Woho wakakome Bible le so

Woho wele Bible otondo oto polo ndo ɛlɔ kɛnɛ ekɔ mɛtɛ dihindo. Lo mɛtɛ, tɔ kakashile fundama aya ndekana ɛnɔnyi 1 900. Tɔ kakafundama lo diangɔ dialana esadi, ɛnyɛlɔ l’akatshi wa papirusɛ kana lo wɛɔmbɔ wakasalema la dikoho dia waa nyama. Tɔ kakafundama ntondo l’ɛtɛkɛta wele anto yema tshitshɛ mbatɛkɛta ɛlɔ kɛnɛ. Ndo nto, anto wa wolo, ntatɛ oma le nkumi ya dikanga polo le ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ, wakasale la wolo dia ndanya Bible.

KO NGANDE wakakokamɛ dibuku sɔ lo ntena dia wolo sɔ polo ndo diɔ ndjokoma dibuku dialeka mbeyama le anto? Tɔsɛdingole paka awui ahende ato.

Woho wakafudiama kɔpi ya Bible akakimanyiya di’awui wa lɔkɔ kokamɛ

Wanɛ wakalame efundelo wa ntondo wa Bible, mbuta ate ase Isariyɛlɛ, wakalame la yambalo tshɛ wɛɔmbɔ wa ntondo ndo wakanyomosangola kɔpi ya wɛɔmbɔ ɛsɔ. Diakɔ diakawadjangɛ nkumi ya dikanga ya l’Isariyɛlɛ di’onto l’onto “ndjasangolɛ dibuku di’Ɛlɛmbɛ ɛnɛ oma lo dibuku dialama ɛlɔmbɛdi w’ase Lɛwi.”​—Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 17:18.

Ase Isariyɛlɛ efula wakangɛnangɛnaka mbadia Afundelo, lo mbaɔsa oko Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Ɔnkɔnɛ, osangwelo w’awui wa lɔkɔ wakasalema la yambalo yoleki tshɛ oma le afundji wakalowanyema dimɛna dimɛna. Ofundji ɔmɔtshi wakokaka Nzambi wɔma ko Ɛzɛra latawɔ dia “nde aki osangodi wakayashaka efula lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ.” (Ɛzɛra 7:6) Waa Masɔrɛtɛ wanɛ wakasangola Afundelo wa lo Hɛbɛru, kana “Daka di’Edjedja,” lam’asa ntambe ka samalo la ntambe ka dikumi T.D., wakadiaka dɛta lo dɛta diaha dikɔmɔ mbɔtɔ lɔkɔ. Osangwelo wa l’ɔkɔmi tshɛ ɔsɔ wakakimanyiya diaha awui tshikitanyema ndo dia nkokɛ Bible kaanga mbakadjaka atunyi welo waha pe dia kilanya.

Ɛnyɛlɔ, lo 168 N.T.D., Antiocus IV, nkumekanga k’Asuriya akahembe dia ndanya kɔpi tshɛ y’Afundelo wa lo Hɛbɛru yakandakoke ntana lo Palɛstinɛ. Dibuku dimɔtshi di’ɔkɔndɔ w’ase Juda mbutaka ɔnɛ: “Abuku w’ɛlɛmbɛ wakawasholaka wakatshatshemaka, kana mbikadjema lo dja.” Dibuku dimɔtshi (The Jewish Encycopedia) shikikɛka ɔnɛ: “Ewandji, wanɛ wakahombaka nsala dia wadjango asɔ nɛnyama wakasɛnaka wolo lo dikambo sɔ. . . . Onto tshɛ lakawatanaka la dibuku di’ekila . . . akalongolaka dilanya dia nyɔi.” Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, kɔpi y’Afundelo yakakokamɛ l’atei w’ase Juda, oyadi la Palɛstinɛ kana l’ahole akina.

Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ w’afundji w’Afundelo wa lo Grɛkɛ, kana wa “Daka di’Oyoyo,” nshidiya olimu awɔ, kɔpi ya mikanda, ya prɔfɛsiya ndo y’ɛkɔndɔ awɔ wakasambiyama yakadiangana. Ɛnyɛlɔ, Joani akafunde Evanjiliɔ ande l’Ɛfɛsɔ kana suke la Ɛfɛsɔ. Koko yetshi mɔtshi y’Evanjiliɔ ɔsɔ, yata waa nomb’ewo dia yakasangɔma ɛnɔnyi oko 50 l’ɔkɔngɔ wa nde mfunda ɔkɔndɔ ande, yakatanema lo nkama ya kilɔmɛtrɛ mangana la Edjibito. Woshwelo ɔsɔ wakɛnya di’Akristo wakasɛnaka lo wedja wa ntale waki la kɔpi y’efundelo waki atete edja kakawasambiyama.

Okahanyelo w’Ɔtɛkɛta wa Nzambi wakakimanyiya dia vɔ shimbamɛ ɛnɔnyi nkama l’ɔkɔngɔ wa Kristo. Anto mbutaka dia lo Ngɔndɔ ka hende 23, 303, la midi k’otsho, nkumekanga k’ase Rɔmɔ kakawelɛka Dioclétien akendaka woho wakadiholaka asɔlayi ande nkuke ya luudu l’ɔtɛmwɛlɔ ndo woho wakawatshumbaka kɔpi y’Afundelo. Dioclétien akafɔnyaka dia nde ayoshila Lokristo oshiki lo ndanya efundelo awɔ w’ekila. La wedi a pindju, nde akadjaka dia vɔ ntshumba Bible tshɛ la ntondo k’anto tshɛ lo diolelo dia Rɔmɔ di’otondo. Koko kaanga mbakidiɔ ngasɔ, kɔpi mɔtshi yakakokamɛ ndo wakanyomoyisangola. Lo mɛtɛ, tenyi dia weke dia kɔpi hiende ya Bible ka lo Grɛkɛ, yele ondo yakafundama yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ w’ɛhɛnyɔhɛnyɔ wakadjanga Dioclétien, diakakome polo ndo lo nshi yaso. Etenyi kɛmɔtshi tanemaka la Rɔmɔ ndo etenyi kekina la British Library, la Londres.

Ndooko efundelo wa l’anya wa ntondo wa Bible wamboshɔma. Koko, tekɔ la nunu di’efundelo wa l’anya wa Bible k’otondo kana etenyi. Ɛmɔtshi waya edja efula. Ko onde losango la efundelo wa ntondo lakatshikitanyema oma lo tshelo ya nsangola ko nsangola? William Green, nomb’ewo k’awui wa lo Bible akate lo dikambo di’Afundelo wa lo Hɛbɛru ate: “Sho koka mbuta l’eshikikelo tshɛ dia laadiko wa Bible, ndooko olimu ɔmɔtshi wa lo nshi y’edjedja wakasambiyama otsha le anto akina aha la vɔ tshikitanyema.” Lo dikambo di’Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, manyi mɔtshi l’akambo wendana la efundelo wa l’anya wa Bible, Sir Frederic Kenyon, akate ate: “Etena kakete lam’asa datɛ diakafundama efundelo wa ntondo wa l’anya la efundelo wamboleka edja wele laso kambosusama efula, ndo taamu taki l’anto lo kɛnɛ kendana la mɛtɛ k’efundelo wamboyokoma polo le so tamboshila. Mɛtɛ ndo woho waki kotshikitanyema awui wa lo Daka di’Oyoyo kamboshikikɛma.” Nde akakotsha ate: “Lo mbuta mɛtɛ, hatohekɔki dia mbuta dia efundelo wa lo Bible wekɔ wa shikaa. . . . Koko aha kɛsɔ mbakokaso mbuta lo kɛnɛ kendana l’abuku akina wakafundama lo nshi y’edjedja.”

Okadimwelo wa Bible

Dui dia hende diambosala dia Bible monga dibuku diamboleka mbeyama l’andja w’otondo, ele woho wetɔ l’ɛtɛkɛta efula. Dui sɔ diakasalema lo ndjela lolango la Nzambi, lalanga di’anto wa lo wedja tshɛ ndo w’ɛtɛkɛta tshɛ mbeeya ndo mbɔtɛmɔla “lo nyuma ndo lo mɛtɛ.”​—Joani 4:23, 24; Mika 4:2.

Ekadimwelo ka ntondo k’Afundelo wa lo Hɛbɛru keyama aki ekadimwelo ka Septante ka lo Grɛkɛ. Tɔ kakalɔngɔswama dikambo di’ase Juda wakatɛkɛtaka Grɛkɛ wanɛ wakasɛnaka l’andja wa Palɛstinɛ ndo tɔ kakashile kadimɔma ntambe oko hiende la ntondo ka Yeso nkamba olimu ande lanɛ la nkɛtɛ. Bible k’otondo, mbidja ndo Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ, kakakadimɔma l’ɛtɛkɛta efula ntambe ngana tsho l’ɔkɔngɔ wa tɔ nshila kadimɔma. Koko l’ɔkɔngɔ diko, nkumi ya dikanga ndo kaanga ɛlɔmbɛdi wanɛ wakahombe nsala tshɛ kakiwɔ l’akoka dia tɔ monga l’anya w’anto, wakasale kɛnɛ kotshikitanyi la dikambo sɔ. Vɔ wakatshike ɛkɔkɔ awɔ lo wodjima wa lo nyuma nɛ dia vɔ konanga di’Ɔtɛkɛta wa Nzambi kadimɔma l’ɛtɛkɛta weya anto.

Aha la vɔ mboka Ɔtɛmwɛlɔ ndo Lɛɛta wɔma, apami waki la dihonga wakadje nsɛnɔ yawɔ lo waale dia nkadimola Bible l’ɛtɛkɛta weya anto. Ɛnyɛlɔ, lo 1530, ose Angleterre ɔmɔtshi lakawelɛka William Tyndale lakɔtɔ kalasa la Oxford, akatondja ekadimwelo kelɛwɔ Pentateuque, mbuta ate ekadimwelo k’abuku atanu w’etatelo wa l’Afundelo wa lo Hɛbɛru. Kaanga mbakandalɔshama, nde mbaki onto la ntondo la nkadimola Bible mbala kakɔ ɔtɔi oma lo Hɛbɛru. Nde mbaki nto okadimudi wa ntondo wa l’Angɛlɛ wakakambe la lokombo Jehowa. Lo kɛnɛ kendana l’ombewi wa Bible w’ose Espagne welɛwɔ Casiodoro de Reina, nde akadje lɔsɛnɔ lande la waale l’edja tshɛ kakandakambaka lo ekadimwelo kɛmɔtshi ka ntondo ka Bible l’espagnol. Atunyi ande w’aseka Mupɛ wakayelana la nde, ko nde akalawɔ l’Angleterre, k’oma laasɔ l’Allemagne, ko la France, ko la Hollande ndo l’ekomelo la Suisse lɛnɛ akandatoshidiyaka olimu ande. *

Nshi nyɛ, Bible kekɔ lo ntetemala kadimɔma lo ɛtɛkɛta efula waleka tɛkɛtama, ndo miliyɔ ya Bible yekɔ lo tondjama l’akatshi. Woho wakashimbamɛ Bible ndo wayatɔ dibuku diamboleka mbeyama l’andja w’otondo mɛnyaka mɛtɛ k’ɛtɛkɛta wa Petero wakasambiyama oma le nyuma k’ekila wata ɔnɛ: “Diyo diatomaka, ko dɛmbɔlɛmbɔ diatɔkɔka, koko ɔtɛkɛta wa Jehowa tshikalaka pondjo.”​—1 Petero 1:24, 25.

[Footnote]

[Kiombo/Esato]

EKADIMWELO KA BIBLE KAKƆNA KAHOMBAMI MBADIA?

[Esato]

Efundelo wa l’anya wa waa Masɔrɛtɛ

[Esato]

Yɛtshi mɔtshi yele la Luka 12:7, divɛsa diata ɔnɛ: “. . . tanyokake wɔma, nyu ndeka lemba la sɔlɛ nɛmɔ”