Eaha to roto?

Te taui-taue-raa te manaˈo o te taata no nia i te mea maitai e te mea ino

Te taui-taue-raa te manaˈo o te taata no nia i te mea maitai e te mea ino

Te taui-taue-raa te manaˈo o te taata no nia i te mea maitai e te mea ino

AFEA tera tauiraa i te haamataraa? I to oe anei tau aore ra i te tau o to oe mau fetii e hoa paari aˈe? No vetahi, i te Tamaˈi rahi matamua 1914, ua haamata te hoê tau i taui roa ˈi te manaˈo o te taata no nia i te mea maitai e te mea ino. Teie ta te taata tuatapapa Robert Wohl i papai i roto i ta ˈna buka Te uˈi o te matahiti 1914: “Aita te feia tei ora mai i te tamaˈi i tiaturi e ua haamata te hoê tau apî i Atete 1914.”

Te na ô ra te taata tuatapapa Norman Cantor: “I te mau vahi atoa, ua haamata aˈena te haerea o te taata i te ino. Ua haapii te mau tia poritita e te feia mana o te mau nuu i to ratou mau taata ia riro mai te animara ra te huru no te haapohe ia vetahi ê. Aita te mau haapiiraa a te haapaoraa i nehenehe e tapea ia ratou ia rave i te ino i te mau mahana atoa. . . . Na roto i te rahiraa o te feia tei haapohehia i te Tamaˈi rahi matamua [1914-1918] ua haafaufaa-ore-roa-hia te ora o te taata.”

I roto i ta ˈna buka Te aamu o te huitaata, ua parau te taata tuatapapa Beretane o Herbert Wells, i muri aˈe i te Tamaˈi rahi matamua ua fariihia te haapiiraa no roto mai te taata i te animara e ua faahuru ê roa te reira i te manaˈo o te taata. Ua parau vetahi, e animara maramarama aˈe te taata. I te matahiti 1920, ua papai Wells o tei faaea i te tiaturi i tera haapiiraa: “Te parau ra ratou, ua riro te taata mai te urî auau animara no Asia, te auraa no ratou, mai te mau urî puai e nehenehe atoa te taata e hamani ino e e faatere ia vetahi ê.”

Mai ta Norman Cantor i parau, ua taui roa te Tamaˈi rahi matamua i te manaˈo o te taata no nia i te mea maitai e te mea ino. Te na ô ra oia: “Ua haafaufaa-ore-hia te mau mea atoa a te uˈi na mua ˈtu, i te pae anei o te poritita, te huru faaahuraa e te haerea i rotopu i te tane e te vahine.” Ua papai o Frank Crozier, taata mana o te nuu Beretane: “O te mau haapaoraa e tiaturi ra ia Iesu te tumu o te mau haamaniiraa toto rahi roa ˈˈe, e ua farii ratou i te turu ia matou.”

Ua haafaufaa-ore-hia te mau ture no nia i te mea maitai e te mea ino

I na ahuru matahiti i muri aˈe i te Tamaˈi rahi matamua, ua tuu-roa-hia te manaˈo o te mea maitai e te mea ino i te hiti e ua farii-noa-hia te mau huru peu atoa. Te faataa ra te taata tuatapapa ra o Frederick Allen: “Ua topahia na ahuru matahiti i muri aˈe i te Tamaˈi rahi matamua i te iˈoa, Ahuru matahiti o te mau peu iino. . . . A mairi ai te faanahoraa tahito, ua morohi atoa te mau peu maitai o te oraraa, mea fifi atura ïa ia faahoˈi faahou mai i te reira.”

Ua haamata te imiraa faufaa i te topatari i Atopa 1929 e ua itehia te veve rahi. I te pae hopea o te matahiti 1939, ua farerei teie ao i te tahi atu tupuraa ino atu â, te piti o te Tamaˈi rahi. Aita i maoro, ua hamani te mau nunaa i te mau mauhaa tamaˈi riaria mau, roaa mai nei ta te mau taiete ohipa e tihepu rahi atura ratou i te taata. Ua maitai mai te tupuraa o te taata i te pae faufaa, ua faatupu râ te reira i te mauiui e te ino rahi, i te hoê faito o tei ore i manaˈohia aˈenei. A hope ai te tamaˈi, ua ino roa e rave rahi mau oire, ua ore roa atoa e piti oire i te fenua Tapone, a paaina ˈi hoê paura atomi! E mirioni taata tei pohe i roto i te mau aua haavîraa hairiiri mau. I te pae hopea, tau 50 mirioni tane, vahine e tamarii tei pohe.

I te roaraa o te mau tupuraa ino mau o te piti o te Tamaˈi rahi, aita te mau taata i pee i te mau aratairaa maitai no te oraraa, ua haamau râ ratou i ta ratou iho mau faatureraa. Teie tei papaihia i roto i te buka Ua taui te manaˈo no nia i te here, te peu taatiraa no te tamaˈi i 1939-1945: “A tupu noa ˈi te tamaˈi, ua farii-noa-hia te mau huru peu atoa i nia i te tahua aroraa e ua haafifi roa tera huru feruriraa i te mau utuafare. Mai te mea ra e, ua imi te taata i te faatupu i to ratou mau hinaaro mâha ore i te pae taatiraa i te roaraa o te tamaˈi. . . . Aita te taata i haafaufaa faahou i te mea maitai e te mea ino, e e rave rahi utuafare tei ore i mauruuru faahou i to ratou oraraa, o te ohipa atoa hoi tei tupu i nia i te tahua aroraa.”

No te mea, ua mǎtaˈu te taata i te pohe i te tamaˈi, ua ineine roa ratou i te taoto i te tane aore ra vahine noa ˈtu no te hoê taime poto. No te faataa i to ratou haerea farii noa i tera mau matahiti tamaˈi, teie ta te hoê vahine Beretane i parau: “E ere i te mea ino te ohipa ta matou i rave, no te tamaˈi hoi matou i na reira ˈi.” Teie atoa ta te hoê faehau Marite i parau: “No te rahiraa, mea ino! Tera râ, e nehenehe noa hoi matou e pohe, ua hinaaro noa ïa matou e faatupu i to matou hinaaro, mea api â hoi matou!”

Ua mau roa te mau mea riaria i roto i te feruriraa o te feia i ora mai i tera tamaˈi, noa ˈtu e tamarii noa â ratou i tera ra tau. Te mǎtaˈu noa nei â vetahi e tupu faahou te reira, e rave rahi tei faaea i te tiaturi i te Atua e i te haapao i ta ˈna mau aratairaa no nia i te mea maitai e te mea ino. Ua haamata te taata i te rave noa mai ta ratou i hinaaro, no te mea, aita ratou e haapeapea faahou eaha te mea maitai e te mea ino.

Ua taui te haerea o te taata

I muri aˈe i te piti o te Tamaˈi rahi, ua piahia te tahi mau hiˈopoaraa i ravehia no nia i te huru o te taata i te pae taatiraa. Na Alfred Kinsey i rave te tahi o tera mau hiˈopoaraa i Marite i 1948. Ua hau atu i te 800 api ta ˈna i papai. Te faataahia ra i roto i tera hiˈopoaraa, na mua ˈˈe, aita te taata i matau i te paraparau no nia i te peu taotoraa. I teie nei râ, e rave rahi o te ore e taiâ faahou i te paraparau no nia i te reira i mua i te taata. Ua parau vetahi, i roto i tera hiˈopoaraa, aita te mau numera no nia i te peu mahu e te tahi atu mau peu taotoraa tia ore i tano roa. Tera râ, ua haapapu teie hiˈopoaraa, ua taui roa te manaˈo o te taata no nia i te mea maitai e te mea ino i muri aˈe i te Tamaˈi rahi matamua.

Na mua ˈˈe, mea tura anaˈe te mau mea e haapurorohia i roto i te radio, te mau hohoˈa hautihia aore ra te afata teata. E opani-roa-hia te peu taotoraa tia ore. Ua taui roa râ i muri aˈe. Te faataa ra te faatere hau tahito o te haapiiraa no Marite, o William Bennett: “I muri aˈe i te matahiti 1960, ua ino roa ˈtu â te tupuraa i Marite e ua tae roa i te hoê faito aita te taata i ite faahou i te peu maitai.” Ua ite-atoa-hia te reira i roto e rave rahi atu â fenua. No te aha te manaˈo o te taata no nia i te mea maitai e te mea ino i ino roa ˈtu â i muri aˈe i te matahiti 1960?

I tera mau matahiti, ua haamata te hoê pǔpǔ vahine i te titau i te tiamâraa o te vahine e ia taui te taata i to ratou manaˈo no nia i te vahine. Ua hamani-atoa-hia te huero raau ia ore te vahine ia hapû. Ua turai te reira i te taata ia taui hanoa i te tane aore ra i te vahine ma te ore e haapeapea e tamariihia ratou.

I te hoê â taime, aita te mau vea, hohoˈa hautihia e te afata teata i haapao faahou i te mau faatureraa ta ratou i haamau na mua ˈˈe no nia i te opaniraa i te peu taotoraa tia ore. I muri aˈe, teie ta Zbigniew Brzezinski, te faatere tahito o te Piha parururaa a te hau Marite i parau no nia i te mau peu e haapurorohia i roto i te afata teata: “Ua faatietiehia te mau mea navenave. Ua turaihia te taata ia farii i te taparahiraa taata, te peu ino e ia rave i te mau huru peu faufau atoa.”

I muri aˈe i te matahiti 1970, ua faaohipa-rahi-hia te ripene hohoˈa. I te fare, e nehenehe atura te taata e mataitai i te hohoˈa faufau ta ratou e ore roa e nehenehe e mataitai i te vahi taata mai i te fare teata. I te mau matahiti i mairi, maoti te natirara, e nehenehe te hohoˈa faufau hairiiri mau e mataitaihia i te mau vahi atoa na roto noa i te matini roro uira.

Mea riaria mau te faahopearaa. Aita i maoro aˈenei, ua parau te hoê tiai o te tahi fare auri i Marite: “Ahuru matahiti na mua ˈtu, ia tapeahia te hoê taurearea, e nehenehe au e paraparau atu no nia i te mau ohipa maitai aore ra ino. Area te feia apî e tomo mai nei i teie mahana, aita ratou e taa ra i ta ˈu e parau ra.”

Ihea e ite ai i te aratairaa papu?

Eita e nehenehe e fariu i te mau haapaoraa rahi i teie mahana. Aita hoi ratou e paturu nei i te parau-tia mai ia Iesu e ta ˈna mau pǐpǐ matamua. O taua mau haapaoraa iho to muri mai i te tahi mau ohipa ino e itehia nei i roto i teie ao. Ua parau te tahi taata papai buka: “I roto i te hoê tamaˈi, pauroa te taata te parau e tei to ratou pae te Atua.” Tau matahiti i teie nei, teie ta te hoê tia haapaoraa i te oire o New York i parau: “Mea iti roa te mau titauraa a te haapaoraa. Mea ohie aˈe ïa ia tomo i roto i te haapaoraa i te pauma i nia i te pereoo mataeinaa.”

Te haapapu ra te huru o te taata i teie mahana, mea titauhia ia faatitiaifarohia te manaˈo o te taata no nia i te mea maitai e te mea ino. Eaha te titauhia ia rave? Na vai e e nafea te reira e faatitiaifarohia ˈi?

[Parau iti faaôhia ô 5]

Na roto i te rahiraa o te feia tei haapohehia i te Tamaˈi rahi matamua [1914-1918] ua haafaufaa-ore-roa-hia te ora o te taata

[Hohoˈa i te api 6, 7]

Mea ohie roa ˈtu â ia rave aore ra ia mataitai i te peu faufau