Αριστουργήματα «Ζωγραφισμένα» με Πέτρες

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

ΑΠΟ όλες τις τεχνικές που έχουν χρησιμοποιήσει οι καλλιτέχνες για να αναπαραστήσουν σκηνές από τη φύση, η τεχνική που αποκαλείται συνήθως φλωρεντινά ψηφιδωτά, ή αλλιώς κομέσο, είναι μεταξύ των πιο απαιτητικών. Σε αυτό το είδος ψηφιδωτών, που είναι χαρακτηριστικό στη Φλωρεντία της Ιταλίας, δεν χρησιμοποιούνται πέτρινα, κεραμικά ή γυάλινα κομμάτια κανονικού σχήματος για να διαμορφωθεί το σχέδιο, όπως συμβαίνει με πολλά άλλα ψηφιδωτά. Αντιθέτως, οι καλλιτέχνες δημιουργούν εικόνες χρησιμοποιώντας λεπτές φέτες πέτρας ακανόνιστου σχήματος. Συνήθως, αυτές έχουν κοπεί με τόση ακρίβεια ώστε είναι σχεδόν αδύνατον να διακρίνει κανείς τα σημεία όπου ενώνονται.

Η ποικιλία των έτοιμων χρωμάτων στην παλέτα του καλλιτέχνη που «ζωγραφίζει» με πέτρες είναι εκπληκτική. Το λάπις λάζουλι (λαζουρίτης) είναι μια βαθυγάλαζη πέτρα με άσπρες κηλίδες και χρυσόχρωμους κρυστάλλους σιδηροπυρίτη που την κάνουν να λαμπυρίζει. Ο μαλαχίτης έχει ραβδώσεις σε απαλούς και έντονους τόνους του πράσινου. Το μάρμαρο, με τα εντυπωσιακά «νερά» του, συναντάται σε διάφορες αποχρώσεις του κίτρινου, του καφέ, του πράσινου και του κόκκινου. Ο αχάτης, ο ίασπης, ο όνυχας, ο πορφυρίτης, καθώς και άλλες πέτρες, παρουσιάζουν ένα φάσμα έντονων αποχρώσεων και στιγμάτων, και οι καλλιτέχνες αξιοποιούν αυτούς τους λεπτούς τόνους για να δημιουργήσουν αριστουργήματα. Χρησιμοποιούν τα χρώματα και τις ανταύγειες που υπάρχουν σε αυτές τις πέτρες για να απεικονίσουν βραχώδη τοπία, βλάστηση, ταραγμένα νερά ή ακόμη και ουρανούς με αιωρούμενα σύννεφα.

Αυτό το είδος ψηφιδωτών δεν είναι καινούριο. Γεννήθηκε πιθανότατα στην Εγγύς Ανατολή και έφτασε στη Ρώμη τον πρώτο αιώνα Π.Κ.Χ., όπου έγινε δημοφιλές μέσο διακόσμησης δαπέδων και τοίχων. Αν και η τεχνική των φλωρεντινών ψηφιδωτών χρησιμοποιήθηκε ευρέως κατά τους μεσαιωνικούς και τους βυζαντινούς χρόνους, η πόλη της Φλωρεντίας, στην Τοσκάνη, την κατέστησε δημοφιλή από το 16ο αιώνα και έπειτα. Ακόμη και σήμερα, μπορεί κανείς να δει έξοχα αριστουργήματα φλωρεντινών ψηφιδωτών σε παλάτια και μουσεία παντού στην Ευρώπη.

Η «ζωγραφική» με πέτρες είναι επίπονη διαδικασία. Μια πηγή αναφέρει ότι οι ώρες που δαπανώνται  «ακόμη και για ένα απλό έργο θα τρόμαζαν έναν σύγχρονο αναλυτή διαχείρισης χρόνου σε επιχειρήσεις». Γι’ αυτό άλλωστε, οι τιμές στις οποίες οι καλλιτέχνες πουλούν τα έργα τους σήμερα, όπως και στο παρελθόν, καθιστούν αυτά τα ψηφιδωτά απλησίαστα για τους περισσότερους.

Πώς Φιλοτεχνούνται;

Για να φιλοτεχνηθεί ένα καινούριο ψηφιδωτό, χρειάζεται κάποιο μοντέλο, συνήθως ένα έργο ζωγραφικής. Ένα αντίγραφό του κόβεται σε κομμάτια, καθένα από τα οποία αντιστοιχεί σε ένα τμήμα του συνολικού έργου. Καθώς ο καλλιτέχνης διαλέγει υπομονετικά την πέτρα που ταιριάζει στο κάθε τμήμα, ερμηνεύει​—δεν αντιγράφει κατ’ ανάγκην—​το μοντέλο του. Όταν διαλέξει την κατάλληλη φέτα πέτρας, κολλάει πάνω της το αντίστοιχο τμήμα του αντιγράφου.

Στη συνέχεια, ο καλλιτέχνης στερεώνει την κάθε φέτα, που έχει πάχος μόλις δύο με τρία χιλιοστά, σε μια μέγκενη. Έπειτα, χρησιμοποιώντας πριόνι​—ένα συρματόσχοινο που παραμένει τεντωμένο με τη βοήθεια ενός τόξου φτιαγμένου από ξύλο καστανιάς—​κόβει με μεγάλη προσοχή τα κομμάτια που χρειάζεται (φαίνεται επάνω). Καθώς το κάνει αυτό, υγραίνει το σύρμα με ένα λειαντικό υλικό. Κατόπιν, πρέπει να λιμάρει τα κομμάτια με τόση ακρίβεια ώστε όταν τα κρατάει το ένα δίπλα στο άλλο να μην μπορεί να διακρίνει καθόλου φως ανάμεσα στα σημεία όπου ενώνονται. Φανταστείτε πόσο δύσκολο θα πρέπει να είναι αυτό όταν τα επιμέρους τμήματα αναπαριστούν τους λεπτούς έλικες μιας κληματόβεργας!

Αφού τα κομμάτια συναρμολογηθούν και κολληθούν μόνιμα σε μια βάση στήριξης από σχιστόλιθο, η πέτρινη επιφάνεια τελικά λειαίνεται και στιλβώνεται αποκτώντας μια εξαίρετη λάμψη που είναι αδύνατον να αποτυπωθεί σε φωτογραφία. Η επιδεξιότητα με την οποία αξιοποιούν οι καλλιτέχνες τις αποχρώσεις ενός και μόνο κομματιού πέτρας για να αποδώσουν με ρεαλισμό τη φωτοσκίαση πάνω στα λεπτεπίλεπτα πέταλα ενός άνθους είναι στ’ αλήθεια εκπληκτική. Φρούτα, ανθοδοχεία, πεταλούδες, πουλιά και τοπία είναι λίγα μόνο από τα θέματα που έχουν απεικονίσει με επιτυχία ευφάνταστοι καλλιτέχνες.

Κάτι το αξιοθαύμαστο όσον αφορά τα φλωρεντινά ψηφιδωτά είναι το γεγονός ότι ο καλλιτέχνης δεν μπορεί να ορίσει τις ακριβείς λεπτομέρειες του σχεδίου του. Αντιθέτως, πρέπει να επιλέξει χρώματα, υφή και πέτρες από αυτά που έχει ήδη δημιουργήσει ο Θεός. Ένα σύγγραμμα σχετικό με το θέμα αναφέρει: «Παρατηρώντας τις θεσπέσιες πέτρες, μπορείς να στοχαστείς το μεγαλείο και την ανείπωτη δύναμη του Θεού, ο οποίος σε αυτά τα μικρά αντικείμενα συναρμόζει την ομορφιά ολόκληρου του κόσμου . . . , και κατ’ αυτόν τον τρόπο ατενίζεις διαρκώς μια αντανάκλαση και αναλαμπή του θείου».

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 16]

All photos pages 16 & 17: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali-Opificio delle Pietre Dure di Firenze, Archivio Fotografico