Vino Baibo Yacingililwa Ukufika na Ndakai

Vino Baibo yacingililwa ningo ukufika na ndakai caya icizungusyo. Ukufuma pano Baibo yalembiilwe ipapita imyaka ukucila 1,900. Nupya yalembiilwe pa vintu ivikaononeka zuwa ivili wa mapepala apangilwa ni vilolonyika alino na pa mpapa zya nyama nupya pa kutandika yalembiilwe umu ndimi izikavwangwa sile na antu anono ndakai. Nupya antu ya maka ukufuma muli ya kateeka ni ntunguluzi zya mapepo yezizye sana ukonona Baibo.

UZYE fwandi umulimo uu wacingililwe uli pa nsita iya, uwalenga antu yakwate ibuku ilyamanyikwa ukuti ali lisuma sana? Lolini ivisinka viili.

Ivyalembwa Vyasunzilwe Umu Mpapulo Izingi

Aina Izlaeli aombanga umulimo wa kusungilila amazwi amuli Baibo, isile amano ku kusungilila impapulo zya kutandikilako nupya yazikopololanga pakuti yakwate izingi. Ya mwene ya mu Izlaeli yayanenyile ukukopolola ‘ukufuma mu lupapulo lwa nkoleelo ulwasungwanga na ya simapepo aina Levi.’—Malango 17:18.

Aina Izlaeli aingi yatemilwe ukubelenga Malembo, yamanyile ukuti Iizwi lyakwe Leza. Fwandi aombanga umulimo wa kukopolola iikangako sana mano nupya yali aasambiliziwe sana. Kalemba umwi uwizina lyakuti Ezila uwatiinanga Leza, wali ‘inkonkotela yakwe ya kasambilizya ya vyalembwa mu mpapulo zyakwe Mose vino Yeova Leza wa ina Izlaeli wayapeezile.’ (Ezila 7:6) Iumba lyakwe ya kalemba Ayuda (ya Masoleti), akopolwile Malembo ya Ciebele nanti “Upangano wa Mpiti,” pakasi ka myaka yakwe 500 na 900, yene yapendanga sile ni vilembo ivyali umu Malembo pakuti yataluvyanya. Ukwikisyako amano ukwa musango uwo, kwalenzile ukuti vyeo viye ivya cumi nupya kwalenzile ukuti Baibo icingililwe nanti cakuti alwani yalondesyanga ukuyonona.

Umu 168 B.C.E., kateeka wa mpanga ya Silya, Antiochus IV walondanga ukonona impapulo zyonsi izya Malembo ya Ciebele zino wali nu kuzana umu mpanga ya Palestine yonsi. Ilyasi lya mpiti ilya Yayuda likalanda ukuti: “Impapulo zyonsi izya masunde zino yazanyile yazilepozile nu kuzyoca.” Ibuku lyakuti The Jewish Encyclopedia likalanda ukuti: “Aomvi ya mu uteeko aapeezilwe mulimo wa konona impapulo zya Malembo ya Ciebele yali ankalwe pa kuomba umulimo uwo . . . Umuntu wensi uwakweti ibuku lya muzilo . . . wapingulwanga ukufwa.” Lelo impapulo zya Malembo zyacingililwe ku Yayuda aikalanga mu Palestine alino na kuli yano ikalanga umu mpanga zyuze.

Pa cisila sile cakuti ya kalemba ya Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu nanti “Upangano Upya,” yamala umulimo wao, impapulo zyao umwali amazwi yakwe Leza, usesemo alino na malyasi ya mpiti zyavulileko. Yoani walemvile ilyasi lyakwe umu Efeso nanti umupiipi na Efeso. Nomba kaputulwa kamwi aki lyasi lilyo, akaali umu lupapulo luno asambilila yakalanda ukuti lwapanzilwe ala imyaka 50 itali ikumane ukufuma pano Yoani walembiile ilyasi lyakwe, kazanyilwe umu Ejipti apaali amakilomita aingi. Fwandi cii cikulangilila ukuti Aina Klistu aikalanga umu mpanga zya kutali yakweti impapulo izyalemvilwe ala papita sile insita inono.

Ukusalangana kwi Zwi lyakwe Leza kwalenga ukuti licingililwe pa myaka iingi ukufuma pa nsita ino Klistu wali pano nsi. Uku macaca pa 23 Febuluwale umu mwaka wa 303, Kateeka wa ina Loma Diocletian walanzile ukuti waweni kuno asilika yakwe yakonona ivisaasa vya pa calici nu koca impapulo zya Malembo. Diecletian welenganyanga ukuti wali nu konona upefi wa ina Klistu ukupitila umu konona ivyalembwa vya muzilo. Uwanda uwalondelilepo, wapeezile isunde lya kuti yoce Mabaibo yonsi pa manso ya yantu umu ncende zyonsi zino aina Loma yateekanga. Lelo Mabaibo yamwi yacingililwe nupya izile iyavulilako. Lelo iviputulwa vikalamba ivya Mabaibo yaili aa Cigiliki ivyapanzilwe ala patali palengele ukufuma pano Diocletian wacuzizyanga aina Klistu, akuno vyaya na ndakai kwene. Conga caya uku Loma; cuze naco caya umu Laibulale iya ina Britain umu London, uku England.

Nanti icakuti yatazana ivyalembwa vya kutandikilako umwaya mazwi amuli Baibo, Mabaibo aingi alemvilwe uku minwe, apuma nanti iviputulwa yacingililwa ukufika na ndakai kwene. Yamwi pa Mabaibo yayo aampiti sana. Uzye amazwi aali umu vyalembwa vya mpiti ale yasenuka pa mulandu wakuti yakopolwilwe? W. H. Green uwasambilila sana walanzile ukuti: “Kusi mabuku yauze asenula ivyeo vya cumi wakwe viivi kwene vino vyalemvilwe pa kutandika, ndi vino caya ku Malembo ya Ciebele.” Lyene ukulozya ku Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, Frederic Kenyon uwalumbuka sana uku mulimo wa vyalembwa vya mpiti vyakwe Baibo, walemvile ati: “Iciputulwa ca nsita iyapisilepo pa kulemba ivyalembwa vya mpiti alino na pa kulemba ivyalembwa ivyalondelilepo cali cinono sana, nupya ukutwisika ukuli konsi ukwakuti Malembo yano twakwata ndakai yataya wakwe viivi kwene vino yalemvilwe pa kutandika kwafumiziwapo. Fwandi tungati mabuku yonsi aya umu Upangano Upya aacumi.” Nupya walanzile nu kuti: “Tutanga tutwisike ukuti amazwi ya cumi aya muli Baibo yacingililwa. . . . Kusi ibuku lyuze ilya mpiti pano nsi ilingalingana na Baibo.”

Kusenula Baibo

Icisinka cakwe ciili icikalamba icalenga antu yalole ukuti Baibo ibuku ilisuma, a pa mulandu wakuti yasenulwa umu ndimi izingi. Cii cikauvwana nu kulonda kwakwe Leza ukwakuti antu umu nko zyonsi ni ndimi yamumanye nupya yamupepa “mu mupasi nu mu cumi.”—Yoani 4:23, 24; Mika 4:2.

Baibo uwatandikilepo ukusenulwa ukufuma umu Malembo ya Ciebele ukutwala umu Cigiliki aakaamwa ukuti Seputuwajinti. Walembiilwe Ayuda avwanganga Cigiliki aikalanga ukunzi ya mpanga ya Palestine nupya wasizile ukulembwa ala kucili imyaka umupiipi na 200 kuti Yesu aize pano nsi. Nupya umu myaka sile inono Baibo wensi ukwikako na Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, wizile asenulwa mu ndimi izingi. Nomba pa cisila, ya mwene kumwi sile na ya simapepo aalinzile ukuomvya maka yao ukwazwilizya antu ukukwata Baibo yacisile ivipusaneko. Ya simapepo yalenzile ukuti antu yano yatungululanga yatamanya Leza, pano yatazumilizye ukuti Izwi lyakwe Leza lisenulwe umu ndimi zino antu aingi yavwanganga.

Aonsi asipe yatuvwilile Amacalici nu Uteeko, lelo isile maumi yao umu uzanzo pakuti yasenule Baibo umu lulimi luno antu yavwanganga. Wakwe, umu 1530, William Tyndale umonsi uwamanyile Cizungu nupya uwasambilile api sukulu lya Oxford, wafumizye ibuku lino yakaama yakuti Pentateuch, ilyakweti mabuku 5 aakutandikilako umu Malembo ya Ciebele. Nanti cakuti kwali ukukanya sana, Tyndale wali ali muntu wa kutandikilako ukusenula Baibo ukufuma umu Ciebele ukutwala umu Cizungu. Nupya uwali ali kasenula wa Cizungu uwatandikiilepo ukuomvya izina lyakuti Yeova. Umwina Spanish uwasambilila sana Baibo uwi zina lyakuti Casiodoro de Reina ilingi wayanga umu uzanzo wa kukomwa na alwani ya mu upefi wakwe ya Katolika lino wasenulanga Baibo umwi uwali pa Mabaibo ya kutandikilapo umu Cispanish. Waile ku England, ku Germany, ku France, ku Holland, nu ku Switzerland lino wamalilanga ukusenula Baibo. *

Ndakai Baibo watwalilila ukusenulwa umu ndimi izingi nupya Mabaibo aingi sana yakusalanganyiziwa. Vino Baibo yacingililwa pakuti imanyikwe sana uku yantu ukuti ali buku lisuma, cikalangilila ukuti amazwi yano umupasi wa muzilo walenzile Petulo ukulanda acumi, aakuti: “Isote likauma, ni iluwa likapona, lelo izwi lyakwe Yeova likaikalilila manda pe.”—1 Petulo 1:24, 25.

[Futunoti]

 [Kambokosi/​Vikope]

A BAIBO CI WINO NDINZILE UKUBELENGA?

Umu ndimi izingi mwaya Mabaibo aingi asenulwa. Mabaibo yamwi yaomvya amazwi akome alino na mazwi ya mpiti sana. Mu Mabaibo yauze, ya kasenula yakweti untungwa wa kwika mazwi yano yakulonda pakuti cangupale ukubelenga ukucila ukwika amano uku kusenula ivya cumi. Yauze nayo yasenula izwi lyonga na lyonga ukulondela viivi kwene vino mazwi yaali pa kutandika.

Baibo Uwa Nsi Ipya Uwa Malembo ya Muzilo uwa cizungu uwapangwa na ya Nte Yakwe Yeova, wasenwilwe na komiti iitamanyikwa ukufuma umu ndimi izyaliko pa kutandika. Baibo kwene wii aliwe waomviwa nu ku kusenula indimi na zyuze umupiipi na 60. Lino yasenulanga indimi zizyo yezyanga ukulinganya ivyeo uku ndimi izyaliko pa kutandika. Amazwi yamwi muli Baibo wa Nsi Ipya yasenulwanga ukulingana na vino amazwi yali umu ndimi zya kutandikilako, ndi cakuti ukucita vivyo kutaali nu kuponzya upiliulo. Ya kasenula yakalonda Baibo iyauvwika kuli ya kabelenga ndakai, wakwe vino ivyeo vya mpiti vyuvwikanga kuli yano yabelenganga umu nsita ino Baibo yalembwanga.

Yamwi asambilila indimi yakapituluka umu Mabaibo asenulwa ayako ndakai, kumwi sile na Baibo wa nsi ipya, pakuti yalole ndi cakuti ivyeo vyasenulwa wakwe vino indimi zya kutandikilapo zyali. Wenga pali yayo a Jason David BeDuhn uwasambiliile ivya mapepo pa Yunivesiti iya pa Northern Arizona umu United States. Umu 2003 wafumizye ibuku lya mafwa 200 muno walondolwile Mabaibo 9 “aamanyikwa sana aali umu lulimi lwa Cizungu.” * Ibuku lyakwe lyalondolwile Malembo aingi asenulwa ivipusanepusane, pano cikwene icikalenga aingi yalola ukuti Mabaibo yamwi yatasenulwa ningo.” Pano walinganyanga iciputulwa conga na conga ica Cigiliki kuli vino Baibo wenga na wenga uwa Cizungu wasenulwa nupya walondelezyanga ivyalenganga upiliulo ukusenuka. I vyani vino wazanyile?

BeDuhn walanzile ukuti antu aingi alino na aingi asambilila pa Mabaibo yakaelenganya ukuti icalenga Baibo wa Nsi Ipya (NW) ukupusanako, a pa mulandu wakuti ya kasenula yakwe Baibo iyo yatemwa upefi wao. Lelo walanzile nu kuti: “Apayela sana upusano a pali vino Baibo wa Nsi Ipya wasenula ivya cumi ukulingana na vino ivyeo vyali pa kutandika. Nanti icakuti BeDuhn ataatemilwe amazwi yamwi aya muli Baibo wa Nsi Ipya, walanzile ukuti Baibo yii “i yasenulwa ivya cumi ukucila ya Baibo yonsi asyala yano wakolinyeko.” Wayamile nu kuti “a Baibo imwi iyasenulwa ningo sana.”

Dr. Benjamin Kedar uwasambilila sana Ciebele umu Israel nawe kwene walanzile ivili vimwi ukulozya kuli Baibo wa Nsi Ipya. Umu 1989 walanzile ati: “Vino aomvile umulimo uu yezizye ukuya ni cisinka vikalangilila ukuti yalondesyanga ukusenula ivyuvwike nupya ivya cumi. . . . Ntatala nazana ivili vyonsi muli Baibo wa Nsi Ipya ivikalangilila ukuti yafumizyemo ivyeo vimwi ivyalimo pa kutandika lino yasenulanga.”

Yuzyini muti: ‘Uuyo ci uno nakwata lino nkubelenga Baibo? Uzye nkalonda Baibo iyangupale ukubelenga lelo ino yatasenula ivya cumi? Nanti uzye nkalonda ukubelenga Baibo umwaya ivyeo vya cumi vino yezizye ukulondela sana wakwe viivi kwene vino vyali pa kutandika?’ (2 Petulo 1:20, 21) Vino mukulondesya i vilalenga musoolole Baibo ino mungatemwa mungabelenga.

[Futunoti]

[Cikope]

“Baibo wa Nsi Ipya Uwa Malembo ya Muzilo” wayako umu ndimi izingi

[Cikope pifwa]

 Ivyalembwa vyakwe ya Masoleti

[Cikope pifwa]

Kaputulwa ka lupapulo apaya ilembo lyakwe Luka 12:7, ilikati: “. . . mutaatiina; pano mwacindama ukucila utunyi utwingi”

[Kutaizya Atuzumilizye Ukuomvya Icikope pi fwa]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin