Nga U Ṱavhanya, Vhathu Vho Thoma U Ḓifara Nga Nḓila I Si Yavhuḓi

NI NGA RI ndi lini he vhathu vha thoma u ḓifara nga nḓila i tshuwisaho? Ni nga ri tshifhingani tshaṋu, kana tshifhingani tshe vhaṅwe vhahulwane kha inwi kana khonani dzaṋu vha aluwa ngatsho? Vhaṅwe vha ri musi Nndwa Ya Shango Ya U Thoma i tshi vha hone nga 1914, yo ḓisa mikhwa i si yavhuḓi u fhira naho hu lini. Kha bugu yavho ine ya pfi The Generation of 1914, muphurofesa wa ḓivhazwakale Vho Robert Wohl vho ṅwala uri: “Vhathu vhe vha ponyoka yeneyo nndwa vha nga si hangwe uri ḽiṅwe shango ḽo fhela nahone ḽiṅwe ḽa thoma nga August 1914.”

Muḓivhazwakale Vho Norman Cantor vho amba uri, “Matshilele avhuḓi o vha a si tsha vha hone. Arali vhorapolitiki na maswole vho fara vhathu vhane vha tea u vha ṱhogomela sa zwipuka zwine zwa khou ya u ṱhavhiwa, zwi nga si konadzee uri vhurereli vhu ṱuṱuwedze vhathu uri vha ḓifare nga nḓila yavhuḓi u fhambana na ine zwipuka zwa ḓifara ngayo. . . . Mabulayo e a vha hone nga Nndwa Ya Shango Ya U Thoma o ita uri vhutshilo vhu si tsha vha ha ndeme tshoṱhe.”

Kha The Outline of History, muḓivhazwakale wa Muisimane Vho Herbert George Wells, vho amba uri “zwithu zwo thoma u tshinyalesa” nga murahu ha musi ho no ṱanganedziwa pfunzo ya evolution kana ya uri zwithu zwo sokou bvelela. Ndi ngani? Vhaṅwe vho thoma u tenda uri muthu u tou vha na vhutshilo ha khwiṋe nyana u fhira tshipuka. Nga 1920, Vho H. G. Wells vhane vha tenda uri zwithu zwo sokou bvelela vho ṅwala uri, “Vhathu vho tendelana uri muthu u fana na zwipuka zwine zwa tshilisana, u tou fana na mmbwa dza India dzine dza zwima nga zwigwada. Nga zwenezwo, zwo vhonala zwi tshi pfala uri mmbwa khulwane dzi re na vhuhali, zwine zwa khou ambela kha vhathu vha re na maanḓa, vha tambudze na u kunda vhaṅwe.”

Na ngoho, samusi Vho Cantor vho amba, Nndwa Ya Shango Ya U Thoma yo shandula nḓila ine vhathu vha dzhia ngayo zwo lugaho na zwi songo lugaho nga nḓila khulwane. Vho ṱalutshedza uri: “Murafho wa kale wo itwa uri u vhonale u tshi nga wo vha wo khakhea kha zwithu zwoṱhe, zwi tshi ḓa kha politiki, kuambarele na mafhungo a zwa vhudzekani.” Kerake dze dza tendelana na uri zwithu zwo sokou bvelela na u ṱuṱuwedza vhathu uri vha ite zwithu zwi si zwavhuḓi, dzo shela mulenzhe kha uri vhathu vha ḓifare nga nḓila i si yavhuḓi. Vho Brigadier General Frank Crozier vha Mubritish vho ṅwala uri: “Kereke dza Vhakriste ndi dzone dzo ṱuṱuwedzaho nga maanḓa uri hu vhe na mabulayo na vhuvemu nahone ri shumisa kereke u itela u ḓiimelela.”

Milayo Ya Vhuḓifari A I Tsheeho

Nga murahu ha nndwa ya shango ya u thoma, mikhwa ya kale na vhuḓifari zwo thudzelwa thungo, zwa dzhielwa vhudzulo nga mahumbulele a uri shango ndi matakadza, vhuḓifari vhuṅwe na vhuṅwe ho tendelwa. Muḓivhazwakale Vho Frederick Lewis Allen vho amba uri: “Miṅwaha ya fumi ye ya tevhela nga murahu ha nndwa, yo ḓivhiwa sa miṅwaha ya vhuḓifari vhuvhi. . . . Musi ḽifhasi ḽa musi hu sa athu vha na nndwa ḽo no fhira ḽe ḽa vha ḽi tshi ḓivhelwa vhuḓifari havhuḓi, zwo konḓa u wana vhuḓifari havhuḓi vhune ha nga ḽi dzhiela vhudzulo.”

Ho vha na thaidzo ya zwa masheleni nga October 1929, musi zwa vhuvhambadzi zwi tshi wa kha ḽa Amerika nga u ṱavhanya, zwo tsikeledza vhathu vhanzhi zwa ita uri vha vhe vhushaini vhuhulu. Naho zwo ralo, mafheloni a vho 1930 ho vha na nndwa ye ya tshinyadza vhukuma, ndi Nndwa Ya Shango Ya Vhuvhili. Nga u ṱavhanya dzitshaka dzo vha dzi tshi khou ita zwiṱhavhane zwi tshinyadzaho, zwa ita uri shango ḽi bve kha thaidzo ya zwa masheleni. Fhedzi zwo dovha zwa ita uri ḽifhasi ḽi ḓiwane ḽi tshi khou tambula nga nḓila ye ya vha i sa humbulelei. Magumoni a nndwa, ḓorobo nnzhi dzo vha dzo no vha mashubi, u katela na ḓorobo mbili dza Japan dze dza tshinyadzwa nga bomo nthihi ya atomic. Vhathu vha dzimiḽioni vho lovha nga nḓila i pfisaho vhuṱungu gammbani dza tshengedzo. Nndwa yo vhulaya vhanna, vhafumakadzi na vhana vha ṱoḓaho u vha 50 miḽioni.

Nga tshifhinga tshi ofhisaho tsha Nndwa Ya Shango Ya Vhuvhili, madzuloni a uri vhathu vha ḓifare nga nḓila yavhuḓi ye vha yo ḓowelea u bva kale, vho thoma u ḓifara nga nḓila ine ya takadza vhone vhaṋe. Bugu ine ya pfi Love, Sex and War​—Changing Values, 1939-​1945, yo amba uri: “Zwo vha zwi tshi vhonala u nga u ḓifara zwi tshi ḓa kha vhudzekani zwo vha zwi si tsheeho nga tshifhinga tsha nndwa. Musi vhathu vhe nndwani zwo vha zwi tshi vhonala u nga vho tendelwa u ita zwine vha funa zwi tshi ḓa kha vhudzekani. . . . Nga nṱhani ha uri zwithu zwo vha zwi tshi khou itea nga u ṱavhanya nga tshifhinga tsha nndwa, vhathu a vho ngo tsha dzhiela nṱha u ḓifara zwavhuḓi nahone miṱani vhutshilo a ho ngo tsha dzhielwa nṱha, ho dzhiiwa vhu vhupfufhi u tou fana na nndwani.”

Nga nṱhani ha uri vhathu vho vha vha tshi dzula vho sedzana na lufu, vho vha vha tshi ṱoḓa muthu ane a nga vha khuthadza na u vha funa, hu sa londwi uri ndi lwa tshifhinga tshiṱukuṱuku. Muṅwe mufumakadzi wa Mubritish musi a tshi vhuyafhedza u ḓifara luvhi nga zwa vhudzekani nga tshenetsho tshifhinga o ri: “Ro vha ri sa khou ḓifara luvhi, ho vha hu na nndwa.” Ḽiṅwe swole ḽa Muamerika ḽo amba uri, “Vhaṅwe vhathu vho ri ro vha ri khou ḓifara luvhi, fhedzi ro vha ri tshee vhaṱuku nahone ro vha ri tshi nga fa tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe.”

Vhunzhi ha vhathu vhe vha ponyoka nndwa vho tambula nga murahu nga nṱhani ha zwithu zwi ofhisaho zwe vha zwi vhona. U swika na ṋamusi, vhaṅwe u katela na vhe vha vha vhe vhana nga tshenetshiḽa tshifhinga, mihumbuloni yavho vha kha ḓi vhona zwe zwa itea tshenetshiḽa tshifhinga zwa tou nga zwi khou itea zwino. Vhunzhi havho vho xelelwa nga lutendo nahone a vha tsha kona u khethekanya zwo lugaho na zwi songo lugaho. Nga nṱhani ha uri vhathu vho vha vha si tsha ṱhonifha muthu naho e ufhio ane a nga vhea milayo ya zwo lugaho na zwi songo lugaho, vho thoma u vhona zwithu zwoṱhe zwi tshi sokou fana.

Matshilele Maswa

Nga murahu ha Nndwa Ya Shango Ya Vhuvhili ho ṅwalwa nga ha vhuḓifari ha zwa vhudzekani. Iṅwe ya tsumbo ya zwenezwi kha ḽa Amerika nga vho 1940 ndi ya zwe zwa ṅwalwa kha Muvhingo wa Kinsey wa masiaṱari a fhiraho 800. Nga nṱhani ha zwenezwi, vhathu vhanzhi vho thoma u amba nga ha zwa vhudzekani vho vhofholowa, fhedzi zwenezwi zwo vha zwi si zwithu zwo ḓoweleaho u amba nga hazwo murahu. Naho nga murahu ho bviselwa khagala uri ho shelwa muṋo musi hu tshi ambiwa nga ha tshivhalo tsha vhathu vhane vha ḓifara luvhi nga zwa vhudzekani vha mbeu i fanaho na dziṅwe nḓila dza u ḓifara luvhi nga zwa vhudzekani, wonoyo muvhingo wo bvisela khagala uri vhathu vho thoma u ḓifara nga nḓila i si yavhuḓi nga murahu ha nndwa.

Lwa tshifhinga nyana, vhathu vho lingedza u ita vhuḓidini ha u ṱuṱuwedza vhuḓifari havhuḓi. Sa tsumbo, kha radio, mimuvi na kha thelevishini, zwithu zwa u ḓifara luvhi zwo vha zwo thivhelwa. Fhedzi a zwo ngo ya thambo. Vho William Bennett vhe vha vhe muṅwaleli wa zwa pfunzo wa Amerika vho ṱalutshedza uri: “Naho zwo ralo, vhuḓifari vhu si havhuḓi vha vhathu vha Amerika ho thoma u ṋaṋa vhu tshi ya.” Zwenezwi zwo vhonala na kha maṅwe mashango. Ndi ngani vhuḓifari vhu si havhuḓi ha vhathu ho thoma u ṋaṋa vhu tshi ya nga vho 1960?

Tshenetshi ndi tshifhinga tshe ha vha hu tshi khou vhumbiwa madzangano a mbofholowo ya vhafumakadzi na u shanduka ha nḓila ine vhathu vha dzhia ngayo zwa vhudzekani. Nga tshenetshi tshifhinga ho dovha ha bveledzwa na philisi dza u thivhela mbebo. Musi vhathu vha tshi vho ita zwa vhudzekani vha sa ofhi uri vha nga vha na vhana, zwo ita uri zwi vhe zwo ḓoweleaho uri vhathu vha dzule vhoṱhe vha songo vhingana.

Nga tshenetshi tshifhinga tshithihi, vhoramafhungo, dzimuvi na thelevishini, zwo thoma u ṱanganedza vhuḓifari vhu songo kunaho. Nga murahu Vho Zbigniew Brzezinski vhe vha vha vhe murangaphanḓa wa The National Security Counci ya Amerika vho amba zwi tevhelaho nga ha zwine zwa sumbedzwa kha TV. Vho ri: “Zwi ṱuṱuwedza uri vhathu vha ḓihudze, u ita uri vhuvemu na tshiṱuhu zwi vhonale zwi zwithu zwo ḓoweleaho na u ṱuṱuwedza u ḓifara luvhi nga zwa vhudzekani.”

Nga vho 1970 videocassete recorder kana VCR yo vha yo no ḓowelea. Musi vhathu vhe miḓini yavho vho vha tshi vho kona u ṱalela zwithu zwi songo kunaho, zwe vha vha vha sa ḓo zwi ṱalela musi vha tshi khou vhonwa nga vhaṅwe vhathu fhethu ha u ṱalela mimuvi ha vhomuthumunzhi. Zwa zwino, pornography ine ya sumbedza zwithu zwa vhuṱudzi vhukuma i vho wanala u mona na shango kha muṅwe na muṅwe ane a vha na khomphyutha.

Masiandoitwa a hone a a tshuwisa. Mulindadzhele wa Amerika o amba uri, “Musi vhana vha tshi ḓa dzhele vha tshi bva zwiṱaraṱani, ndo vha ndi tshi kona u vha vhudza nga ha zwo lugaho na zwi songo lugaho. Fhedzi vhana vhane vha khou farwa zwino vha vha vha sa ḓivhi na uri ndi khou amba nga ha mini.”

Ri Nga Wana Ngafhi Nyeletshedzo?

Ri nga si ye kerekeni dza ḽino shango u itela u wana nyeletshedzo nga ha vhuḓifari. Nṱhani ha uri vha ite zwo lugaho u fana na Yesu na vhatevheli vhawe vha ḓanani ḽa u thoma, kereke dzo ḓi ita tshipiḓa tsha shango na u edzisa vhuvhi haḽo. Muṅwe muṅwali o amba uri: “Musi hu tshi lwiwa nndwa, zwigwada zwoṱhe zwi amba uri Mudzimu u khou zwi tikedza.” Musi zwi tshi ḓa kha u ḓifara nga nḓila ine Mudzimu a funa, muṅwe mufunzi wa New York City o amba uri: “Kereke ndi yone i yoṱhe shangoni ine ya vha na ṱhoḓea dza fhasi dza u dzhena khayo u tou fhirwa na nga ṱhoḓea dza musi muthu a tshi ṱoḓa u ṋamela bisi.”

Zwi tou vha khagala uri nga nḓila ine vhuḓifari havhuḓi ha vho dzhielwa fhasi ngayo, hu khou ṱoḓea uri hu itwe zwiṅwe zwithu nga u ṱavhanya. Fhedzi ndi mini zwenezwo? Ndi tshanduko dzifhio dzine dza khou ṱoḓea? Ndi nnyi ane a nga zwi ita nahone zwi ḓo konadzea hani?

[Maipfi o ṱumbulwaho]

“Mabulayo a Nndwa Ya Shango Ya U Thoma [nga 1914-1918] o ita uri vhutshilo ha vhathu vhu si tsha vha ha ndeme”

[Bogisi]

VHUḒI NA ZWINE MUTHU A ZWI DZHIA ZWO LUGA

Vhuḓi ho vha hu zwithu zwine zwa tou vha khagala. Muthu o vha a tshi nga vha ane a amba ngoho, a fhulufhedzeaho, o kunaho na a ṱhonifheaho kana hai. Zwa zwino ipfi “vhuḓi” ḽo dzhielwa vhudzulo nga “zwine muthu ene muṋe a zwi dzhia zwo luga.” Fhedzi hu na thaidzo kha zwenezwi, samusi muḓivhazwakale Vho Gertrude Himmelfarb vho zwi sumbedza kha bugu yavho ine ya pfi The De-Moralization of Society. Vho ri: “Ri nga amba uri muṅwe na muṅwe u na ndugelo ya u ḓikhethela kutshilele kwavhuḓi, fhedzi ri nga si ambe nga u ralo zwi tshi ḓa kha vhuḓi.”

Vho ṅwala uri zwithu zwine muthu a zwi dzhia zwo luga “zwi nga thewa kha zwine a tenda, mahumbulele awe, nḓila ine a dzhiya ngayo zwithu, zwe a ḓowela, nḓila ine a ḓipfa ngaho, zwe a ḓiimisela u zwi ita, u katela na zwine zwa mu ṱalula, zwine muthu nga eṱhe kana tshigwada tsha vhathu tsha zwi dzhiela nṱha nga tshenetsho tshifhinga kana nga tshiitisi tshiṅwe na tshiṅwe.” Ri khou tshila tshifhingani tshine vhathu vha ḓidzhia vhe na ndugelo ya u khetha zwine vha zwi dzhia zwo luga, u tou fana na musi vha tshi khetha u renga zwiṅwe zwithu vhengeleni. Fhedzi musi zwo tou rali, hu itea mini kha vhuḓi na vhuḓifari havhuḓi?

[Tshifanyiso]

Vhuḓimvumvusi vhu songo kunaho vhu vho wanala nga hu leluwaho u fhira naho hu lini