Momwe Baibolo idafikira kwa ise

Baibolo idagumana na mabvuto yazinji koma ni vodabwisa kuti iribe kuchenekewa panango kuchinjiwa. Magole yoposha 1900 yapita Baibolo yanembewa kale. Ndipo idanembewa pa vinthu vomwe vichadzongeka kamangu. Ninge vikumba na vibade va miti. Idanembewa mu viseweredwe vomwe ntsiku zino ni wanthu adikidiki omwe angailewenge. Komasoti wanthu wamphanvu, kuyambira mpfumu mpakana azitsogoleri wa matchetchi, adachita virivose vadakakwanisa kuti Baibolo mweyi ileke kugumanika soti.

KO BUKHU yapadera, yapulumuka tani pa mabvuto yose mwaya ichikhala bukhu yodziwika maninge padziko yose? Naboni tiwone vinthu viwiri vomwe vachitika kuti Baibolo ipitirize kukhalapo.

Kukopera Baibolo kwaiteteza

Aizirayeli omwe ambasunga mipukutu yoyambirira ya Baibolo, ambayateteza maninge mipukutu mwayo ndipo ambayakopera mobwerezabwereza. Mwakulinganiza, mafumu ya Izirayeli yadauziwa kuti yambanembe “bukhu yakale kale ya chilamulo ichi, kuchokera mu bukhu yomwe wantsembe wachilevi adaisunga.”—Deuteronomo 17:18.

Aizirayeli azinji ambakonda kulewenga Malemba ndawa ambawona kuti ni Mawu ya Mulungu. Ndipomwapa, wopfunzira bwino ndiwo angaphata basa yokopera Malemba, ndipo ambaiphata mosamala maninge. Baibolo ichati munthu munango wogopa Mulungu adati: “Iye wenze katswiri wodziwa kukopera chilamulo cha Mose chomwe Yahova Mulungu wa Izirayeli adapereka.” (Ezara 7:6) Amasorete omwe ambakopera Malemba ya Chiheberi, panango kuti “Chipangano Chakale,” mu ma gole ya m’ma 500 mpakana 900 EC, ambachita kulewenga vonemba kuti aleke kuphonyesa chilichose. Kukopera mosamala tene kudathandiza kuti nkhani za m’Baibolo zinembewe molondola nakuti Baibolo ipitirize kukhalapo podiya kuti wanthu womwe ambaizonda ayesesa kuidzonga.

Mwakulinganiza mu 168 AEC, ntongi wa ku Siriya Antíoco IV adadzonga mabukhu yose ya Malemba ya Chiheberi yomwe adayagumana ku Palestina. Mbiri yakale ya Ayuda ichati: “Mpukutu uliwose wa chilamulo womwe ambagumana ambaung’amba na kuushoka.” Bukhu inango ichati: “Masocha yomwe yambauziwa kuchita vimwevi enze wanthu woipa maninge. . . . Munthu aliyese wogumanika na bukhu yochena . . . Ambamupha .” (The Jewish Encyclopedia) Koma adakangira kudzonga ma Baibolo yose moti Ayuda wa ku Palestina na wa madziko yanango ambagumanika nayo basi.

Womwe adanemba Baibolo pomwe adamaliza kunemba Malemba ya Chigiriki ya Chikhrisitu panango kuti “Chipangano Chatsopano” makalata yawo, nkhani zawo za ulosi na nkhani za mbiri yakale zidanembewa maninge zichimbafalisiwa. Mwakulinganiza, Yohane adanemba ntontholo wake wabwino pewenze ku Efeso, panango kufupi na ku moku. Koma kachigawo kanango ka ntontholo wake komwe akatswiri achanena kuti kadanembewa payadamala magole pafupifupi 50 wanemba kale bukhu yake, kadagumanika ku Iguputo makilometro ma midyau yazinji kuchokera ku Efeso. Vimwevi vikuwonesa kuti Akhrisitu womwe enze kutali enze na mipukutu yonembewa ya nkhani zouziriwa yomwe yandonembewa manjemanje.

Kufalisiwa komwe Mawu ya Mulungu yadachitiwa, kudathandiza kuti yapitirize kukhalapo podiya kuti papita magole yazinji Yesu wafa kale. Mwakulinganiza, pakumbachena pa 23 Fevereiro gole ya 303 EC, mfumu ya Roma Diocleciano ambanyang’anira pomwe masocha yake yambamenya vitseko va matchetchi na kushoka mabukhu yochita kukopera. Diocleciano ambaganiza kuti angamalise Chikhrisitu mwa kudzonga mabukhu yake yopatulika. Mangwana yake adalamula kuti ma Baibolo yose yogumanika mu ufumu wa Roma yashokewe wanthu wose achiwona. Koma alibe kukwanisa kucheneka ma Baibolo yose ndipo yomwe yadakhalira yadakoperewa pomwe. Ndipo vigawo vikuluvikulu va ma Baibolo yawiri yonembewa mu Chigiriki vomwe vikuwoneka kuti vidanembewa mwa kankulumize patsogolo pa chidzudzo cha Diocleciano, viripo mpakana manje. Chigawo chibodzi chiri kuthaundi ya Rome ndipo chinango chiri kunyumba ikulu yosungira mabukhu ku Londres ku Inglaterra.

Podiya kuti palibe mipukutu ya Baibolo yoyambirira yomwe yagumanika, mipukutu yazinji yochita kukopera yantero panango vigawo vake yalipo mpakana manje. Yanango mwa mipukutu mwaya ni yakale maninge, koma ko ntontholo wa mumipukutu yoyambirira udachinjiwa pokopera? Pakulewa va Malemba ya Chiheberi, katswiri wa mapfunziro W.  H. Green adati: “Tinganene mosakaikira kuti palibe bukhu iliyose yakalekale yomwe yakoperewa molondola kuposha [Malemba ya Chiheberi] mwaya.” Polewa va Malemba yachigirika yachikhirisitu katswiri wobvekera wa ma Baibolo yoyambirira, Sir Frederic Kenyon, adanemba kuti: “Nthawe yomwe idapita pakati pa kunembewa kwa Baibolo na kukoperewa kwa mipukutu yanango yomwe yakalipo, yenze ing’ono maninge mwakuti kukaikira kulikose komwe kwenzepo kuti Malemba yalibe kukoperewa momwe yenzere kwamala. Manje, tingatsimikizire kunena kuti mabukhu ya Chipangano Chatsopano ndi yolondola na yothembeka.” Adanena pomwe kuti tikukaikiralini kuti Baibolo iribe kuchinjiwa.”

Basa yotsumbudzulira Baibolo?

Chinthu chinango chomwe chathandiza maninge kuti Baibolo ibvekere padziko yose ni chakuti ikugumanika mu viseweredwe vizinji. Vimwevi vikubverana na chakulinga cha Mulungu cha kuti wanthu wa makhaindi na viseweredwe vose amudziwe na kumutumikira mu “nzimu na chonadi.”—Yohane 4:23, 24; Mika 4:2.

Baibolo yoyambirira kutsumbudzulira Malemba ya Chiheberi yenze ya Septuaginta ya Chigiriki. Ayuda ndiwo adaitsumbudzulira womwe ambayankhula Chigiriki womwe enze kunja kwa Palestina, ndipo idamaliziwa kwasala magole pafupifupi 200 kuti Yesu ayambe utumiki wake padziko yapasi. Baibolo yose komasoti Malemba ya Chigiriki ya Chi khrisitu yadatsumbudzuliriwa mu viseweredwe vizinji payadandopita magole yadikidiki yatsumbudzuliriwa kale. Koma mafumu na antsembe womwe agadekana kuchita vose vadakakwanisa kuti wanthu akhale nayo Baibolo adachita vosiya maninge na vimwevi. Wantsembe adayesesa kuti nkhosa zawo Zikhale mu mdima wauzimu mwa kulambiza kuti Mawu ya Mulungu yatsumbudzuliriwe mu viseweredwe vizinji vomwe wanthu achabva.

Kuti atsumbudzulire Baibolo muviseweredwe vizinji vomwe wanthu ambabva, amuna anango wolimba moyo adapwanya malamulo ya tchetchi na ya boma ndipo vimwevi vidaikha moyo wawo pa ngozi. Mwakulinganiza, mu 1530 William Tyndale wa ku Inglaterra, yemwe adapfunza ku universidade ya ku Oxford, adatsumbudzulira mabukhu yashanu yoyambirira ya Malemba ya Chiheberi. Podiya kuti ambatsutsiwa maninge iye wenze munthu woyamba kutsumbudzulira Baibolo kuichosa mu Chiheberi kuiyendesa mu Chingerezi. Tyndale wenze wotsumbudzulira woyamba wa ku Inglaterra yemwe adaphatisa basa dzina yakuti Yahova. a

Pomwe katswiri munango wa mapfunziro ya Baibolo dzina yake Casiodoro de Reina, ambatsumbudzulira Baibolo kuiyendesa mu chi Espanhol, wanthu wa tchetchi ya katolika ambafuna kumupha mwakuti nthawe zose moyo wake wenze pangozi. Pomwe iye ambatsumbudzulira Baibolo yake, adayenda ku Inglaterra, Alemanha, França, Holanda na Suíça.

Ntsiku zino Baibolo idakatsumbudzuliriwa mu viseweredwe vizinji ndipo ma Baibolo yazinji yakudindiwa. Kupulumuka mabvuto yazinji komwe Baibolo yachita mpakana kukhala bukhu yodziwika maninge padziko yose kwawonsa kuti vomwe ntumi Petulo adanena nivashuwa, iye adati: ‘Udzu ufota ndipo mafololi yakugwa koma mawu ya Yahova yachakhala kosapera.’—1 Petulo 1:24, 25.

[Mawu ya m’nyantsi]

 [Bokosi/Mafoto pa tsamba 14]

O NI BAIBOLO IPONI YANINGAWERENGE?

Pali ma Baibolo yazinji muviseweredwe vosiyanasiyana. Ma Baibolo yanango yaphatisa basa mawu yoshupa na yakalekale, yanango niyosashupa kulewenga koma yanenalini vinthu mwachigwato. Pomwe yanango yadatsumbudzuliriwa mawu na mawu vomwe ni vosafunika.

Baibulo La Dziko Latsopanao La Malemba Opatulika yomwe idatsumbudzuliriwa mu chingerezi, yomwe idafalisiwa na wa Mboni za Yahova, idatsumbudzuliriwa kuchokera ku viseweredwe voyambirira ndipo kuti vichitike kudaphatisiwa basa komiti yotsumbudzulira. Baibolo mweyi ndiyo yomwe ikuphatisiwa basa pa kutsumbudzulira viseweredwe vinango vokwana 60. Otsumbudzulira wa viseweredwe mwevi, ambalinganiza na viseweredwe voyambirira. Baibulo La Dziko Latsopano ichatsumbudzulira mwevenzere pakuyamba malingana peno vikubisalini thandauzo yake. Otsumbudzulira adayesesa kuchitisa kuti Baibolo ikhale yobveka bwino kwa olewenga wa ntsiku zino ninge momwe venzere kwa olewenga Baibolo yoyambirira.

Onyang’anira viseweredwe adapenda ma Baibolo ya manjeuno yomwe yankuphatanidzapo Baibulo La Dziko Latsopano na chakulinga chakuwona kulondola kwake, nakuwona peno pali vinango vomwe viribe kunembewa. Anango mwa Onyang’anira mwawa ni Jason David BeDuhn, ticha yemwe ni professor associado de estudos religiosos da Northern Arizona University, ku Estados Unidos. b Mu 2003, iye adabulisa matsamba 200 ya ma Baibolo 9 “yomwe yadaphatisiwa basa maninge mu madziko yoyankhula chingerezi.” Kusokoneza pa basa yotsumbudzulira. Mbali iliyose iye ambalinganiza na mawu ya chigiriki pa Baibolo iriyose ya chingerezi na chakulinga chakuwona peno pali vinango vomwe vidachinjiwa. Ko ni chani chomwe adagumana?

BeDuhn na akatswiri anango adanena kuti chomwe chikusiyanisa Baibulo La Dziko Latsopano ni chakuti wotsumbudzulira wake ambakondera pa nkhani ya vipembedzo. Koma iye adati: “Chinthu chikulu chomwe chikusiyanisa Baibolo mweyi nchakuti idatsumbudzuliriwa bwino maninge.” Podiya kuti BeDuhn alibe kubverana na mbali zinango za Baibulo la Dziko Lastsopano, iye adati: “Baibulo mweyi ni yolondola kusiyana na maBaibolo yanango.” Ndipo iye aichemera kuti “Baibolo yotsumbudzuliriwa bwino.”

Dr. Benjamin Kedar, yemwe ni erudite wa Chiheberi, adanenambo vibodzibodzi pa nkhani ya Baibulo La Dziko Latsopano. Mu 1989, iye adati: “Basa yomwe idaphatiwa pakukonza Baibolo mweyi ikuwonesa cholinga chomwe ni kubvesa bwino mawu yogumanika m’Baibolo. . . . Niribe kugumanako mbali yomwe idaingiziriwa pomwe ku malemba yoyambirira kulibe.”

Dzibvunzeni kuti: ‘Ko chakulinga changu ni chiponi nikambalewenga Baibolo? Ko nikufuna kulewenga Baibolo yomwe iribe kutsumbudzuliriwa bwino? Ko nikufuna kulewenga mawu yomwe ndiyombo yali ku malemba yoyambirira ya Baibolo?’ (2 Petulo 1:20, 21) Midawiro yanu yangakuthandizeni kusalula Baibolo yamungalewenge.

[Mawu ya m’nyantsi]

[Foto]

“Baibulo La Dziko Latsopano La Malemba Opatulika” inkugumanika muviseweredwe vizinji

[Foto pa tsamba12, 13]

 Mipukutu ya Amasorete

[Foto pa tsamba 13]

Mipukutu ya Amasorete Kachigawo ka mpukutu komwe kana mawu ya pa Luka 12:7, yakuti: “. . . ayi kuchita mantha, ndimwe wodekana maninge kuposha mpheta zizinji”

[Mawu yonena va foto 13]]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin