Biiyaʼ guiraʼ ni nuu lu sitiu riʼ

Dxi jma bihuinni zinitilú binni guidxilayú

Dxi jma bihuinni zinitilú binni guidxilayú

Dxi jma bihuinni zinitilú binni guidxilayú

¿PADXÍ rábiluʼ bizulú bisaana binni de ninanda ca norma moral ni nuu? ¿Ñee tiempu bibani tuuxa familia stiluʼ o xhamíguluʼ ni jma huaniisi que lii la? Nuu tu ná bizulú bichaa xpiaʼ binni guidxilayú dxi guca Primera Guerra Mundial lu iza 1914. Sicaríʼ bicaa historiador Robert Wohl lu libru stiʼ ni láʼ The Generation of 1914 (La generación de 1914): «Ca binni ni bilá lu guerra que, qué ñaandaʼ laacaʼ ni guca lu agosto de 1914 purtiʼ tiempu que casi ñaca biluxe ti Guidxilayú ne bizulú stobi».

Historiador Norman Cantor guníʼ: «Ma’ zixiéʼ ca norma moral stiʼ binni guidxilayú, peru ra guca guerra que raqué huaxa binitilú ca ni. Ca políticu ne ca general bi’ni’ tratarcaʼ millón de ca soldadu sticaʼ casi maniʼ ora biseendacabe laacaʼ lu guerra para chigáticaʼ, ¿xi principiu zanda gacané binni para cadi gaca xpiaʼcaʼ casi maniʼ duxhuʼ ne guninacaʼ xcaadxi yaʼ? [...]. Ra biitisaa binni lu Primera Guerra Mundial [1914-1918] bicaa ni binni maʼ cadi lica gusisaca xquendanabani xcaadxi binni».

Historiador H. G. Wells ni bicaa obra Esquema de la Historia guníʼ «jmaruʼ si binitilú» ca principiu moral stiʼ binni guidxilayú ra bi’ni’ crecaʼ evolución. ¿Xiñee ya? Purtiʼ guníʼ íquecabe zá binni de maniʼ, peru jma stuudxi risaca binni que laacame. Lu iza 1920, sicaríʼ guníʼ Wells, hombre ni runi cré evolución que: «Naca hombre casi maniʼ ni zanda chuʼ pur grupu casi ca biʼcuʼ ni rié guuzeʼ [...], peru neca zacá nuu xcaadxi ni ruchibi ne runi dominar restu».

Norman Cantor bizeeteʼ guiráʼ ni bizaaca lu Primera Guerra Mundial que binitilú ni ca norma moral stiʼ binni guidxilayú ne laaca guniʼbe: «Ma’ qué nusisaca binni ca ni huaniisi purtiʼ riníʼ íquecabe cadi biaʼsi modo runi mandarcaʼ, modo rácucaʼ lari ne modo nabánicaʼ». Caadxi religión bichaacaʼ ni rusiidiʼ Biblia para guni apoyarcaʼ evolución ne dede bicaacaʼ binni cheʼ lu guerra, ne pur ni bíʼnicabe riʼ binduuxeʼ ni ca norma moral stiʼ binni guidxilayú. Sicaríʼ guníʼ ti general de brigada británico ni láʼ Frank Crozier: «Guizáʼ huayacané ca yu’du’ ni zinanda Cristu laadu purtiʼ laacaʼ jma nánnacaʼ gusiidicaʼ binni guuti».

Ma’ qué ninanda binni ca norma moral

Despué de biluxe Primera Guerra Mundial lu década stiʼ 1920 bichaa binni modo xpiaʼ, maʼ qué ninándacaʼ ca norma moral ni nuu, sínuque guníʼ íquecaʼ zanda gúnicaʼ ni gápacaʼ gana. Ti historiador ni láʼ Frederick Lewis Allen guníʼ: «Zándaca ziuu ti dxi guietenalaʼdxiʼ binni década stiʼ 1920, casi década ra bi’ni’ binni ni gupa gana [...]. Ra binitilú modo nexheʼ chaahuiʼ ca cosa que, laaca binitilú ca norma moral ni nuu ni racané binni guibani galán ne gapa xquendanabani propósitu, ne ca norma moral riʼ nagana para guidxela binni xcaadxi casi laacani».

Lu iza 1930 bichaa modo riníʼ ique binni ra bizaaca gran depresión purtiʼ guizáʼ bininá guendapobre laacaʼ, peru ra ziluxe década riʼ, bizulú ca guidxi ca bí’nica’ sti guerra ni jma binduuxeʼ binni, laani nga Segunda Guerra Mundial. Bizulú ca guidxi ca bizaʼcaʼ guiibaʼ ni runduuxeʼ, ndiʼ gucané ni para gupa binni dxiiñaʼ, peru laaca bedaneni stale yuubaʼ ni qué lica niníʼ íquecaʼ pa zápacaʼ. Binitilú guerra riʼ stale guidxi, chupa de laacani nga ni nuu Japón, ra biquiiñecabe chupa bomba atómica para binitilúcabe ca ni, ne lu ca campu de concentración que guizáʼ feu modo biiticabe millón de binni. Pur guerra riʼ guti 50 millón de binni cásica hombre, gunaa ne xcuidi.

Pur guiráʼ ni bizaaca lu Segunda Guerra Mundial que, maʼ qué ninanda binni ca norma moral ni nuu ne maʼ bibánicaʼ modo gúpacaʼ gana. Libru Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45 (Amor, sexo y guerra: el cambio de los valores, 1939-1945) cusiene: «Cumu qué ninándacabe ca ley ni caníʼ de conducta sexual lu guerra que la? gucuá ni guiráʼ xixé binni pur ngue guníʼ íquecaʼ zanda gúnicaʼ ni gápacaʼ gana biaʼ tiempu cayaca guerra que [...]. Mientra jma nagueenda zeʼ guerra que la? jma nagueenda ziniti ca norma moral stiʼ binni guidxilayú purtiʼ guníʼ íquecaʼ qué zabánicaʼ xadxí ne qué risaca xquendanabánicaʼ cásica qué risaca xquendanabani ti soldadu ni nuu lu guerra».

Cumu nánnacabe nuu xquendanabánicabe lu peligru la? ngue bicaa laacabe guyúbicabe chuʼnécabe tutiica si binni, neca para ti ratu si. Ti gunaa de Gran Bretaña guníʼ xi pur biʼniʼ binni pecadu sexual ca tiempu nagana que: «Ni dxandíʼ la? cadi maca zacá diʼ laadu, sínuque pur guerra que nga bínidu ca ni». Ne ti soldadu de Estados Unidos guníʼ: «Nánnadu cayuni cometerdu pecadu sexual, peru cumu joven laadu ne nánnadu zándaca gueeda gátidu la? pur ngue bínidu ca ni».

Ca binni ni bilá lu guerra que gucanárucaʼ pur guiráʼ ca cosa feu ni biiyacaʼ bizaaca tiempu que. Stale de laacabe neca xcuidihuiiniʼ laacabe tiempu que peru dede yanna rietenaláʼdxicabe guiráʼ ca cosa yuudxuʼ ni bizaaca que ne ruchibi ni laacabe. Stale binni guníʼ ique maʼ qué zaca chaahuiʼ ca cosa que, ne laaca maʼ qué ninándacaʼ ca norma moral ni nuu. Maʼ qué lica ñuni respetárcabe ca norma ni gudixhe ca autoridad ni caníʼ gunáʼ nga ni jneza ne ni cadi jneza, sínuque maʼ cada tobi gudixhe xi guni ni riníʼ ique jma jneza para laa.

Guyuu xcaadxi norma nacubi

Despué de biluxe Segunda Guerra Mundial que guleecabe jma información ni caníʼ de conducta sexual stiʼ binni. Tobi de laacani nga informe Kinsey, ni napa jma de xhono gayuaa página, ne guca ni guidxi Estados Unidos lu década stiʼ iza 1940. Pur informe riʼ, stale binni maʼ qué nituí lú niníʼ de sexo, purtiʼ para tiempu que huaxiéʼ riníʼ binni de tema ca. Ti tiempu despué, bihuinni cadi biaʼsi ni ruzeeteʼ informe que de ca muxeʼ ne de ca cosa yuudxuʼ ni runi ca binni que, peru ni bihuinni nga despué de guerra que nabé biʼniʼ cometer binni pecadu sexual.

Guyuu ti tiempu gucalaʼdxiʼ binni nucaachiʼ ca cosa inmoral ni runi. Nga runi, qué ninácabe nidiʼdiʼ escena inmoral lu radiu, lu película ne lu televisión. Peru qué ñanda nucueezacabe ni. Sicaríʼ guníʼ William Bennett, ni guca secretario de Educación guidxi Estados Unidos: «Lu década stiʼ iza 1960, guizáʼ nagueenda bisaana binni de ninanda ca ley stiʼ guidxi riʼ». Ne zaqueca guca xpiaʼ binni de xcaadxi guidxi. Peru ¿xiñee nagueenda bisaana binni de ninanda ca norma moral lu década que yaʼ?

Lu ca iza que biʼniʼ ca gunaa marcha para gácacaʼ libre, gápacaʼ derechu ne guchaa binni modo ruuyaʼ sexo, casi ñaca gudíxhecabe «norma nacubi». Ne laaca para tiempu que bizulú biree pastilla para cadi gacaxiiñiʼ gunaa. Ne cumu maʼ gastiʼ riesgu para gacaxiiñicabe la? maʼ guyuunécabe tutiica si sin gapanécabe laa ti compromisu.

Ne laaca tiempu que, bizulú bitiidicabe cosa inmoral lu ca noticia, lu televisión ne lu ca película. Zbigniew Brzezinski ni guca director stiʼ Consejo Nacional de Seguridad guidxi Estados Unidos, guníʼ: «Guiráʼ ca ni ridiʼdiʼ lu televisión, rusihuinni ca ni maʼ normal nga guni binni ni ná ca deseu stiʼ, tinde ne guniná stobi ne chuʼné tutiica gapa gana».

Lu década stiʼ iza 1970, nabé biquiiñeʼ binni aparatu ra ruuyacaʼ película. Nga runi, maʼ dede ra lídxicabe gunda biiyacabe película inmoral ni nituí lúcabe niguuyacabe ra cine. Ne tiempu riʼ, cumu maʼ napa binni Internet ra lidxi la? maʼ zanda gúʼyacaʼ pornografía lu computadora sticaʼ.

Nabé huayuniná guiráʼ ca ni bizéʼtenu riʼ binni. Sicaríʼ guníʼ ti director stiʼ ti cárcel ni nuu guidxi Estados Unidos: «Raca chii iza randa rinieniáʼ ca joven ni riuu cárcel de xii nga ni jneza ne ni cadi jneza, peru ca ni rinieniáʼ yanna la? maʼ qué riénecaʼ naa».

¿Tu zanda gacané laanu yaʼ?

Qué zanda gacané ca xaíque yuʼduʼ ca binni gúnicaʼ ni riuulaʼdxiʼ Dios. Purtiʼ qué rusiidicabe ni ná Stiidxaʼ Dios casi biʼniʼ Jesús ne ca discípulo stiʼ lu primé siglu que, sínuque runi apoyárcabe guiráʼ ni runi binni guidxilayú. Ti periodista guníʼ: «Ora raca ti guerra la? cada guidxi rinabaʼ gacané Dios laacaʼ». Peru ¿ñee racané ca xaíque yuʼduʼ ca binni chinándacaʼ ni ná ley stiʼ Dios la? Tobi de laacabe guníʼ: «Guiráʼ ladu rinábacabe requisitu, peru raríʼ la? zanda guni binni ni racalaʼdxiʼ».

Casi maʼ bidúʼyanu ca, caquiiñeʼ gaca xiixa purtiʼ zeʼ dxi jma zinitilú binni guidxilayú. Peru ¿xi peʼ nga caquiiñeʼ gaca yaʼ? ¿Xi caquiiñeʼ guidxaa yaʼ? ¿Tu zanda guni ni ne ximodo gúnibe ni yaʼ?

[Ni caníʼ/Epígrafe]

«Ra biitisaa binni lu primera Guerra Mundial [1914-1918] bicaa ni binni maʼ cadi lica gusisaca xquendanabani xcaadxi binni»

[Cuadru]

VIRTUD NE VALOR

Dxiqué guníʼ íquecabe ti binni ni napa virtud nga ni naca honradu, leal, nacha’hui’ ne ni napa binni respetu laa. Tiempu riʼ la? maʼ bichaacabe diidxaʼ virtud ca pur diidxaʼ valor. Peru cadi ngueca diʼ nga ni riníʼ guiropaʼ diidxaʼ riʼ. Zacá guníʼ historiadora Gertrude Himmelfarb lu libru stiʼ ni láʼ The De-Moralization of Society (La crisis moral de la sociedad), laa guníʼ: «Qué zanda diʼ guininu ngueca nga virtud ne valor, [...] purtiʼ ca valor ca la? maʼ binni nga ribí gunáʼ nga ni chinanda».

Laaca bisiene historiadora riʼ zanda gaca ca valor ca «ni runi cré binni, modo riníʼ ique, modo naca xpiaʼ ne ni riuula’dxi’ guni. Guiráʼ ni gu’ya’ ti binni, ti grupu o ti guidxi jneza para laacaʼ la? nga nga ni rinándacaʼ». Tiempu riʼ maʼ libre binni ne riníʼ ique napa derechu cuí gunáʼ nga ca valor ni gapa, cásica ribí verdura ora maʼ zisíʼ luguiaa. Peru ora rizaaca ndiʼ, ¿ximodo gusihuínnicabe virtud ne moralidad stícabe ya’?

[Imagen]

Ra zidiʼdiʼ dxi cayuu jma entretenimientu ra rihuinni guendaquéiquiiñeʼ