Moipunyuhezi Bibele Kuto Fita Kacenu

Kuzwelapili kubateñi kwa Bibele kuto fita ni mwa linako zaluna, ki makazo luli. Neifelile kuñoliwa lilimo zefitelela 1,900 kwamulaho. Litaba ze mwateñi neliñozwi fa lika zekona kusinyeha ka bunolo zecwale ka​—mapampili apangilwe fa kuma ni fa matalo a lifolofolo​—mi litaba zeo sapili neliñozwi mwa lipuo zeitusiswa feela ki batu basikai kacenu. Kuzwa fo, baana babamaata hahulu ni babusisi nebalikile ka taata kusinya likopi kaufela za Bibele.

KI LIKA mañi zetusize kuli Bibele ipunyuhe kuto fita ni kacenu ni kuba buka yezibahala hahulu ? Halunyakisiseñi feela mabaka amabeli.

Kuba ni Likopi Zeñata za Bibele Kutusa Kuli Litaba Libukelezwe

Maisilaele, bona batu bapili kuba ni litaba za mwa Bibele, nebabukelelize litaba za mwa miputo yapili ka kulikopisa mwa miputo yemiñata-ñata. Ka mutala, malena ba Maisilaele nebabulelezwi kuli bañole “Mulao wo, oongilwe mwa buka yebulukilwe ki baprisita ba Malivi.”​—Deuteronoma 17:18.

Maisilaele babañata nebatabela kubala litaba za mwa Mañolo kakuli nebaziba kuli litaba zeo ki Linzwi la Mulimu. Kabakaleo, bañoli babalutilwe hande musebezi nebabanga ni tokomelo habakopisa litaba za mwa miputo. Ezira neli yomuñwi wa bañoli bane basaba Mulimu, mi Bibele ibonisa kuli “neli mukopisi yanaaziba hahulu Mulao wa Mushe, one ufilwe ki Jehova Mulimu wa Isilaele.” (Ezira 7:6) Mane Mamasorete, bane bakopisize Mañolo A Siheberu, kamba “Testamente Yakale,” mwahalaa lilimo za ma 500 C.E. ni 900 C.E., nebabalile litaku za litaba zenekopisizwe kuli kusike kwaba ni mafosisa. Kukopisa litaba cwalo ka tokomelo yetuna nekutusize kuli litaba zenekopisizwe libe zenepahezi ni kuli Bibele ipunyuhe kusina taba ni buikatazo bwa lila za Mulimu zenebata kusinya likopi kaufela za Bibele.

Ka mutala, ka silimo sa 168 B.C.E., mulena wa Siria, Antiokusi wabune naalikile kusinya likopi kaufela za Mañolo A Siheberu zanaafumani mwa naha ya Palestine kaufela. Taba yeñwi yeama litaba za Sijuda za kwaikale neibulezi kuli: “Miputo kaufela ya mulao yenefumanwi neipazauzwi ni kucisiwa.” Hatiso ya The Jewish Encyclopedia yona ibulela kuli: “Mapolisa bane balaezwi kucisa miputo ya Mañolo A Siheberu nebaboni teñi kuli miputo kaufela yacisiwa . . . Mi batu kaufela bane bafumanwi ni miputo yeo . . . nebabulailwe.” Kusina taba ni buikatazo bo, Majuda bane bapila mwa naha ya Palestine ni mwa libaka zeñwi nebazwezipili kufumaneha ni likopi za Mañolo.

Bañoli ba Mañolo A Sigerike A Sikreste, kamba “Testamente Yenca” basafeza feela kuñola litaba zeo, likopi za mañolo abona, litaba za bupolofita, ni litaba za kwaikale zene bañozi ka kususumezwa ki moya wa Mulimu zaata hahulu. Ka mutala, Joani naañolezi buka yahae ya Evangeli mwa Efese kamba bukaufi ni fo. Kono licaziba babañwi babulela kuli kopi yeñwi yenekopisizwe fa kalulo ya buka ya Evangeli yeo, yeneñozwi lilimo zesakwani 50 kuzwa foifelezwa kuñolwa buka ya Evangeli ya Joani, neifumanwi mwa naha ya Egepita, ili likilomita zeñata kuzwa mwa Efese. Taba yeo ibonisa kuli Bakreste bane bapila mwa libaka za kwahule, nebanani likopi za litaba zenesazo ñolwa ka susumezwa ki moya wa Mulimu.

Hape taba yeñwi yenetusize kuli Linzwi la Mulimu lipunyuhe nihaiba hase kufitile lilimo zeñata kuzwa nako ya Kreste kikuli, nelihasanyizwe hahulu. Ka mutala, kukulubelwa kuli kakusasana-sasana la February 23, ka silimo sa 303 C.E., Diocletian Mubusi wa Roma naanzaabuha masole habaloba likwalo za keleke yeñwi ni kucisa likopi za Mañolo. Diocletian naanga kuli naakafelisa bulapeli bwa Sikreste ka kucisa litaba za Mañolo Akenile. Lizazi lene litatami, naafile taelo ya kuli likopi kaufela za Bibele mwa Mubuso wa Maroma licisiwe fapilaa batu. Niteñi, litaba zeñwi za Bibele nelisika cisiwa mi zakopiswa hape. Mane litaba zeñata za Libibele zepeli za Sigerike zekulubelwa kuli neliñozwi nakonyana feela kuzwa foifelwa taelo ya Diocletian lisa liteñi ni kacenu le. Iliñwi ya Libibele zeo ifumaneha kwa Roma, yeñwi yona ifumaneha mwa sifalana sa libuka sa British Library sesi mwa muleneñi wa London, kwa England.

Nihaike kuli miputo ya Bibele yapili haisika fumaneha kale, litaba zeñata zeñozwi ka mazoho za Bibele mutumbi kamba likalulo zayona lisafumaneha ni kacenu. Zeñwi za litaba zeo ki zakale hahulu. Kana litaba za mwa Bibele nelicincizwe hane lisweli kukopiswa? Caziba wa libizo la W. H. Green naabulezi cwana ka za Mañolo A Siheberu: “Kusina kukakanya, kwa libuka kaufela za kwaikale, hakuna niyekana yeñozwi ka kunepahala sina Bibele.” Caziba yomuñwi yakutekeha hahulu wa miputo ya Bibele yabizwa Sir Frederic Kenyon naabulezi cwana ka za Mañolo A Sigerike A Sikreste: “Likopi zakale hahulu za Mañolo zeliteñi kacenu neliñozwi hamulaho feela wa lilimo lisikai kuzwa fobafeleza kuliñola bañoli ba Bibele. Ki lona libaka halunani buikolwiso bobutuna bwa kuli litaba za Bibele zelunani zona cwale zaswana ni mone liinezi sapili. Litaba zefumaneha mwa libuka za Testamente Yenca zaswana mi ki za niti.” Naaekelize kuli: “Lwakona kubulela ka kulukuluha kuli litaba ze mwa Bibele zasepahala. . . . Hakuna buka niyekana mwa lifasi yeswana ni yona.”

Kutoloka Bibele

Libaka labubeli la butokwa lelitahisize kuli Bibele ibe buka yezibahala hahulu kikuli, Bibele ifumaneha mwa lipuo zeñata. Taba yeo ilumelelana ni tato ya Mulimu ya kuli batu ba macaba kaufela ni malimi bafite fa kumuziba ni kumulapela “ka moya ni ka niti.”​—Joani 4:23, 24; Mika 4:2.

Toloko ya Septuagint ki yona toloko yapili yezibahala ya Mañolo A Siheberu atolokilwe mwa Sigerike. Neitolokezwi Majuda bababulela Sigerike bane basapili mwa Palestine mi neifelizwe kutolokiwa ibato ba lilimo ze 200, pili Jesu asika kala kale bukombwa bwahae fa lifasi. Bibele mutumbi, kukopanyeleza cwalo ni Mañolo A Sigerike A Sikreste, neitolokilwe mwa lipuo zeñata lilimonyana kuzwa fone iñolezwi. Hamulaho wa nako, malena mane cwalo ni baprisita bane baswanela kubona teñi kuli batu bafumana Bibele nebapalezwi kueza cwalo. Nebabata kuli batu babe mwa lififi ka kupaleliswa musebezi wa kutoloka Linzwi la Mulimu mwa lipuo zene baziba batu.

Baana bane banani bundume nebabeile bupilo bwabona mwa lubeta ka kutoloka Bibele mwa lipuo zene baziba batu nihaike kuli kueza cwalo nekulwanisana ni mulelo wa keleke ni muuso. Ka mutala, ka silimo sa 1530, muuna wa kwa England wa libizo la William Tyndale, ili yanaakenezi sikolo sahae kwa Yunivesiti ya Oxford, naatolokile libuka za Bibele zapili zeketalizoho za Mañolo A Siheberu. Kusina taba ni twaniso yetuna yanaakopani ni yona, naakonile kutoloka Bibele mwa Sikuwa kuzwa mwa Siheberu, mi neli yena mutu wapili kueza cwalo. Tyndale hape neli yena mutoloki wapili wa Sikuwa kuitusisa libizo la Jehova. Caziba yomuñwi wa litaba za Bibele ya mwa puo ya Spanish yabizwa Casiodoro de Reina hañata naazumiwanga ki ba Keleke ya Katolika bane babata kumubulaya kabakala kutoloka Bibele yeñwi mwa puo ya Spanish, ili yeñwi ya litoloko zapili mwa puo yeo. Kuli afeze musebezi wo, naanani kututela kwa linaha zeshutana-shutana zecwale ka England, Germany, France, Holland, ni Switzerland. *

Kacenu, batu bazwezipili kutoloka Bibele mwa lipuo zeñata mi likopi zayona lisweli kuhatiswa ka buñata. Kupunyuha kwa Bibele ni kuba buka yezibahala hahulu kubonisa buniti bwa manzwi anaasusumelizwe kuñola muapositola Pitrosi, ali: “Bucwañi bwaoma, mi lipalisa zawa, kono linzwi la Jehova liina kuya kuile.”—1 Pitrosi 1:24, 25.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi/​Maswaniso]

KI TOLOKO IFI YA BIBELE YENISWANELA KUBALA?

Mwa lipuo zeñata, kunani litoloko za Bibele zeshutana-shutana. Mwa litoloko zeñwi kuitusisizwe manzwi ataata ni akale hahulu. Litoloko zeñwi zona litolokilwe ka kupumakela litaba zeñwi ka mulelo wa kuli batu babale litoloko zeo ka bunolo, nihaike kuli halisika nepahala. Litoloko zeñwi zona litolokilwe ka kulatelela hahulu toloko ya linzwi ka linzwi.

Bibele ya Toloko ya Lifasi Lelinca ya Sikuwa, yehatisizwe ki Lipaki za Jehova neitolokilwe kuzwelela mwa lipuo za makalelo ki katengo ka batoloki babasika bulelwa fa mabizo. Mi toloko yeo ki yona yeitusisizwe hahulu kwa kutoloka Libibele mwa lipuo zeñwi zeñata. Nihakulicwalo, batoloki bane batoloka Bibele mwa lipuo zeo nebalikile mone bakonela kaufela kunyakisisa litaba zeneitusisizwe mwa lipuo za kwa makalelo. Bibele ya Toloko ya Lifasi Lelinca itolokilwe ka nzila yebukeleza muhupulo wa puo yeneitusisizwe kwa makalelo, ibile feela kueza cwalo nekusike kwapaleliswa batu kuutwisisa taluso ya litaba. Batoloki ba Bibele ye nebabata kubona teñi kuli batu bautwisisa hande litaba zebabala mwateñi sina feela mone bautwisisezanga batu bane babalanga litaba zeneñozwi za mwa lipuo zakale mwa linako zene iñolwa Bibele.

Licaziba ba lipuo babañwi batatubile litoloko za Libibele za mwa linako za cwale kukopanyeleza cwalo ni Bibele ya Toloko ya Lifasi Lelinca, kuli babone haiba linepahalile ni kuli libulela litaba ka kusayemela sikwata sa batu babañwi. Yomuñwi wa licaziba bao ki Jason David BeDuhn, ili yaitutile za litaba za bulapeli kwa Yunivesiti ya Northern Arizona kwa America. Ka silimo sa 2003, naahatisize buka yenani makepe a 200, ili yenetalusa za Libibele ze 9 “za Sikuwa zeitusiswa hahulu mwa lifasi.” * Naanyakisisize mañolo asikai a mwa Bibele, ili ebasa lumelelani bo caziba ka za mwaku atolokela kabakala kuli “batoloki hañata baekezanga mihupulo yabona.” Naabapanyize mwatolokezwi mañolo ao mwa toloko ni toloko ya Sikuwa kwa litaba za Sigerike ilikuli azibe libaka mo batoloki nebacincize muhupulo one utaluswa. Ki lika mañi zanaalemuhile?

Caziba yabizwa BeDuhn utalusa kuli batu babañata ni licaziba za litaba za Bibele babulela kuli nto yetahisa kuli litaba zeñwi mwa Bibele ya Toloko ya Lifasi Lelinca (NW) lishutane ni molitolokezwi mwa Libibele zeñwi ki kabakala kuli batoloki nebabata kulatelela litumelo za bulapeli bwabona. Nihakulicwalo, ubulela kuli: “Libaka lelitahisa kuli Bibele ya Toloko ya Lifasi Lelinca ishutane ni litoloko zeñwi ka molitolokezwi litaba zeñata kikuli yona itolokilwe ka kunepahala ka nzila yebukeleza muhupulo wa puo yeneitusisizwe kwa makalelo.” Nihaike kuli caziba yabizwa BeDuhn halumelelani ni molitolokezwi litaba zeñwi mwa Bibele ya Toloko ya Lifasi Lelinca, utalusa kuli: “Bibele ye iingiwa kuba yetolokilwe hahulu ka kunepahala kufita Libibele zeñwi zenebapanyizwe ku yona.” Utalusa Bibele ye kuli ki “toloko yende hahulu.”

Caziba yomuñwi wa litaba za Siheberu kwa Israel yabizwa Dr. Benjamin Kedar ni yena naabulezi nto yeswana ka za Bibele ya Toloko ya Lifasi Lelinca. Ka silimo sa 1989, naabulezi kuli: “Musebezi wa kutoloka Bibele ye ki bupaki bobubonisa kuli batoloki nebaezize mone bakonela kaufela kutoloka litaba ka kunepahala. . . . Mwa Bibele ya Toloko ya Lifasi Lelinca, hanisika fumana liñolo fokuekelizwe muhupulo wa batoloki.”

Muipuze kuli: ‘Ki ufi mulelo waka wa kubala Bibele? Kana nibata kubala Bibele yebunolo, kono ili yesika tolokiwa ka kunepahala? Kamba kana nibata kubala Bibele yetolokilwe ka kunepahala luli, yebukeleza muhupulo wa litaba za kwa makalelo zeneñozwi ka kususumezwa ki moya wa Mulimu?’ (2 Pitrosi 1:20, 21) Mulelo wamina uswanela kumitusa kuziba Bibele yemuka keta kubala.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso]

“Bibele ya Toloko ya Lifasi Lelinca” yafumaneha mwa lipuo zeñata

[Siswaniso]

Miputo ya Bibele ya Mamasorete

[Siswaniso]

Kalulo ya buka ya Evangeli fokuñozwi Luka 12:7, yeli: “. . . musike mwasaba; mu ba butokwa hahulu kufita litaha zeñata”

[Siswaniso Manzwi a bañi ba maswaniso]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin