Te Auala ne Oko Mai ei te Tusi Tapu ki a Tatou

A te okomaiga o te Tusi Tapu ki a tatou i aso nei e aunoa mo se fakamaseiga, se vavega eiloa. Ne oti te tusiga o te Tusi Tapu i se 1,900 tausaga ko ‵teka. Ne tusi eiloa i luga i mea kolā e ma‵sei vave—ko pepa kolā ne faite mai i pa‵kili o te lakau ko te kome mo pa‵kili o manu—kae ne tusi muamua i ‵gana kolā e faipati fua ki ei a nai tino i aso nei. E se gata i ei, ne taumafai malosi a tāgata ma‵luga, mai emepela ki takitaki lotu, o fakaseai katoatoa atu te Tusi Tapu.

NE MAFAI pefea o tumau a te tusi fakaofoofogia tenei i taimi o tofotofoga kae fai mo fai te ‵toe tusi lauiloa i tino? Mafaufau ki manatu ‵tonu e lua konei.

Ne Tumau te Fekau Ona ko ‵Kopi e Uke ne Fai

A tino kolā ne tausi ne latou a tusitusiga muamua o te Tusi Tapu, te kau Isalaelu, ne tausi faka‵lei eiloa ne latou a pelugā tusi muamua kae ne fai ne latou a ‵kopi e uke mai i ei. E pelā mo tupu o Isalaelu, ne fakatonu atu ki a latou ke tusi “se ‵kopi o te Tulafono tenei, mai te tusi telā ne tausi ne faitaulaga Levi.”—Teutelonome 17:18.

Ne fia‵fia malosi a tino Isalaelu e tokouke o fai‵tau ki te Tusi Tapu, kae ‵kilo atu ki ei e pelā me ko te Muna a te Atua. Tela la, a te ‵kopiga o pati ne fai eiloa mo te fakaeteete lasi ne failautusi kolā ne akoakogina faka‵lei. E tasi o failautusi telā e mataku ki te Atua, ko Esela, ne fakasino atu ki ei e pelā me ko “te tino laga tusi telā e iloa ‵lei ne ia a Tulafono a Mose, kolā ne tuku atu ne Ieova te Atua o Isalaelu.” (Esela 7:6) Ke oko ki se potukau kolā ne taku ki te kau Masoretes, ne ‵kopi ne latou a Tusitusiga Epelu io me ko te “Feagaiga Mua,” i te va o te ono mo te sefulu senitenali T.A., kae ne lau faka‵lei ne latou a mataimanu i ei ko te mea ke mo a eiloa ma isi se mea ‵se. A te vaegā ‵kopi mo te fakaeteete lasi tenā, ne fesoasoani atu ke fakamautinoa aka me e ‵tonu kae tumau te fekau i te Tusi Tapu faitalia a taumafaiga e uke ne fai ne fili ke fakaseai atu.

E pelā mo te 168 T.L.M., ne taumafai a te pule o Sulia ko Anitioka IV, ke fakaseai atu a ‵kopi katoa o Tusitusiga Epelu e mafai o maua ne ia i Palesitina kātoa. E fai mai se fakamatalaga i tala mua o te kau Iutaia: “So se pelugā tusi o te tulafono telā ne maua aka, ne saesae kae ‵sunu ne latou.” E fai mai The Jewish Encyclopedia: “A ofisa kolā ne fai ne latou a fakatonuga konei, ne tau‵tali katoatoa atu eiloa ki ei . . . A te tino telā e isi sena ‵kopi o te tusi tapu tenei . . . ne fakasala ki te tamate.” Kae ne isi eiloa ne ‵kopi o te Tusi Tapu kolā ne tausi ne tino Iutaia i Palesitina mo latou foki kolā e ‵nofo i nisi fenua.

Mai tua malie o te otiga ne tusi ne tino tusitala o Tusitusiga Eleni Kelisiano, io me ko te “Feagaiga Fou,” olotou tusitusiga, ne fai a ‵kopi e uke o olotou tusi, valoaga, mo tala mua kolā ne fakaosofia ne te agaga tapu. E pelā mo Ioane, ne tusi ana tusi Evagelia i Efeso io me se koga e pili ki ei. Kae ne maua atu se vaega o tena tusi Evagelia, se vaega o te ‵kopi telā e fai mai a tino ‵poto me ne fai i tausaga e mu‵tana ifo i te 50 mai tua o te tusiga o tena tusi, i se fia selau maila te ‵mao i Aikupito. Ne fakaasi mai i te sukesukega tenā me ne maua ne Kelisiano i fenua ‵mao a ‵kopi kolā ne laga mai i tusitusiga fakaosofia i te taimi tenā.

A te salalau atu foki o te Muna a te Atua ne fesoasoani foki ki tena fakatumauga i te fia o senitenali mai tua o Keliso. E pela mo te tafataeao ‵malu, i a Fepuali 23 i te tausaga ko te 303 T.A., ne fai mai me ne kilokilo atu a te Emepela Loma ko Diocletian ki ana sotia i te ofaga ne latou a mataloa o se falesa kae ‵sunu ne latou a ‵kopi o te Tusi Tapu. Ne mafaufau a Diocletian me e mafai ne ia o fakaseai atu a Lotu Kelisiano mai te fakaseaiga o ana tusitusiga tapu. I te aso mai tua ifo, ne fakatonu atu a ia ki te emupaea kātoa o Loma, me i ‵kopi katoa o te Tusi Tapu ka ‵sunu katoa i mua o tino katoa. Kae ne tumau eiloa a ‵kopi kae ne toe fai foki a nisi ‵kopi. A te ‵tonuga loa, a vaega ‵lasi  o ‵kopi e lua o te Tusi Tapu i te ‵gana Eleni kolā kāti ne fai mai tua malie ifo o te fakasauaga a Diocletian, ne tumau eiloa ke oko mai ki aso nei. E tasi i Loma; kae ko te suā kopi i te Faletusi a Peletania i Lonitona, i Egelani.

E tiga eiloa e seai ne pelugā tusi muamua o te Tusi Tapu ne mafai o maua atu, e lau i afe a ‵kopi o te Tusi Tapu kātoa io me se vaega i ei kolā ne tusi lima ne tumau eiloa ke oko mai ki ‵tou aso nei. A nisi o latou ko leva ‵ki. E mata, ne ‵fuli a te fekau telā ne maua atu i tusitusiga mua i te taimi ne fai ei olotou ‵kopi. Ne fai mai te tino poto ko W. H. Green e uiga ki Tusitusiga Epelu: “E mafai o fai atu tatou mo te mautinoa me e seai aka foki se galuega i aso mua ne ‵pau i te ‵tonu o ‵kopi kolā ne fai ki ei.” Ne tusi mai a Sir Frederic Kenyon, se tino lauiloa i pelugā tusi o te Tusi Tapu, e uiga ki Tusitusiga Eleni Kelisiano: “E mu‵tana fua a mea e ‵kese i ei a te lōmiga muamua o te Tusi Tapu mo te ‵kopi muamua o te Tusi Tapu mai i ei, kae ko se toe ai se pogai ke fakalotolotolua ei me ne oko mai te Tusi Tapu ki a tatou e ‵tusa loa mo mea kolā ne tusi muamua ki lalo. Ko mafai eiloa o fai atu me i te ‵tonu mo te fakamaoni kātoa o tusi i te Feagaiga Fou e mafai eiloa o mautinoa tonu.” Ne toe fai mai foki a ia: “E mafai foki eiloa o fai atu mo te mautinoa me e ‵pau eiloa a mea ne maua i te lōmiga muamua o te Tusi Tapu mo ‵kopi o te Tusi Tapu i aso nei. . . . E seai se tusi mua i te lalolagi e mafai o fai atu penei e uiga ki ei.”

Te ‵Fuliga o te Tusi Tapu ki Nisi ‵Gana

A te lua o manatu tonu sili telā ne fesoasoani ki te faiga o te Tusi Tapu ke lauiloa i tino, ko te ‵fuliga ki ‵gana e uke. E fetaui ‵lei te manatu tenei mo te fuafuaga a te Atua ke iloa kae tapuaki atu ki a ia a tino mai fenua mo ‵gana katoa “i te agaga mo te munatonu.”—Ioane 4:23, 24; Mika 4:2.

A te ‵fuliga lauiloa muamua o Tusitusiga Epelu ko te lōmiga i te ‵gana Eleni ko te Septuagint. Ne fakatoka eiloa mō tino Iutaia kolā e fai‵pati faka-Eleni kae ‵nofo mai tua atu o Palesitina. Kae ne fakaoti eiloa te galuega tenā i se lua senitenali mai mua o te galuega a Iesu i te lalolagi. A te Tusi Tapu kātoa, e aofia i ei a Tusitusiga Eleni Kelisiano, ne ‵fuli ki ‵gana e uke mai tua fua o nai senitenali i te otiga o te lōmiga muamua. Kae fakamuli ifo, ne ‵kese ‵ki te mea ne fai ne tupu ke oko foki loa ki faifeau kolā ne ‵tau o fakaoti olotou malosi ke avatu te Tusi Tapu ki lima o tino. Ne seki talia ne latou ke ‵fuli te Muna a te Atua ki nisi ‵gana masani i olotou taumafaiga ke tumau olotou lafu mamoe i te pouliga faka-te-agaga.

I te ‵teke atu ki te Lotu mo Malo, ne ‵tu atu a ola o tāgata loto malosi i se tulaga fakamataku ko te mea ke ‵fuli te Tusi Tapu ki ‵gana a tino. E pelā mo te 1530, a te palagi ko William Tyndale, telā ne akoga i Oxford, ne fakatoka ne ia se lōmiga o te Penitatiuka, ko tusi muamua e lima i Tusitusiga Epelu. Faitalia a ‵tekemaiga e uke, a ia ko te tino muamua eiloa ke ‵fuli ne ia te Tusi Tapu mai te ‵gana Epelu ki te ‵gana Palagi. A Tyndale ko te Palagi ‵fulitusi muamua ne fakaaoga ne ia te igoa o Ieova. A te tino Sepania poto i te Tusi Tapu ko Casiodoro de Reina ne tu faeloa i se tulaga fakamataku mai i tino fakasaua i te Lotu Katolika, i te taimi ne galue ei a ia ki te ‵fuliga muamua o te Tusi Tapu i te ‵gana Sepania. Ne faimalaga atu a ia ki Egelani, Siamani, Falani, Holani, mo Switzerland i te taimi ne galue ei a ia ke fakaoti tena ‵fuliga. *

I aso nei, koi tumau eiloa te ‵fuliga o te Tusi Tapu ki ‵gana e uke, kae nofo ki te fia miliona o ‵kopi e ‵lomi sāle. A te tumau o te Tusi Tapu ke fai mo fai te ‵toe tusi lauiloa i tino, e fakaasi mai i ei te munatonu telā ne fakaosofia te apositolo ko Petelu ke fai mai: “E mage‵mage a mouku, kae ‵to ifo a pulalakau, kae ko te muna a Ieova e tumau ki te se-gata-mai.”—1 Petelu 1:24, 25.

[Fakamatalaga mai lalo]

 [Pokisi/​Ata i te itulau e 14]

SE A TE ‵FULIGA E ‵TAU O FAITAU AU KI EI?

E uke a ‵gana e maua i ei a ‵fuliga kese‵kese o te Tusi Tapu. E fakaaoga i nisi ‵fuliga a ‵gana mua kolā e faigata ke malamalama i ei. A nisi ‵fuliga e fakaaoga i ei a ‵gana faigofie kae e ‵fuli fakatoetoe ne latou ko te mea ke faigofie te faitau ki ei i lō te manatu tonu. Kae ko nisi ‵fuliga, toeitiiti ko ‵fuli i ei a te pati ki te pati.

A te ‵fuliga i te ‵gana Palagi ko te New World Translation of the Holy Scriptures, ne ‵lomi ne Molimau a Ieova, kae ne ‵fuli tonu mai eiloa i ‵gana mua ne tusi i ei, ne se komiti telā e se fia fakaasi mai olotou igoa. A te ‵fuliga tenei, ko te tusi fakavae telā ne fakaaoga ke ‵fuli i ei te Tusi Tapu ki nisi ‵gana e nofo ki te 60. Ne fai eiloa ne tino ‵fulitusi i ‵gana konā a fakatusatusaga e uke mo te ‵fuliga i te ‵gana muamua. Ne ‵fuli eiloa ne te New World Translation a te pati ki te pati i so se taimi māfai e se galo i ei tena uiga. E taumafai a tino ‵fulitusi ke fakafaigofie ki tino fai‵tau i aso nei ke malamalama i te Tusi Tapu e pelā eiloa mo te faigofie ke malamalama a tino fai‵tau i taimi o te Tusi Tapu.

Ne iloilo aka ne nisi tino ‵poto i ‵gana kese‵kese a ‵fuliga ‵fou o te Tusi Tapu—e aofia i ei a te New World Translation—ke onoono aka me e isi ne manatu ‵se mo te fāpito i ei io me ikai. E tokotasi te tino poto mai i ei ko Jason David BeDuhn, se polofesa o lotu i te Iunivesiti o Northern Arizona i Amelika. I te 2003, ne ‵lomi ne ia se tusi telā e 200 a itulau i ei, e uiga ki ana sukesukega ne fai ki “toe Tusi Tapu lauiloa [e iva] kolā ne fakaaoga ne tino fai‵pati fakapalagi.” * Ne iloilo ne ia a nai fuaiupu i te Tusi Tapu kolā e fe‵paki, me konā a koga e “mafai o fāpito i ei se tino ‵fulitusi.” Ne fakatusatusa ne ia a fuaiupu takitasi i ‵fuliga fakapalagi ki te Tusi Tapu Eleni, kae ne onoono a ia ki taumafaiga fāpito ne fai ke ‵fuli a te uiga. Ne a ana mea ne maua i ana sukesukega?

Ne taku mai ne BeDuhn me i te tokoukega o tino mo tino ‵poto e tokouke i te Tusi Tapu, e fai mai me i te ‵kese o mea i te New World Translation (NW) ona ko te fāpito o tino kolā ne ‵fuli ne latou. Kae ne fai mai a ia: “A te ukega o mea kolā e ‵kese i ei ona ko te lasi o te ‵tonu o te NW e pelā me ko te ‵fuliga tonu kae mautinoa faitalia te sē fia‵fia o tino ki ei.” E tiga eiloa e se lotomalie a BeDuhn ki nisi ‵fuliga i te New World Translation, e fai mai a ia me i te lōmiga tenei “e fai mo fai te ‵toe ‵fuliga tonu eiloa i ‵fuliga kolā ne fakatusatusa ne ia.” E taku ne ia me ko “te ‵toe [‵fuliga] ‵lei eiloa.”

A Dr. Benjamin Kedar, se tino poto i te ‵gana Epelu i Isalaelu, ne fai mai foki ne ia a fakamatalaga tai ‵pau e uiga ki te New World Translation. I te 1989 ne fai mai a ia: “E fakaata mai i te galuega tenei a taumafaiga fakamaoni ne fai ke mafai o malamalama i fakamatalaga kolā e ‵tonu. . . . E seki lavea aka eiloa ne au i te New World Translation se manakoga fāpito ke ‵fuli a te uiga o mea i ei.”

Ke fesili ifo: ‘Se a te mea e fakamoemoe au ki ei i taku faitauga ki te Tusi Tapu? E mata, e manako fua au ki se lōmiga telā e faigofie kae se tonu? Io me manako au o faitau ki manatu kolā e fakaata mai i se auala tai pili atu ki tusitusiga muamua kolā ne fakaosofia?’ (2 Petelu 1:20, 21) A tou fakamoemoega e ‵tau o fakaiku aka ki ei a tau filifiliga ki te ‵fuliga telā e ‵tau o faitau koe ki ei.

[Fakamatalaga mai lalo]

[Ata]

Ko maua nei a te “New World Translation of the Holy Scriptures” i ‵gana e uke

[Ata i te itulau e 12, 13]

Pelugā tusi a te kau Masoretes

[Ata i te itulau e 13]

Se tusitusiga telā e aofia i ei a nai pati mai i te Luka 12:7, “. . . sa ma‵taku; e sili fakafia atu koutou i lō manu fo‵liki e uke”

[Ata i te fakamatalaga itulau e 13]

Ata mai mua: Faletusi i te Fenua o Lusia, i St. Petersburg; lua mo te tolu: Bibelmuseum, Münster; ata mai tua: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin