Gu Regbo Sino Aboro Atona ka Gberã Kisusi

GINI regbo rengbe mo ka ya ti sino aboro atona ka gberã ti ni kisusi? Vuru agu aregbo yo mo naraki watadu isoke vuru agu aregbo yo sosono agumero watadu abakureamo naraki ti ni? Gu kura aboro nape gupai nga, gu Bambata Vura Nga ga Zegino nga gu naatona rogo 1914, nasa gupai nga sino aboro tona gberã kisusi. Gu bakerepa bayugupai tipa apangbanga nga Robert Wohl ake gupai rogo gu gako buku nga The Generation of 1914 nga: “Agu aboro naraki ti regbo vura aarengbanga ka mbu ida kuti gupai nga gu kura zegino ima digo na gu kuraha ki tona rogo Buza 1914 te.”

 Gu bainipai tipa kuruapai nga Norman Cantor aya: “Rogo aba dunduko, gu mangaapai nga ga aboro​—aima gberã—na si adu ni pa gberãrago. Mbiko gupai nga aboro birĩ-zogarago na abarutiriivura amangipai na aboro wakina anya ti regbo vura, agu arugute nga ga agu aboro aidanga kuti Mbori ya gbiati agu nga ga apambori aarengbanga berewe ka za aboro ti mangayo pai dagbatiyo na akurayo wa anya rogo raka yo na aˈuru dunduko te. . . . Gu bakere imo aboro namangi ti regbo gu Bambata Vura Nga ga Zegino rogo [1914-18] asa gupai nga ka aboro naabingo gu unga nga ga aboro berewe na nyanyakipaha ya.”

Gu bainipai tipa kuruapai nga Herbert George Wells ape gupai rogo gu gako buku yo nga The Outline of History nga kina tifuo ida aboro kuti gupai nga ahe akuru nisaha nasa gupai nga “ka aboro dunga berewe na ndikidi kido kuti tiyo ya.” Tipagine? Gu kura aboro aberẽ gupai nga, boro nga kina nya ono ga boro unga kiipaha tooni ti ga nya. Wells, nangia gu boro naidi kuti gupai nga ahe akuru nisaha ake gupai rogo 1920 nga: “I ada kuti gupai nga boro nga nya naraka ni papara aboro ringara, wakina ga aboro India ango . . . , na si aangera wa gupai aima ru bangiriyo nga gu kikindigi aango du na ome tira wakina aboro ima rengba ka gbatapai na kidu na diabese.”

Ni rengo, a wa Cantor apehe, gu bambata vura nga ga zegino aima aria ga aboro bipai tipa gupai nga gbegberẽhe na gu nga wenehe. Ko aya: “Aboro aabi agu arikaaboro naadu mbata nga agu apai dunduko i aamangaha aadunga ni ruruhe te​—gayo birĩ-zogarago, gayo gene vo roko, gbiati gayo sino mangaapai nga ga kodaba.” Agu akanisa re nagbarasi agu ayugopai nga ga aKristano ni kusa yo agu ayugopai nga ahe akuru nisaha tipa ka ngarasa aboro i mangi gupai du ni irairaha, na ka sa gu sino mangaapai nga ga agu aringara naasovura dagba tihe si gberẽ kisusi. Gu Barutiriivura nangia ga Britain ko nga Frank Crozier akepai nga: “Agu aKanisa nga ga aKristano gasi ngba nyemu imo aboro na zuu na ani amangisunge ni bakerehe na agu aKanisa nga ga aKristano tipa gaani undo.”

Dia Agu Andiko Kusayo Nga ga Sino Mangaapai

Fuo dungu bawe agarã kusa tifuo gu Bambata Vura Nga ga Zegino​—gu berãpai nga gu mangaapai nga ga ngbarago, gu ida nga gbia ngbarago nga nyanyakipa pai kisusi rogo raka yo, gbiati du na diabese i aayambaha nga Roaring Twenties⁠—aboro aima ká gu kuru arugute na mangaapai re na i ki moi agu arugute kubaha nga ai ngbatunga mangaapai ni kina wenehe. Gu bainipai tipa kuru apangbanga nga Frederick Lewis Allen aya: “Agu agarã bawe nangbe tifuo Bambata Vura Nga ga Zegino, aboro ainihe nga si angia gu Bawe Agarã Nga ga Gbegberẽ Mangaapai. . . . Ho kuru zegino na gaha mangaapai nga gu naasa raka si du niwenehe na si kidu na rogoyo ti ni aadunga ni berewe ya, si aadunga taata tipa ka maa gu kura arugute tipa ruru mangaapai berewe kubaha te.”

 Gu bakere gberãrago namangi rogo Tanvuo 1929 i aayambaha nga Great Depression asa gupai nga geno ahe zoro kusende ni kerehe Amerika yo. Si adu na maapai kurii kikindigi ba bagaahe dunduko rogo zegino na si aima dia dungu agarã. Ono bara ti digido gu bawe agarã re, gu bambata vura nga ga zegino arimi kurogo kura vura berewe nga gu nagberẽ kisusi nangia​—Ue Vura Nga ga Zegino. Si aaimanga te aringara ki tona mbakada kerekere iiriwo aũvura nga ga gbarasahe, tipa ka dia zegino niipo kusayo rogo Gberãrago ono kini saha si rimi kurogo rungo na kere gbegberẽ mangaapai. Ti digido vura, badungu akama agbata aima gberã; i agbarasi agbata ue Yapani yo na kere bombu! Amirioni aboro aima kpiko rogo agu abataya nga ga agu aboro i azi yo ti regbo vura. Vura asa gupai nga aboro wa amirioni 50 kpiki, akumba, adee, na agude.

Ti gu kere aregbo nangia ga Ue Vura Nga ga Zegino re, kuba gupai nga aboro kakuti gu mangaapai naadu ni wenehe, aboro adi kura gayo gene mangaapai kia. Gu buku nga Love, Sex and War​—Changing Values, 1939-45, aya: “Si nawiraha wa i aima zahe ti kodaba ti regbo vura, si anaida agu aboro du ba vura yo du adu na zatise tipa ka banda gu raka nga ga aboro ringara ba vurayo. . . . Ono pa wai si aaida i sovura niipo na gu ngbarago naadu ti regbo vura asa gupai nga ka aboro dunga berewe na zatise rogo asino yo ya, na wene arugute aadunga berewe gbe rogo raka yo te na raka adu ni kina guruhe basovura yo.”

Pa wai aboro aagunde be kpio kina kumbatayo asa aboro i du na nyemu pabakure ka si vura du nga gu du tipa bete regbo vurũ. Gu kura diakumba sa nga boro Britain aasadi ka rugusapai tipa ka ngbe na gupai naamanga nga i ambugene fu kere nyemupai nga ga kodaba tipa dungu agarã si naamanga te, ri aya: “Ani aaraka nga wasiwasi raka te, vura du naamanga.” Banzengere nga ga Amerika ko aya, “Nibipa agu arugute nga ga aboro, ani aaraka wasiwasi raka, ono ani angia paranga aboro na ani aima rengba ka kpi rogo gu uru naaningbe tifuo gure.”

Badungu agu aboro nabati ti regbo vura aima rungo nisangbana gu iiriwo kereapai i abihe. Da ku awere, agu akurayo kodihe na agu aboro naadu kindi ti gu regbo re nga agude nambu ambu mbiko agu apai namangi nayeaye ku berãyo yo si kini sa yo i naabihe wa ka i ya gu kereapai re namanga amanga berewe. Badungu aboro aima zanga gayo idapase gbiati agu arugute du tipa ruru mangaapai. Aboro aadunga na irisa tipa ai pagbia nga gu na rengbe ka maa arugute tipa gupai du ni ruruhe na gu du ni irairaha te, aboro atona kaa bi apai dunduko kina sa ringbisihe kuti wai apai anaˈariatihe.

Vovo Arugute Nga ga Mangaapai

Tifuo Ue Vura Nga ga Zegino, i akusi awisigopai nibipa gu mangaapai nga ga aboro nga ga kodaba. Kura ngbatunga gu wisigopai re nga gu Kinsey amangihe Amerika yo nga gu naakuru ti akpewaraga bangehe aima susa 800 rogo agu agarã nangia 1940. Ni sangbanaha, badungu aboro atona kaa fura gbaiga tipa agu apai nabipa kodaba nga gupai aboro anaafuranga gbe tipaha mbata kusayo ya. Wa vura duhe nga i aye ka bihe kusa rogo gu tingidapai re nga i aima kiiso bange agu aboro naamanga gu ngbatunga kodaba dagbatiyo nga ga akumba na akumba na adee na adee gbiati kura gbegberẽ mangaapai nga ga kodaba, gu wisigopai re ayugu gupai nga sino aboro atona ka gberã kisusi tingbafuo vura.

Tipa gbanga regbo, i amangi asadatise tipa ka banda pa gu bipai naadu tipa gupai du ni wenehe. Ni kpiapai, i anaadia wasiwasi apai adia kusayo rogo aradio, avidio, na rogo aterevizioni. Ono gupai re aaimanga te.  William Bennett, nangia kuru bakeapai nga ga wirikapai ko Amerika yo aya: “Ono rogo agu agarã nangia 1960, gu mangaapai nga ga aboro atona ka gberã ni kina boro ipo Amerika yo mbiko gupai narengbe kadu nga apai aasonanga te.” Gipai re adu ni yuguyuguhe rogo kura dungu aringara. Tipagine sino aboro atona ka gberã ti ni kina kumbatayo rogo agu agarã natona rogo 1960?

Apai ambedi ka manga ti kina bangisa regbo sa rogo gu dungu bawe agarã re, gu riigbu nga ga adee tipa ka aˈaria zogarago ngbaome atona, na ga aboro bipai tipa kodaba aˈariatihe si kini kusi vovo asino mangaapai. Na berewe, i akusi gu dawa nasa dee ka ri batikanga ya. Ho si adu ni nga aboro ima rengba kaa gbia ngbarago ti kodaba zanga gu gunde nga boro ima rengba ka dia vuse, “gu nyemuse du gbua,” watadu “kodaba zanga berãpa rogatise aberã,” atona ka kio gbe.

Ti kina gu bangisa regbo re, aũgbataka apangbanga, avidio, na aterevizioni kini mbu nyakasa gupai nga ga wene mangaapai. Kusa, gu kuru bangere kurii agu apai nabipa banda ringara [National Security Council] Amerika yo nangia Zbigniew Brzezinski, aya rogo terevizioni tipa mangaapai wẽ: “Agu akurayo asaha si naangera wa gbegberẽpai ti ni te, kere zuu gbiati gbegberẽ mangaapai, [na] i aangarasa pa manga kodaba na dungu aboro.”

Ti gu regbo re rogo agu agarã natona rogo 1970, guhe i adia avidio na ni nga Videocassette Recorder [VCR] aima maapai. Aboro aima rengba kaa bi wasiwasi asura nga ga kodaba nga gu i aarengbanga kaa ndu kaa bihe rogo agu aba dungu aboro adunguratiyo ku rogoho kaa bi avidio ya. Na barambeda awere, mbiko Internet, avidio na asura kundiri aboro ngba arikoho dunduko ima du rogo aringara rogo zegino dunduko fu ai gu boro du na kompiuta be ni.

Agu asangbanapai si naye na ni ngba dungu agene naba kina gunde. Kura babanda pa arugute sa bambukiso yo Amerika yo agumba gupai barambeda nga, “agarã bawe kusayo, ho mi anibi paranga boro ni bangiri gene, mi ani ima rengba ka fura na ni tipa gupai du ni wenehe na gupai du ni gbegberẽhe. Ono agu agude du awere ainongo pai tipa gupai mi afura tipaha te.”

Wari Rengbe Boro Ka Ngera Kuhoni Tipa Arugapai?

Ani arengbanga ka ngera koyo du agu akanisa ni nga ga zegino tipa arugapai te. Kuba gupai nga akanisa naabi agu arugute du tipa ruru mangaapai wa gu Yesu na agu apefuoko naadu rogo bambata sa kama agarã anaabihe, akanisa ima sa tiyo ni papara gi zegino re gbiati gaha gbegberẽ mangaapai. Kura bakeapai sa asanahe nga: “Gini vura aboro aasonga ha aboro ki zanga ya Mbori na kina yo ya?” Nibipa songoda gu ga Mbori arugute du tipa ruru mangaapai, barumbatayo rogo pambori New York City yo ape gupai dungu agarã kusayo nga: “Kanisa nga gu yangara riigbu rogo zegino du na gaha arugute kusende zavura ti agu arugute si aida boro mangipai kuti ni ho ni arimo ni ku tarambiri yo.”

Si ziazia nga, pa wai sino aboro agberã kisusi rogo gi zegino re nayugo gupai nga si naida pai mangi niipo. Ono ginipai du si aida si mangi? Gini ariapai si aidaha? Da rengbe ka manga gu ariapai re, na waigu i nika mangaha?

[Gu sura du ti kpewaraga 5]

“Gu imo aboro namangi rogo Bambata Vura Nga ga Zegino [1914-18] asa gupai nga ka ga aboro unga du nga berewe na nyanyakipaha ya”

[Gu sura du ti kpewaraga 6, 7]

Si ima du awere ni wiri taataha tipa aboro naagbia wasiwasi aũngbarago