Ka tsuʼuw jawaʼ a tákuy

Jawa’ t’ajnének abal ki ko’oy an Biblia

Jawa’ t’ajnének abal ki ko’oy an Biblia

Jawa’ t’ajnének abal ki ko’oy an Biblia

I lej jik’pál abal ma xowé’ i kwa’al an Biblia. An Biblia taley ti dhuchnal in t’ajál mil novecientos i támub. Dhuchan al i papiro ani al i pergamino, jayej ts’ejkáj al i kawintaláb axi xowé’ yabáts u lej exbayáb. Wa’tsin yan i eyal ani k’e’at i atikláb axi in exa’ kin talabédha’ an Biblia.

¿JALE’ tin kuxuy axé’ xi libro bélits abal exan ka talabedháj? Ki tsu’uw tsab i tsalap.

Yan i copias in t’aja’ abal yab ka k’ibej an dhuchlab

An israelitas in kwa’alak an k’a’ál dhuchlab in k’ál an Biblia, in lej beletnálakchik an k’a’ál rollos ani in ts’ejka’chik yan i copias. An ts’alej axi ti biyál, u uchnalakchik abal kwa’alak kin ts’ejka’chik jun i copia in k’ál an dhuchlab. Pelak an sacerdotes axi in dhayalak an dhuchlab (Deuteronomio 17:18).

An israelitas in kulbetnálak kin ajiy an dhuchlab kom in exlálakchik abal játs in káwintal a Dios, jaxtám wa’tsin i escribas abal kin ts’ejka’ i copias ani in lej t’ajálakchik ti kwéntaj jawa’ in dhuchálak. A Esdras pélak jun i inik axi in k’ak’nál a Dios ani pélak jun i lej alwa’ dhuchum. Jajá’ in tsab dhucha’ an abatnaxtaláb axi pidhan a Moisés k’al a Jehová (Esdras 7:6). Ban siglo VI ani X an masoretas in ts’ejka’chik i copias in k’ál an Escrituras Hebreas axi jayej u exláb ti Antiguo Testamento. In ajiyalak patal an letras axi ne’ets in dhuchál abal yab ka uk’pin. Axé’ in t’aja’ abal kin wat’ba’chik antsaná’ jant’ini’ ti k’wajatakits dhuchadh. Jayej in t’aja’ abal yab ka elan k’al an atiklábchik axi in lé’ak kin ­talabédha’ an Biblia.

Ban támub 168 ok’xidh ka wa’tsin a Cristo, an rey sirio Antíoco IV in exa’ kin talabédha’ patal an copias in k’ál an Escrituras Hebreas axi wa’atsak ti Palestina. Wa’ats jun i t’ilab judío axi in ulal: «In mits’a’chik ani in chika’ patal an rollos ju’táj ti dhuchadh an abatnaxtaláb axi in ela’chik». The Jewish Encyclopedia in ulal: «In t’aja’chik patal jawa’ in ejtow abal kin tixk’a’ an dhuchlab [...]. Patal jita’ ka elchat jun i dhuchlab awilak ka tsemdháj». Bélits antsaná’ yan i judíos axi ti Palestina in éjtowchik kin dhaya’ i copias in k’ál an dhuchlab ani jayej k’e’atchik i atikláb al pilchik i bichow.

Talchik i támub talbél ti talabedháj ka dhuchan an Escrituras Griegas Cristianas (Nuevo Testamento), wa’atsakits yan i copias ju’táj ti dhuchadh i cartas, i k’ej kaw ani talchik i t’ilab axi ti Biblia. Jun i tiplab, an abatwálej Juan in dhucha’ an evangelio ti Éfeso o taná’ utat. Pero ti Egipto elan pejach i copia in k’ál axé’ xi evangelio ani u tsalpancháb abal walám dhuchan utat cincuenta i támub talbél. Axé’ in tejwamedhál abal in aykolil a Cristo in kwa’alakits i copias in k’ál an dhuchlab, bélits abal u k’wajílak lej ówdhachik.

Axé’ in t’aja’ abal yab ka k’ibej an dhuchab, bélits abal wat’ey yan i támub. Jun i t’iplab, ti 23 a febrero ban támub 303 ok’xidh ka wa’tsin a Cristo, an emperador Diocleciano in aba’ ka chikan patal an dhuchlab axi k’wajatak al jun i iglesia. Jajá’ in belálak abal max ka chikan patal an biblias, yabáts ne’etsak ka wa’tsin i aykol k’al a Cristo. Jaxtám in aba’ ka chikan patal axi wa’atsak. Pero yab elan patal ani axi jílk’on játs eyendháj abal ka ts’ejkáj más i copias. Ma xowé’ ta k’icháj, belej wa’ats tsab i Biblia axi walám ts’ejkáj wé’ i támub ­talbél ti a Diocleciano in exa’ kin talabédha’. Jun k’wajat ti Roma ani axi jun k’wajat ti British Library de Londres.

Ma xowé’, yab elnének an k’a’ál dhuchlab in k’ál an Biblia, pero wa’ats yan i copias. Talchik expidh pel jun i pejach, pero k’e’atchik k’wajat kidhat. Talchik k’al axé’ xi copias lej biyálits. ¿Walám jalchat an tsalapchik tam ti tsab dhuchan? Jun i inik axi lej exoblámadh, axi in bij W. H. Green, in uluw axé’ tin kwéntaj an Escrituras Hebreas: «I éjtowal ki bela’ abal expidh axé’ játs an libro axi más biyál, axi yab jalchinének nibal jun i tsalap». A Sir Frederic Kenyon jayej in uluw axé’ tin kwéntaj an Escrituras Griegas: «Yab wat’ey yan i támub abal ka dhuchan an copias in k’ál an k’a’ál dhuchlab, ani yabáts wa’ats jant’oj axi tu ku t’aja’ ki tsalpay abal jaluwámej an tsalap axi k’wajatak ban k’a’ál dhuchlab. I éjtowal ki bela’ abal an libros axi k’wajat ban Nuevo Testamento yab jalchamej an tsalap, dhuchan antsaná’ jant’ini’ ti k’wajatak ban k’a’ál dhuchlab». Jayej in uluw: «In tomnál ki uluw abal k’wajat patal an tsalap axi k’wajatak ban dhuchlab axi k’a’ál ts’ejkáj».

Wilk’áj an Biblia

K’e’at jant’oj axi in t’ajámal abal ma xowé’ ta k’icháj yan i atikláb kin exla’ an Biblia, játs kom wilk’ámej al yan i kawintaláb. Axé’ játs kom kwa’al ka putun in tsalápil a Dios abal patal an atikláb al jawakits tam bichow ani i kwenchaláb «kin k’ak’na’ a Dios k’al in lej ichích ani k’al in lej tsap» (Juan 4:23, 24; Miqueas 4:2).

Tam ti k’a’ál wilk’áj an Escrituras Hebreas ti Griego, bíjiyat versión de los Setenta, o Septuaginta. Axé’ xi t’ojláb in t’aja’ i judíos axi u kawak Griego ani talabedháj doscientos i támub ok’xidh ka wa’tsin a Cristo. An Biblia tujey ti wilk’áb kidhat wé’ i siglos talbél ti talabedháj ka dhuchan, ani axi más wilk’áj pel an Escrituras Griegas Cristianas. Pero talbél wa’tsin i eyalchik ani ma i sacerdotes axi yab tólmixin abal an atikláb kin ko’oy an Biblia. Jajá’chik yab in jila’ abal ka wilk’áj an Biblia al pilchik i kawintaláb kom yab in lé’ak abal an atiklábchik kin exbay.

Wa’tsin i inik axi yab in ts’ejna’ an eyal ani bélits abal awilak ka odhnáj, in wilk’a’ an Biblia abal axi más kin éxbaychik. Jun i t’iplab, a William Tyndale in wilk’a’ ti 1530 an Pentateuco (an k’a’ál bo’ i libros axi k’wajat ban Escrituras Hebreas). U le’nábak ka odhnáj, pero játs axi k’a’ál in wilk’a’ abal ti Inglés, an Biblia axi k’wajatakits ti Hebreo ani játs axi k’a’ál in wilk’a’ ti Inglés an bijláb Jehová. K’e’at i wilk’om pel a Casiodoro de Reina, jajá’ in wilk’a’ an Biblia ti labkaw bélits abal u uchnalak abal ne’etsak ka tsemdháj. Abal kin ejtow kin talabédha’ axé’ xi t’ojláb, ko’oy ka k’alej ti Inglaterra, Francia, Holanda ani Suiza. a

An Biblia k’wajatej ti wilk’áb al yan i kawintaláb ani u ts’ejkáb millones i biblias. Yab jita’ in ejtowámal kin talabédha’ ani k’wajat ti buk’uwáb tin puwél an Tsabál. Axé’ in tejwamedhál abal lej chubax jawa’ in dhucha’ an abatwálej Pedro: «U dhubat wayél an ts’ojól ani u íjkanal in witsíl. In káwintal a Dios yab antsaná’, [...] u owel abal ets’ey» (1 Pedro 1:24, 25).

[Nota]

a A Casiodoro de Reina in wilk’a’ an Biblia ti 1569 ani a Cipriano de Valera in tsab met’a’ ti 1602.

[An foto]

I dhuchlab axi in ts’ejka’ an masoretas

[An foto]

Jun i pejach axi k’wajat ti Lucas 12:7, «yab ka ts’ejna’ jant’oj», ani «Jajá’ ti tsu’tal a kwa’al a lej k’adhpich exbádh ani yab ejtíl an tsakam ts’itsin»

[An foto]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin