Engeso Obuzayeyongiire Kusiisikara

N’OSOBORA kugamba ngu ni di engeso obuzayeyongiire kusiisikara? Zikatandikira omu kasumi kaawe rundi omu kasumi k’abanyabuzaale bawe abakuzire n’abanywani? Abamu bagamba ngu omu Bulemu obw’Ensi Yoona I, obwacwekereho omu 1914, nuho harugiriire engeso kusiisikara. Purofesa w’ebyafaayo akurumanywa nka Robert Wohl omu kitabu kye ekirukwetwa The Generation of 1914 akahandiika ati: “Abo abaabaireho omu kasumi k’obulemu baali batasobora kugurukyagurukya ngu ensi emu ekaba ehoireho kandi endi etandikire omu Agusto 1914.”

Omusaija ondi omunyabyafaayo arukumanywa nka Norman Cantor n’agamba ati: “Buli hamu hoona, engeso zaali zitandikire kusiisikara kandi hati zikasiikarra kimu. Ab’eby’obulemi n’abakururu b’amahe obubaraaba baatwaize abantu abali hansi y’oburoleerezi bwabo nk’ebisoro eby’okubaaga, ndengo ki ez’amadiini ezakutangire abantu kutwazangana nk’ebisoro by’omu kibira? . . . Abantu baingi abaisirwe omu Bulemu obw’Ensi Yoona obw’Okubanza obwabaireho omu [1914-18] bukasiisira kimu omugaso gw’obwomeezi bw’abantu.”

Omu mulimo gwe ogw’okuhandiikaho ebyafaayo, omunyabyafaayo Omungereza H. G. Wells omu kitabu kye ekirukwetwa The Outline of History, akagamba ngu abantu baali nibahondera enteekereza ey’erukugamba ngu ebintu bitahangwe ekintu ekyaletiire muno abantu “kulekera kimu kuba n’okunihira.” Habwaki? Abamu baagambaga ngu omuntu ali kisoro baitu ekirukukiraho ebindi obusobozi. Wells, ow’akaba naikiriza ngu ebintu bitahangwe akahandiika omu mwaka 1920 n’agamba ati: “Kikacwibwamu ngu omuntu nauwe ali nk’ekisoro ekindi kyona nk’embwa empiigi eya India . . . , nahabweki hali bo kyali kihikire ngu abantu abarukurorwa nk’embwa ez’amaani basemeriire kuhikyahongana akabi kandi bakasingura abandi.”

Mali nk’oku Cantor yakyolekere, obulemu obw’ensi yoona obw’okubanza bukakwataho muno engeso z’abantu. Akasoborra ati: “Abantu abakuru aba kasumi ako bakemaramu ekitiinisa omu buli kimu—omu by’obulemi, enjwara n’omu nsonga z’okuterana.” Amakanisa agaatabangwire enyegesa z’Ekikristaayo kurabira omu kuletaho enyikiriza ey’erukugamba ngu ebintu bitahangwe n’okwekambisa abandi kugiikiririzaamu kikaletera engeso kweyongerra kimu kusiisikara. Omusaija ow’idaara lya Brigediya Jenerali omu mahe ga Bungereza ow’arukwetwa Frank Crozier akahandiika ati: “Amakanisa ag’Ekikristaayo agaroho nugo garukukirayo kugonza kwita abantu kandi tugakozeseze nk’oku turukugonza.”

Ebiragiro Ebirukukwata ha Ngeso Bikanagwa

Emyaka nyingi eyahondiireho hanyuma y’Obulemu obw’Ensi Yoona obw’Okubanza, engeso eza kara n’ebiragiro ebirukuzikwataho bikateekwa ha rubaju kandi omu kiikaro kyabyo buli omu yacwamu kukora ekyarukugonza. Omunyabyafaayo ow’arukwetwa Frederick Lewis Allen n’agamba ati: “Emyaka ikumi eyahondiireho hanyuma y’obulemu n’esobora kumanywa nk’Emyaka ey’Engeso Embi. . . . Ebintu ebya kara n’engeso ezaali ziresereho ekigendererwa mu bwomeezi, zikaihwaho kandi hakaba hataroho ekisobora kuzigaruka omu bigere.”

Okwenuuba okurukukirayo omu nsi okw’omwaka 1930 kukakwataho baingi kwabaletera obunaku. Baitu, nambere emyaka ikumi yarabireeho, ensi ekaba emazire kutaaha omu bulemu obundi oburukutuntuza kandi obu nubwo​ Obulemu obw’Ensi Yoona II. Hanyuma y’akacu kake, amahanga gaali nigakora eby’okurwanisa ebirukutiinisa kandi ebirukuhwerekereza, ekintu ekyaletiire abantu kuleka kwenuuba baitu baatandiika kutiina muno. Nambere obulemu bwahweriire, ebibuga bingi bikaba bihwerekereziibwe; ebibuga bibiri ebya Japan bikahwerekerezebwa Bbomu! Obukaikuru bw’abantu bakafeera omu nkambi. Kutwarra hamu, obutabanguko obu bukaherekereza obwomeezi bw’abantu abarukuhika obukaikuru nka 50 abasaija, abakazi n’abaana.

Omu nyikara ezirukutiinisa ezibairehoss Obulemu obw’Ensi Yoona II, abantu bakeeteraho ebiragiro ebyabo ebirukukwata ha ngeso omu kiikaro ky’okugumira ha ndengo eza kara enungi. Ekitabu ekirukwetwa Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45, kikagamba kiti: “Kikazooka ngu kwetanga kw’abantu obukirukuhika ha kuterana kukaba kuhoireho habw’akacu kake nk’oku obulemu bwali butahiriire amaka. . . . Hanyuma y’akacu kake obulemu buhoireho, engeso zikasiisikarra kimu kandi n’obwomeezi bw’amaka bukaba bw’akacu kake kusisanaho n’obwabaserikale abeebembera omu bulemu.”

Kugonza kuhuumuzibwa omu nyehurra kukeyongera habw’abantu kwikara nibatiinisirizibwa kwitwa. Nyinabwenge omu owa Bungereeza obw’akaba n’atonganirra kuterana okwali kweyongiire muno hanyuma y’obulemu akagamba ati: “Engeso embi zikaba zitakanyire, oihireho hakaba haroho obulemu obukaba nibugenda omu maiso.” Omu h’abaserikale b’Amerika akagamba ati: “Kusigikirra ha ndengo z’abantu abarukukira obwingi tukaba twine engeso ezitasemiire, baitu tukaba tukyali bato kandi twali nitusobora kufa obwire bwona.”

Abantu baingi abaakizire obulemu obu bakabonabona habw’ebintu ebirukutiinisa ebibaarozere. Kuhikira kimu kasumi kanu, abamu otwaliiremu naabo abaali bakyali bato kasumi ako babonabona habw’ebintu barukwijuka, kandi kibaletera kwehurra ngu nikisobora kwongera kubaho. Baingi bakaleka kuba n’okwikiriza kandi n’engeso zaabo zikasiisikara. Nk’oku hakaba hataroho obusobozi obwali nibusobora kuteekaho endengo ezirukukwata ha kibi n’ekirungi, abantu bakatandika kurora buli kimu nk’ekirukwikirizibwa.

Endengo Empyaka Ezirukukwata ha Ngeso

Hanyuma y’Obulemu obw’Ensi Yoona II, okuseruliiriza okurukukwata ha nyetwaza y’abantu obukirukuhika ha kuterana kukaturukibwa. Kumu ha kuseruliiriza okwakozerwe omu United States omu 1948 ekaba eri Ripooti ey’erukumanywa nka Kinsey, ey’ekaba ine empapura ezirukuhingura omu 800. Ekyarugiremu, abantu baingi bakatandika kubazaaho kuterana batarukutiina ekintu ekibaali batarukukora omu myaka ey’enyuma. N’obukiraaba ngu ebintu ebyayolekerwe omu ripooti egi ebyali nibikwataho abo abaali nibejumbira omu bukuuhya hamu n’ebikorwa ebindi ebibi eby’okuterana bikamara byarorwa nk’ebibahinguraniize, bikooleka nk’oku engeso zikaba z’eyongiire kusiisikara hanyuma y’obulemu.

Kumara akasumi, abantu bakatamu amaani kurora baikazaaho ekisisani eky’okukora ebihikire. Nk’ekyokurorraho puroguraamu za ha rediyo, ebintu ebyatekwaga omu bisisani, n’ebyayolekwaga ha tivi bikatandika kusemera. Baitu eki kitamale obwire bwingi. William Bennett, ow’akaba ali muhandiiki w’eby’enyegesa omu U.S. akasoborra ati: “Baitu omu myaka ya 1960, Amerika ekatandika kuterebuka kugaruka omu kintu ekitusobora kweta omulembe omuhyaka.” Kandi kinu kikeyoleka n’omu nsi ezindi nyingi. Habwaki omu myaka enu engeso zasiisikaire?

Omu myaka egi hakatandikwaho ekitongole ekirukurwanirra obugabe bw’abakazi n’ekindi ekyali nikirwanirra obugabe bw’okuterana bikatandikaho engeso empyaka. Ekindi obujuma oburukutangira oruzaaro nabwo bukaturukibwa. N’obukiraaba ngu abantu baali nibasobora kwegondeza omu kuterana hatabaireho kutwara enda, “okuterana okutarumu kwehayo kwikarra kimu n’omuntu,” kukakanya.

Ha murundi nugwo gumu, engeso zikasiisikara omu makuru, filimu na ha tivi. Hanyuma, omusaija ow’arukwetwa Zbigniew Brzezinski, ow’akaba ali mukuru w’ekitongole kya U.S. ekirukwetwa National Security Council, obw’akaba n’abazaaho engeso ha TV akagamba ati: “Nizikugiza kwesemeza wenka, zitwara obutabanguko n’obwisi nk’ebintu ebya buli kiro kandi nizekambisa kuterana na buli muntu weena owokasangire.”

Emyaka ya 1970 nambere yahikiire, tiivi ey’erukwetwa VCR ekaba efookere ruranganwa. Hati, abantu baali nibasobora kurora ebisisani eby’orwanju omu maka gaabo, ebibakaba batasobora kurorra omu biikaro eby’okurorramu filimu. Kandi hati, kurabira ha intaneti, ebisisani eby’orwanju bijanjaire omu nsi yoona kandi nibisobora kurorwa buli omu weena anyakwine kompyuta.

Ebibi eby’emiringo nyingi ebirugamu nibitiinisa. Enyumaho, omukuru w’enkomo omu U.S. akagamba ati: “Emyaka ikumi enyuma, obubaletaga abaana omu nkomo nabazaahoga nabo ha kibi n’ekirungi. Baitu abaana aba kasumi kanu tibarukwetegereza n’ekindukubazaaho.”

Ninkaha Nambere Omuntu Asobora Kwirukira?

Titusobora kugenda omu makanisa ag’ensi enu kuserra obuhabuzi oburukukwata ha ngeso. Omu kiikaro ky’okwebembeza endengo ez’okuhikirra nk’oku Yesu n’abahondezi be ab’omu kyasa eky’okubanza baakozere, amakanisa gafookere kicweka ky’ensi enu n’engeso zaayo embi. Omuhandiiki omu akakaguza ati: “Bulemu ki obwali burwainwe nambere buli rubaju rutaragambire ngu Ruhanga n’arusagika?” N’obukiraaba ngu kwebembeza endengo za Ruhanga nikwetaagwa, emyaka nke enyuma, omu h’abapaadiri omu rubuga rwa New York akagamba ati: “Amakanisa nikyo kitongole kyonka omu nsi ekirukusaba abantu ebintu bike kutaahamu kukira ebintu ebirukwetaagisa kutaaha omu bbaasi.”

Nikyeyolekera kimu ngu, haroho ekirukwetaagisa kukorwa habw’engeso ezeyongeriire kimu kusiisikara omu nsi. Baitu kiki ekisemeriire kukorwa? Mpindahinduka ki ey’erukwetaagisa? Nooha asobora kugiretaho, kandi erahikirizibwa eta?

[Ebigambo ebikomerwemu]

Abantu baingi abaisirwe omu Bulemu obw’Ensi Yoona obw’Okubanza obwabaireho omu [1914-18] bukasiisira kimu omugaso gw’obwomeezi bw’abantu

[Akasanduuko]

ENYETWAZA N’ENGESO

Kikaba kyanguhire kumanya omuntu obwaraaba n’ayetwaza kurungi. Obwaraaba ali w’amananu, mwesigwa, n’akora ebirungi n’atebwamu ekitiinisa rundi nangwa. Hati ekigambo “engeso” kigarukire omukiikaro ky’ekigambo “enyetwaza.” Baitu eki kizibu. Omunyabyafaayo ow’arukwetwa Gertrude Himmelfarb akahandiika omu kitabu kye ekirukwetwa The De-Moralization of Society nagamba ati: “Omuntu tasobora kubazaaho enyetwaza nk’oku asobora kubazaaho engeso, . . . nagamba ngu buli omu aine obugabe bw’okwetwaza nk’oku arukugonza.”

Akagamba ngu enyetwaza n’esobora kutwarramu “enyikiriza, entekereza, enyehurra, enkora y’ebintu, omuntu eby’agonza, okusoroora, rundi enyehurra y’omuntu ha bintu ebimu—ekintu kyona omuntu, guruupu y’abantu, rundi ekiikaro ekikirukutwara nk’ekikuru, obwire bwona na habw’ensonga yoona.” Omu nsi enu enyakwijwire obugabe, abantu kibasemeza obu becweramu omulingo barayetwaza nk’oku basobora kukomamu ebibaraagura omu duuka. Baitu obukiraaba kiri kiti, kiki ekihika ha nyetwaza yonyini na ha ngeso?

[Ekisisani]

Nikyanguha muno kutunga eby’okwesemeza ebibi