Ir al contenido

Ndáa ki̱ʼva ki̱xaa̱ ña̱ Biblia ndaʼa̱yó nda̱a̱ tiempo vitin

Ndáa ki̱ʼva ki̱xaa̱ ña̱ Biblia ndaʼa̱yó nda̱a̱ tiempo vitin

Ndáa ki̱ʼva ki̱xaa̱ ña̱ Biblia ndaʼa̱yó nda̱a̱ tiempo vitin

Iin milagro kúú ña̱ kúúmiíyó ña̱ Biblia nda̱a̱ tiempo vitin, saáchi va̱ása nínasa̱ma ña̱ va̱xi nu̱ú ña̱yóʼo. Xa̱a̱ yáʼaka 1,900 ku̱i̱ya̱ sa̱ndíʼina ka̱ʼyína ña̱ va̱xi nu̱ú Biblia, ta ka̱ʼyínaña nu̱ú ña̱ʼa ña̱ kama ndíʼi-xa̱ʼa̱, tá kúú xi̱niñúʼuna tú papiro ña̱ va̱ʼa ixava̱ʼana tutu, ta saátu pergamino ña̱ i̱xava̱ʼana xíʼin ñii̱ kití, ta ka̱ʼyínaña tu̱ʼun ña̱ si̱lóʼo na̱ yiví káʼa̱nña tiempo vitin. Ta ku̱a̱ʼá na̱ yiví xi̱kuni̱na sandíʼi-xa̱ʼa̱na ña̱yóʼo, tá kúú na̱ chíñu xíʼin na̱ níʼi yichi̱ nu̱ú na̱ veʼe-ñu̱ʼu.

¿NDA̱CHUN va̱ʼa ni̱ka̱ku ña̱ Biblia nda̱a̱ tiempo vitin, ta ku̱a̱ʼáka na̱ yiví káʼviña? Yóʼo ka̱ʼa̱nyó xa̱ʼa̱ u̱vi̱ ña̱ʼa ña̱ chi̱ndeétáʼan xíʼinña.

Ku̱a̱ʼání copia ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ tá ya̱chi̱ íyo

Na̱ ñuu Israel kúú na̱ xi̱kuumií texto ña̱ siʼna ni̱ka̱ʼyi̱, va̱ʼaní xi̱ndaana ña̱yóʼo ta ke̱ʼéna ku̱a̱ʼání copiaña. Tá kúú, ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼin na̱ rey ña̱ ná ka̱ʼyína iin copia ña̱ ley ña̱ xi̱kuumií na̱ su̱tu̱ levita ña̱ kooña kuenta miína (Deuteronomio 17:18).

Ku̱a̱ʼání na̱ ñuu Israel xi̱kutóona kaʼvina ley yóʼo saáchi xi̱kandíxana ña̱ kúúña tu̱ʼun Ndióxi̱, xa̱ʼa̱ ña̱kán na̱ xi̱keʼé copia ña̱yóʼo kúú na̱ xi̱xini̱ va̱ʼa. Tá kúú, ta̱ Esdras ta̱ xi̱ndasakáʼnu Ndióxi̱ xi̱ka̱ʼa̱nna ña̱ va̱ʼaní xi̱keʼéra copia ña̱ ley ña̱ ta̱xi Jehová ndaʼa̱ ta̱ Moisés ña̱ kuniñúʼu na̱ ñuu Israel (Esdras 7:6). Ta tá siglo VI nda̱a̱ X na̱ masoreta kúú na̱ ke̱ʼé copia ña̱ Escrituras Hebreas, ta nda̱a̱ xi̱kaʼvina letra ña̱ xi̱kaʼyína. Xa̱ʼa̱ ña̱ viíní ki̱ʼinna kuenta xíʼinña ta saátu ña̱ va̱ʼaní íyo copia ña̱ ke̱ʼéna va̱ʼa ni̱ka̱kuña nu̱ú na̱ xi̱kuni̱ sandíʼi-xa̱ʼa̱ña.

Tá ku̱i̱ya̱ 168 tiempo xi̱naʼá, ta̱ rey ñuu Siria Antíoco IV xi̱kuni̱ra sandíʼi-xa̱ʼa̱ra ndiʼi copia ña̱ Escrituras Hebreas ña̱ xi̱kuumiína chí Palestina. Iin historia na̱ judío káchiña: “Nda̱tána ta xa̱ʼmina ndiʼi rollo ña̱ ley ña̱ xi̱ndani̱ʼína”. The Jewish Encyclopedia káchiña: “Na̱ xi̱sandíʼi-xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo xi̱ ixandi̱va̱ʼanína xíʼin na̱ yiví, ta na̱ xi̱kuumií iin libro ña̱ yi̱i̱ nda̱a̱ xi̱xaʼnína na̱yóʼo”. Ni xi̱keʼéna ña̱yóʼo ni̱ka̱kuva sava copia ña̱ xi̱kuumií na̱ judío chí Palestina, ta saátu ni̱ka̱ku copia ña̱ xi̱kuumií na̱ ni̱xi̱yo inka ñuu.

Tá ni̱ya̱ʼa loʼo tiempo ña̱ sa̱ndíʼina ka̱ʼyína Escrituras Griegas Cristianas xa̱a̱ ni̱xi̱yo copia ña̱yóʼo, tá kúú carta, profecía á ña̱ nátúʼun xa̱ʼa̱ ña̱ ku̱u. Evangelio ña̱ ka̱ʼyí ta̱ apóstol Juan chí Éfeso á yatin kán, nda̱ni̱ʼína iin copia ña̱yóʼo chí Egipto, ta na̱ xíni̱ va̱ʼa káchina ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ña tá xa̱a̱ ni̱ya̱ʼa 50 ku̱i̱ya̱ ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ ña̱ nu̱ú. Ta ña̱yóʼo náʼa̱ña, na̱ cristiano na̱ ni̱xi̱yo inka país xi̱kuumiína copia ña̱ sa̱kán loʼo tiempo ni̱ka̱ʼyi̱.

Tá xa̱a̱ ni̱ya̱ʼa tiempo ña̱ ni̱xi̱yo ta̱ Jesús, xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱natúʼunna xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱ chi̱ndeétáʼanña xíʼinña ña̱ ni̱ka̱kuña. Tá kúú tá xa̱a̱ ku̱a̱ʼa̱n túvi ña̱ ki̱vi̱ 23 tí febrero ña̱ ku̱i̱ya̱ 303, ta̱ emperador romano Diocleciano xi̱tora ndáa ki̱ʼva sa̱ndíʼi-xa̱ʼa̱ na̱ soldadora yéʼé veʼe-ñu̱ʼu ña̱ va̱ʼa kaʼmina copia tu̱ʼun Ndióxi̱. Xi̱kandíxara ña̱ tá ná sandíʼi-xa̱ʼa̱ra tu̱ʼun Ndióxi̱, kuchiñuvara sandíʼi-xa̱ʼa̱ra na̱ cristiano, ta ni̱ka̱ʼa̱nra tá inka ki̱vi̱ ña̱ ná kaʼmina Biblia iníísaá nu̱ú xi̱xaʼndachíñura. Soo savaña ni̱ka̱kuña ta xi̱niñúʼuna ña̱yóʼo ña̱ va̱ʼa keʼéna ku̱a̱ʼáka copia. Ta nda̱a̱ tiempo vitin kúúmiíkayó u̱vi̱ táʼví ña̱ Biblia ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ tu̱ʼun griego, ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ tá ni̱ya̱ʼa loʼo tiempo tá xi̱kuni̱ ta Diocleciano sandíʼi-xa̱ʼa̱ra tu̱ʼun Ndióxi̱. Iin ña̱yóʼo íyoña chí Roma ta inkaña íyoña chí Londres ti̱xin ña̱ British Library.

Soo ña̱ nda̱a̱ ta̱ʼán ndani̱ʼína rollo ña̱ siʼna ni̱ka̱ʼyi̱, soo íyo ku̱a̱ʼání copia ña̱yóʼo inííña á iin táʼvíña ta sava ña̱yóʼo yatáníña. ¿Á na̱sama ña̱ va̱xi nu̱úña tá ke̱ʼéna copiaña? Ta̱ erudito W. H. Green ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa̱ ña̱ Escrituras Hebreas, ka̱chira: “Ndiʼi libro ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ tá ya̱chi̱ va̱ása káxi káʼa̱nña nda̱a̱ táki̱ʼva káxi káʼa̱n ña̱ Biblia”. Ta ta̱ Sir Frederic Kenyon ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa̱ ña̱ Escrituras Griegas: “Tiempo ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ ña̱ nu̱ú ña̱ va̱xi nu̱ú Biblia ta saátu tá ki̱xáʼana kéʼéna copiaña loʼova tiempo ni̱ya̱ʼa, ña̱kán va̱ása ndáyáʼviví ka̱ʼa̱nyó xa̱ʼa̱ tiempo yóʼo, ta va̱ása kaka-iniyó ña̱ va̱ása va̱ʼa íyo Biblia ña̱ kúúmiíyó tiempo vitin, ta saátu va̱ʼaní íyo libro ña̱ Nuevo Testamento ta saátu ña̱ káʼa̱nña”. Ta ni̱ka̱ʼa̱nkara: “Xa̱ʼa̱ ña̱kán kivi kandíxayó ña̱ va̱xi nu̱ú Biblia. [...] Soo va̱ása kivi ka̱ʼa̱nyó ña̱yóʼo xa̱ʼa̱ inkaka libro ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ tá ya̱chi̱”.

Ña̱ sa̱ndáya̱ʼanaña inka tu̱ʼun

Ña̱ u̱vi̱ ña̱ chi̱ndeétáʼan xíʼin ña̱ Biblia ña̱ va̱ʼa ku̱a̱ʼá na̱ yiví kuumiíña kúú ña̱ íyoña ku̱a̱ʼá tu̱ʼun. Ta ña̱yóʼo kítáʼanña xíʼin ña̱ kúni̱ Ndióxi̱, ña̱ ndiʼi na̱ yiví ni nda̱a̱ ndáaka tu̱ʼun káʼa̱nna ná kuxini̱na xa̱ʼa̱ra ta ná ndasakáʼnunara “nda̱a̱ táki̱ʼva náʼa̱ ña̱ espíritu santo yichi̱ nu̱úna ta saátu nda̱a̱ táki̱ʼva íyo ña̱ nda̱a̱ ña̱ sa̱kuaʼana xa̱ʼa̱ra” (Juan 4:23, 24; Miqueas 4:2).

Biblia ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ tu̱ʼun Hebreo kúú ña̱ siʼna sa̱ndáya̱ʼana tu̱ʼun griego ta ña̱yóʼo naníña versión griega de los Setenta, á Septuaginta. Ta na̱ judío na̱ xi̱ka̱ʼa̱n tu̱ʼun griego na̱ ni̱xi̱yo chí Palestina kúú na̱ ke̱ʼé ña̱yóʼo, ta sa̱ndíʼina ke̱ʼénaña 200 ku̱i̱ya̱ tá kúma̱níka koo ta̱ Jesús nu̱ú ñuʼú yóʼo. Ña̱ sa̱ndáya̱ʼakana nu̱ú inka tu̱ʼun kúú Escrituras Griegas Cristianas tá ni̱ya̱ʼa sava siglo ña̱ sa̱ndíʼina ka̱ʼyína ña̱ nu̱ú. Nu̱úka ña̱ chindeétáʼan sava na̱ chíñu ta saátu na̱ su̱tu̱ xíʼin na̱ yiví ña̱ kuumiína ña̱ Biblia, ña̱ ke̱ʼéna kúú ña̱ va̱ása nítaxina ña̱ ná sakuaʼa na̱ yiví xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo ta saátu kǒo nítaxina ña̱ ná sandáya̱ʼanaña inka tu̱ʼun.

Ta̱a na̱ ndakú ni̱xi̱yo ini va̱ása níyi̱ʼvína kuvina xa̱ʼa̱ ña̱ sa̱ndáya̱ʼanaña inka tu̱ʼun ni ni̱ka̱ʼa̱n na̱ chíñu á na̱ veʼe-ñu̱ʼu xíʼinna ña̱ ná kǒo keʼéna ña̱yóʼo. Tá kúú ta̱ William Tyndale iin ta̱ xi̱ka̱ʼa̱n tu̱ʼun inglés ta̱ ka̱ʼvi Oxford, tá ku̱i̱ya̱ 1530 sa̱ndáya̱ʼara inka tu̱ʼun u̱ʼu̱n libro ña̱ siʼna va̱xi nu̱ú ña̱ Escrituras Hebreas ña̱ naní Pentateuco. Ni ni̱xi̱yo na̱ xi̱sasi nu̱úra, ta̱yóʼo kúú ta̱ siʼna sa̱ndáya̱ʼa ña̱ Biblia Hebreas tu̱ʼun inglés, ta saátu ta̱yóʼo kúú ta̱ nu̱ú xi̱niñúʼu ki̱vi̱ Jehová. Saátu íyo ña̱ ndo̱ʼo ta̱ erudito ta̱ ni̱xi̱yo chí españa ta naní Casiodoro de Reina, na̱ veʼe-ñu̱ʼu xi̱kuni̱na kaʼnínara tá kéʼéra ña̱ Biblia ña̱ nu̱ú ña̱ tu̱ʼun sáʼán. Ta ña̱ va̱ʼa sandíʼira keʼéra ña̱yóʼo xi̱niñúʼu ku̱ʼu̱nra chí Inglaterra, Francia, Holanda xíʼin Suiza. *

Ña̱ Biblia sándáya̱ʼakanaña nu̱ú ku̱a̱ʼá tu̱ʼun ta saátu ku̱a̱ʼání copiaña távána. Ta xa̱ʼa̱ ña̱ ni̱ka̱kuña ta saátu ña̱ íyoña iníísaá ñuyǐví, náʼa̱ña ña̱ ndixava kúú ña̱ ka̱ʼyí ta̱ apóstol Pedro: “Ku̱ʼu̱ yíchi̱ña ta yita kóyoña, soo tu̱ʼun Jehová ndiʼi tiempo íyoña” (1 Pedro 1:24, 25).

[Koto]

^ párr. 14 Tá ku̱i̱ya̱ 1569 ka̱na ña̱ Biblia La versión de Reina ta tá ku̱i̱ya̱ 1602 ta̱ Cipriano de Valera ki̱ʼinra kuenta á va̱ʼa íyo ña̱yóʼo.

[Cuadro]

¿NDÁAÑA XÍNIÑÚʼU KAʼVII̱?

Ku̱a̱ʼání tu̱ʼun, ku̱a̱ʼá Biblia kúúmiíña, savaña kúúmiíña tu̱ʼun yatá ta íxayo̱ʼvi̱ña xíʼinyó ña̱ kunda̱a̱-iniyó xíʼin ña̱ káʼa̱nña, soo inkaña ku̱a̱ʼá ña̱ʼa ka̱ʼyína nu̱úña ña̱ va̱ʼa va̱ása ixayo̱ʼvi̱ña xíʼin na̱ yiví kaʼvinaña soo va̱ása káxi káʼa̱nña, ta inkaña iin tá iin tu̱ʼun ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ña saá sa̱ndáya̱ʼanaña.

Ña̱ Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras, ña̱ ka̱na tu̱ʼun inglés ña̱ ke̱ʼé na̱ testigo Jehová ni̱xi̱yo iin comité na̱ ke̱ʼé ña̱yóʼo, soo xi̱niñúʼuna tu̱ʼun ña̱ nu̱ú ni̱ka̱ʼyi̱ ña̱ Biblia ña̱ va̱ʼa sa̱ndáya̱ʼanaña. Ta ña̱yóʼo xa̱a̱ xíniñúʼunaña ña̱ va̱ʼa sandáya̱ʼana ña̱ Biblia nu̱ú inka 60 tu̱ʼun, ta na̱ sándaya̱ʼa ña̱yóʼo kíʼinna kuenta xíʼin ña̱ nu̱ú ni̱ka̱ʼyi̱, ta sándaya̱ʼanaña nda̱a̱ táki̱ʼva ni̱ka̱ʼyi̱ña soo saátu kíʼinna kuenta ña̱ ná kunda̱a̱-ini na̱ yiví xíʼin ña̱yóʼo. Soo ña̱ kúni̱na kúú ña̱ ná kunda̱a̱-ini na̱ yiví na̱ íyo tiempo vitin xíʼin ña̱ káʼa̱n ña̱ Biblia nda̱a̱ táki̱ʼva xi̱kunda̱a̱-ini na̱ yiví xíʼinña tá tiempo ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ña.

Sava na̱ káʼvi va̱ʼa xa̱ʼa̱ tu̱ʼun kíʼinna kuenta á vií íyo ña̱ Biblia ña̱ kúúmiíyó tiempo vitin, ta iin ña̱yóʼo kúú ña̱ Traducción del Nuevo Mundo ña̱ íyo tu̱ʼun inglés ña̱ va̱ʼa kotona á íyo iin ña̱ va̱ása va̱ʼa níka̱ʼyi̱ á íyo iin ña̱ na̱samana. Ta iin ta̱yóʼo kúú ta̱ Jason David BeDuhn, ta̱ sánáʼa̱ xa̱ʼa̱ Estudios Religiosos ti̱xin escuela Northern Arizona University chí Estados Unidos, ta tá ku̱i̱ya̱ 2003 ta̱vára iin estudio ña̱ kúúmií 200 página ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa̱ i̱i̱n Biblia ña̱ xíniñúʼuna iníísaá ñuyǐví ña̱ íyo tu̱ʼun inglés. * Nu̱ú estudio yóʼo ki̱ʼinra kuenta xíʼin sava texto ña̱ va̱xi nu̱ú Biblia ña̱ káʼa̱n ku̱a̱chi na̱ yiví xa̱ʼa̱, chi nu̱ú ña̱yóʼo kúú ña̱ kivi nasamana ña̱ kúni̱ miína. Ña̱ va̱ʼa ndani̱ʼíra nu̱ú xi̱kuni̱na nasamana ña̱ káʼa̱n ña̱ Biblia, ta̱ BeDuhn xi̱niñúʼura Biblia ña̱ íyo tu̱ʼun griego ña̱ va̱ʼa kotora iin tá iin Biblia ña̱ sa̱ndáya̱ʼana tu̱ʼun inglés. ¿Ndáaña ni̱ka̱ʼa̱nra tá ke̱ʼéra ña̱yóʼo?

Ta̱ BeDuhn káʼa̱nra ña̱ ku̱a̱ʼání na̱ yiví káʼvi Biblia, ta saátu na̱ xíni̱ va̱ʼa xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo káʼa̱nna ña̱ na̱sama ña̱ káʼa̱n ña̱ Traducción del Nuevo Mundo. Ta ta̱yóʼo káchira; “Síín íyo ña̱ va̱xi nu̱úña saáchi viíní íyo ña̱ sa̱ndáya̱ʼana nu̱úña nda̱a̱ táki̱ʼva íyo ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ tá ya̱chi̱”. Ni loʼo kuití na̱sama ki̱ʼva ña̱ sa̱ndáya̱ʼana texto ña̱ va̱xi nu̱ú ña̱ Traducción del Nuevo Mundo, soo káʼa̱nra ña̱ káxiníva káʼa̱nña nu̱ú inka Biblia ta ña̱yóʼo kúú ña̱ va̱ʼaníka káʼa̱n.

Tá ku̱i̱ya̱ 1989 saátu íyo ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ doctor Benjamin Kedar ta̱ xíni̱ va̱ʼa xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Hebreo ta̱ íyo chí ñuu Israel, ña̱yóʼo kúú ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa̱ ña̱ Traducción del Nuevo Mundo, ka̱chira: “Ña̱yóʼo kúú ña̱ va̱ʼaníka sa̱ndáya̱ʼana saáchi káxiní íyo ña̱ káʼa̱nña ta va̱ʼaní kúnda̱a̱-iniyó xíʼinña, nda̱a̱ ni iin yichi̱ ta̱ʼán nda̱ni̱ʼíi̱ ña̱ síín káʼa̱n á ña̱ na̱samana”.

Ndakanixi̱ní xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo: “¿Ndáa xa̱ʼa̱ kúú ña̱ káʼvii̱ Biblia? ¿Á nándukúi̱ iin Biblia ña̱ va̱ása yo̱ʼvi̱ káʼa̱n soo va̱ása káxi káʼa̱nña? ¿Á kúni̱i̱ ka̱ʼvii̱ iin ña̱ káʼa̱n nda̱a̱ táki̱ʼva íyo ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ tá ya̱chi̱?” (2 Pedro 1:20, 21). Miíún kúú na̱ xínii̱ ndáaña kúú ña̱ ndaka̱xiún kaʼviún.

[Koto]

^ párr. 22 Su̱ví iinlá ña̱ Traducción del Nuevo Mundo kúú ña̱ xi̱tora, chi saátu xi̱tora ña̱ Biblia yóʼo The Amplified New Testament, The Living Bible, The New American Bible With Revised New Testament, New American Standard Bible, The Holy BibleNew International Version, The New Revised Standard Version, The Bible in Todayʼs English Version xíʼin ña̱ King James Version.

[Na̱ʼná]

Ña̱ Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras íyoña ku̱a̱ʼání nu̱ú tu̱ʼun

[Na̱ʼná]

Manuscrito masorético

[Na̱ʼná]

Táʼví ña̱ kúúmií Lucas 12:7: “Va̱ása yi̱ʼvíndó. Chi ndáyáʼvikava ndóʼó nu̱ú ku̱a̱ʼá tí saa válí”

[Ña̱yóʼo kúú na̱ʼná inkana]

Página en primer plano: Biblioteca Nacional de Rusia (San Petersburgo); segunda y tercera: Bibelmuseum, Münster; fondo: © The Trustees of the Chester Beatty Library (Dublín)