Te bin-ora jkʼaxel jin stalel te ants winiketike

¿BIN-ORA jin ta jkʼaxel te stalel te ants winiketike? ¿Jaʼbal ta tiempo ini, o jaʼbal te kʼalal kuxin te machʼatik meʼel mamalikixe? Ay machʼatik ya yalik te jaʼ jin ta jkʼaxel te stalel te ants winiketik ta 1914, te kʼalal kʼax te Primera Guerra Mundial. Te maestro yuʼun Historia Robert Wohl jich la yal ta slibro: «Te machʼatik kolik jilel ta guerra ya yalik te jelon te kuxinel ta agosto yuʼun 1914 sok te jajch chiknajuk yan kuxlejalil» (The Generation of 1914).

Te historiador Norman Cantor jich la yal: «Te bitʼil yakix ta jinel-a te slekil stalel te ants winiketik, ta patil jin ta jkʼaxel. Teme te politicoetik sok te soldadoetik te swentainojik bayal millón ta tul ants winiketike, jich la yilik te bin-utʼil chambalam te ya yichʼik milele, ¿aybal religionetik o mantaliletik te ya xjuʼ ya skom te ants winiketik yuʼun ma jichuk ya yil sbaik bin-utʼil jtiʼawal chambalametik? [...] Te miltamba la yichʼ pasel ta Primera Guerra Mundial [1914-1918] jkʼaxel la sjinbey stalel te ants winiketik».

Ta libro Esquema de la Historia, te historiador H. G. Wells la yal te kʼalal la schʼuunik te ants winiketik te talemotik ta maxe, «jin ta jkʼaxel te lekil talelil ay yuʼunike». ¿Bin yuʼun? Melel ay chaʼoxtul te la yalik te jteb ma pajalukotik sok te chambalametike. Te Wells, te ya schʼuun te evolución, jich la yal ta 1920: «La yichʼ tael ta nopel te jichlaj bitʼil chambalam te ants winiketik te ya smulan sjokinel sbaike, pero te jichik bin-utʼil tsʼiʼetik te ya yaʼiyik nutsujel [...], mero jichik te bin-utʼil mukʼul tsʼiʼetik te mastin sbiil te ya xtenawanik sok te ya xiwteswanike».

Yuʼun-nix jin ta jkʼaxel-a te lekil talelil ay yuʼun-a te ants winiketik te kʼalal kʼax te Primera Guerra Mundial, jich te bin-utʼil la yal te Norman Cantor. Jich la yalxan: «Te machʼatik ayix yaʼbilalik jkʼaxel maba ya yichʼikix ichʼel ta wenta te bin ya snopik ta swenta te política, te bitʼil ya skʼan ya jchajpan jbatik sok te bitʼil ta ilel te sjokinel ta wayel jtul ants sok jtul winik». Te bitʼil jich kʼot ta pasele, jaʼ ta swenta te koltaywanik-euk te iglesiaetike, la stenik te bin ya yakʼ ta nopel te Biblia swenta jaʼ ya skoltaybeyik skʼoplal te evolución sok te la stijbey yoʼtan te ants winiketik yuʼun ya xbajtik ta guerra. Te general Frank Crozier jich la yal: «Te iglesiaetike jaʼik te machʼatik la yakʼik ta nopel te milaw, jich yuʼun jnopojtikix ta lek-euk».

La yichʼ pʼajel te lekil taleliletik

Te kʼalal kʼaxemix-a te Primera Guerra Mundial —ta jaʼbil talel 1920— la yichʼ pʼajel ta jkʼaxel te lekil talelil, jaʼ jajchik ta snopel te lek spisil te bin ya yichʼ pasel. Te historiador Frederick Lewis Allen jich la yal: «Te lajuneb jaʼbil kʼax te kʼalal jajch te Primera Guerra Mundial, la yichʼ naʼbeyel sba jich bitʼil ‹Década de los Malos Modales›. [...] Bayal te bintik laj skʼoplale, jaʼnix jich laj skʼoplal-euk te lekil taleliletik te la yakʼ kʼulejalil sok la yakʼbey swentail skuxlejal te ants winiketike, jich te lekil taleliletike wokolix ta tael».

Laj te tiempo-abi, jajch te jaʼbil 1930 te la yichʼ biilintesel La Gran Depresión. Ta tiempo-abi, bayal ants winiketik jkʼaxel pobre jilik. Pero, te kʼalal nopolix tal-a te 1940, jajch skontrain sbaik te nacionetik, jich chiknaj te Segunda Guerra Mundial. Te nacionetik la spasik aʼtejibaletik yuʼun guerra te bayal yipike, jaʼ-abi la yakʼ lajuk te pobreil, pero la yakʼ bayal wokolil. Te guerra la sjin ta jkʼaxel bayal lumetik; cheb ta Japón, te jkʼaxel la yichʼik jinel yuʼun te bombae. Bayal millón ta tul ants winiketik lajik ta swenta te la yichʼik ikʼel bael ta spasel tulan aʼtelil. Ta yorail-abi, lajik 50 millón ta tul ants winiketik sok alaletik.

Ta yorail te Segunda Guerra Mundial, te ants winiketik jajch spasik te bin lek la yilik stukelike, jich jil yuʼunik te lekil taleliletik ay yuʼunik-ae. Jun libro jich la yal: «Te banti ya yichʼ pasel te guerrae maʼyuk komel tey-a, jich yilel te jich jajch spasik spisil te ants winiketik te jayeb tiempo ya xjalaj-a te guerrae, maʼyuk machʼa ya xjuʼ ya yichʼ komel swenta ya spas mulil. [...] Laj skʼoplal ta oranax te lekil taleliletik ta skaj te jaʼ baem ta yoʼtanik snopel te guerra o te bintik ya xjuʼ ya xkʼot ta pasele, sok bayal familiaetik jich ya yilik te ma jalix te kuxinel sok te maʼyukik skʼoplale, jaʼ jich la yilik te bin-utʼil te machʼatik ayik ta guerra-e» (Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45).

Te bitʼil ma jal te skuxlejalike jaʼ chʼi ta yoʼtanik te machʼauknax ya xjuʼ ya spasik mulil soke. Jtul ants te jaʼ slumal te Gran Bretaña la yal te ma muliluk te ya spasik te bin ya skʼan te sbakʼetalik ta yorail te guerrae, jich la smak sba ta kʼop: «Ma jaʼuk yuʼun te ma lek te jtaleltike. Jaʼ yuʼun te ayotik ta guerra-ae». Jtul soldado ta Estados Unidos jich la yal: «Te ants winiketik ya yalik te ma lek te jtaleltike, pero jchʼielotikto-a ya xjuʼ ya xlajotik ta biluk-ora».

Bayal machʼatik te kolik jilel ta guerrae yakikto ta woklajel ta skaj te bin la yilike. Te ants winiketik sok te alaletik te kuxinik ta tiempo-abi, yato xtal ta yoʼtanik te bin mero ma lek kʼax ta skuxlejalike. Bayal ants winiketik laj te schʼuunel yoʼtanik sok te lekil talelil ay yuʼunik-ae. Jkʼaxel ma ichʼbilukix ta wenta te bin ya yichʼ alel ta swenta te bin lek sok te bin ma lekuke, jaʼ ya spas stukelik te bin ya skʼan yoʼtanike.

Achʼ talelil

Kʼalal kʼax te Segunda Guerra Mundial la yichʼ albeyel skʼoplal te bin-utʼil ya yil te ants winiketik te ya sjokin sba ta wayel jtul winik sok jtul ants. Jun ejemplo ta swenta-abi, jaʼ te bin la yichʼ cholel ta informe Kinsey, te kʼaxem ta 800 página yichʼoj, la yichʼ tsʼibayel ta Estados Unidos ta 1940 talel. Ta swenta te bin la yal te libro-abi, bayal ants winiketik jajch yalbeyik skʼoplal te sjokinel ta wayel jtul ants o jtul winik, manchukme ma mero ya yichʼ albeyel skʼoplal-a. Pero, ta patil la yichʼ ta naʼel, te jelawik ta yalbeyel skʼoplal te winiketik te ya skʼatpʼun sbaik ta ants sok yantik taleliletik te ma lekuk ta ilel-ae, ta spajkal te libroe la yakʼ ta naʼel te jelon ta jkʼaxel te stalel te ants winiketik te kʼalal kʼax te guerrae.

Ay jun tiempo te ma la skʼan yakʼik ta naʼel te bin-nix yilel stalel-a te ants winiketike. Jaʼ yuʼun ma lek ilbil-a te ya yichʼ albeyel skʼoplal o te ya yichʼ akʼel ta ilel te mulil o te bin ma lekuk ta radio, ta cine sok ta televisión. Ma kʼax bayal tiempo te jich la yichʼ pasele. Te William Bennett, te kʼax ta secretario ta swenta Educación ta Estados Unidos, jich la yal: «Ta jaʼbil talel 1960, jajch ta jinel ta jkʼaxel te bin yilel stalel te ants winiketik ta jnaciontik sok yakto ta jinel ta ora ini». Jaʼnix jich kʼot ta pasel ta yantik nacionetik. Pero, ¿bin yuʼun te oranax jajchxan ta jinel te lekil talelil ay yuʼun te ants winiketik ta jaʼbil talel 1960?

Ta jaʼbil talel-abi, jajch skoltaybeyik skʼoplal te libre ayuk te ants winiketik ta yalbeyel skʼoplal te sjokinel ta wayel jtul winik o jtul ants sok spasel teme jich ya skʼan yoʼtanike soknix la skoltaybeyik skʼoplal te libre ayuk te antsetike. Jaʼnix jich, ta jaʼbil-abi la spasik te pastillaetik yuʼun ya smakik alal, jaʼ yuʼun libre la yaʼiy sbaik te antsetik yuʼun ya sjokinik ta wayel te winiketik, melel ma xjuʼ ya sta yalik, jichlaj libre ayik ta schebalik-a.

Ta yorailnix-abi, te radio, te periódico, te cine sok te televisión maʼyuk skʼoplal la yilik te lekil talelil. Te Zbigniew Brzezinski, te kʼax ta director yuʼun te Consejo Nacional de Seguridad ta Estados Unidos, la yal te bintik ya xchiknaj ta televisión ya yakʼ ta ilel te «lek skʼoplal yuʼunik te ay machʼa ya yalbey sba yutsil skʼoplal ta stukel, sok te lek skʼoplal te majtamba [soknix] te ya stijbey yoʼtan te ants winiketik te chikan-nax machʼa ya xjuʼ ya spas mulil soke».

Ta jaʼbil tal 1970, naʼbil sbaix ta lek-a te videoetik. Jaʼ yuʼun, te ants winiketik ya xjuʼ ya yilikix ta snaik bayal muliletik, pero te maniwan ayuk bin-ora bajt yilik ta jun cine. Ta kʼajkʼal ini, bayal ants winiketik ya xjuʼ ya yilikix pornografía ta swenta te Internet.

Ya yakʼ mel-oʼtan te bintik kʼoem ta pasele. Jtul director yuʼun jun cárcel ta Estados Unidos jich la yal: «Te ayix tal lajuneb jaʼbile ya xjuʼ ya jcholbey te jchʼieletik te ya x-ochik ta cárcel ta swenta te bintik lek sok te bintik ma leke, pero ta ora ini ma xkʼot ta yoʼtanik te bin yakon ta yalbeyel skʼoplale».

¿Banti ya xjuʼ ya jtatik koltayel?

Ma xjuʼ ya jkʼantik koltayel ta iglesiaetik swenta ya jlekubtestik te jtaleltike, melel ma jaʼuk ya skoltaybeyikix skʼoplal te mantal ya yakʼ ta nopel te Biblia, ma jichuk ya spasik te bitʼil la spas te Jesús sok te jnopojeletik yuʼune. Te iglesiaetik ta ora ini, jaʼ ya spasik te bin ya spas te chopol balumilal ini. Jtul jtsʼibojom jich la yal: «Te machʼatik ya skontrain sbaik ta guerra ya yalik te jaʼ koltaybilik yuʼun te Diose». Te ayix tal jaʼbile jtul jwolwanej yuʼun religión ta Nueva York la yal te bin yilel ya yilik te mantaliletik yuʼun Dios te iglesiaetike, jich la yal: «Ta spisil te organizacionetik te ayik ta balumilal, te Iglesia ma bayal bin ya skʼanbotik yuʼun ya x-ochotik tey-a, jaʼ bayalxan bin ya kichʼtik kʼanbeyel te kʼalal ya x-ochotik ta autobús».

Chikan ta ilel te kʼax ma lek te stalel te ants winiketik, jaʼ yuʼun ya skʼan te ayuk bin ya yichʼ pasel. Pero, ¿bintik ya skʼan pasel? ¿Bintik ya skʼan yichʼ jelontesel? ¿Machʼa ya xjuʼ sjelontesbey stalel te ants winiketik, sok bin-utʼil ya spas?

[Te bin ya yal]

«Te miltamba la yichʼ pasel ta Primera Guerra Mundial [1914-1918] jkʼaxel la sjinbey stalel te ants winiketik».

[Foto]

Spisil te ants winiketik ya xjuʼ ya skʼasesik kʼajkʼal-a ta yilel te bintik jkʼaxel maba leke.