Butata bwa ku Tokwa Mezi bu Tatululwa Cwañi?

Butata bwa ku tokwa mezi bu kai ni kai mwa lifasi. Bu tahisa kuli bolule-lule ba batu mwa lifasi ba si ke ba ba ni buikangulo bo bunde. Ki lika mañi ze ezizwe kuli mezi a ate ni ku itusiswa hande?

SOUTH AFRICA: Magazini ya Science ne i na ni toho ya taba, ye li: “Babotana ba mwa tolopo ye bizwa Durban cwale se ba na ni mezi a mañata.” Taba yeo i biha kuli babotana ba ba pila kwa Durban ba bile ni butata bwa ku tokwa mezi ka lilimo ze ñata kabakala saluluti sa mwahalaa makuwa ni batu ba bansu se ne si boniswa ki lipuso ze ne banga teñi. Taba yeo i talusa kuli ka silimo sa 1994, “mabasi a eza 250,000 mwa Durban naa si na mezi a kenile kamba tulimbalimba.”

Ka ku bata ku feza butata bo, ka 1996 manjinela yo muñwi a eza tukiso ya kuli lubasi ni lubasi lu fiwange ma-lita a mezi a eza 200 ka zazi ni zazi. Tukiso yeo ne tusize cwañi? Magazini ya Science i biha kuli: “Kwa bayahi kaufela ba mwa Durban ba ba eza 3.5 milioni, ki ba 120,000 feela ba ne ba si na mezi a kenile.” Ka nako ye, buñata bwa bona ba fumana mezi fakaufi—mi yeo ki zwelopili ye tuna ye bile teñi haisali ku zwiwa miteñi ye ne ba lwalanga mezi kwa sibaka sa buhule bo bu fitelela limita ze 500.

Magazini ya Science i talusa kuli se si ezizwe ka ku bata ku feza butata bwa ku tokwa hande tulimbalimba to tunde kikuli, “◊‘tulimbalimba’ twa fande twa kale” tu swelwi ku yoliswa ka “tulimbalimba to tu na ni misima ye mibeli, ili to tu kauhanya mushamo kwa musutelo ilikuli musutelo u kone ku oma ni ku bola kapili.” Kwa makalelo a silimo sa 2008, ne se ku pangilwe kale tulimbalimba twa misima ye mibeli to tu 60,000, nihaike kuli ka nako yeo ne ku bulezwi kuli ne ku ka fita lilimo ze ñwi ze peli kuli mandu kaufela a kone ku ba ni tulimbalimba to tunde.

Brazil: Mwa tolopo ya Salvador, banana ba bañata ne ba kula matuku a ku sulula bakeñisaa ku tokwa mipaipi ye kukisa lika za mutabani ni bakeñisa ku tokwa tulimbalimba. * Ka ku bata ku  tatulula butata bo, tolopo yeo ya lukisa mipaipi ye kukisa lika za mutabani ye eza likilomita ze 2000 ye ne ka tusa mandu a fitelela 300,000. Tukiso yeo ne i tusize cwañi? Batu ba ne ba kula matuku a ku sulula ne ba fukuzehile ka 22 pesenti mwa tolopo kaufela ni ka 43 pesenti mwa libaka mo ne ku banga hahulu ni bakuli ba matuku ao.

India: Mwa libaka ze ñwi za lifasi, ku banga ni linako ze ñwi fo ku fumanehelanga mezi a mañata hahulu a kenile, kono mezi ao hañata ha bulukiwangi kuli a kone ku itusiswa hande. Kono ka 1985 sikwata sa basali ba ma-India ba mwa sikiliti sa Dholera, ili sikiliti se si kwa mutulo-wiko wa tolopo ya Gujarat, ne ba batile mukwa o butali wa ku buluka ka ona mezi. Ne ba batile batu ba ku ba yepela lisima mwa ku bulukela mezi, mi lisima leo ha ne li ka fela ku yepiwa, kwa butuna ne li ka likana ni lilahelo la mbola. Mi kihona ba potolohisa lisima ka pulasitiki ye na ni mukita kuli mezi a si ke a puya. Mulelo wa bona wo, ne u kondile. Mane hamulaho wa nako ya pula, inze ku fitile likweli ze ñata, ne ba sa na ni mezi—ku si na taba kuli “ne ba lumeleza bo ba yahile ni bona ku nwa kwa mezi.”

Chile: Naha ye, ye mwa South America i namile likilomita ze 4,265 kwa likamba la liwate la Pacific ku isa kwa wiko ni kwa malundu a kwa upa a bizwa Andes Mountains. Naha yeo ki yona ye talima za mezi kaufela mi i lumeleza batu ku yaha ma-damu a mezi kamba maabwa. Kiñi ze zwile mwa mihato yeo? Kacenu ibata iba batu kaufela ba ba pila mwa tolopo ni buñata bwa batu ba ba pila mwa naha ba na ni mezi a mañata.

Tatululo ya Niti

Ku bonahala kuli naha ni naha i na ni nzila ya yona ya mwa ku tatulula butata bwa ku tokwa mezi. Mwa libaka ze ñwi mo ku fukanga hande moya kamita, mishini ye potolohiswa ki moya i hohanga mezi mwa mubu mi hape i tusanga ni kwa ku panga malaiti. Mwa linaha ze fumile, nzila ya ku kauhanya lizwai kwa mezi a zwa mwa liwate ni yona i ngiwa ku ba ye tusa. Mwa libaka ze ñata ma-damu a matuna a bulukanga mezi a kwa nuka ni mezi a pula, ili muezezo o bonahalile ku ba o tusa kwateñi, nihaike kuli libaka za ku bulukela mezi ze mwa libaka ze omile li kana za felelwa ki mezi a zona a batoo eza 10 pesenti kabakala ku cisa.

Lipaki za Jehova, bona bahatisi ba magazini ye, ba lumela kuli ya kona feela ku tatulula hande butata bwa ku tokwa mezi, ki Mulimu isiñi batu. Bibele i bulela kuli: “Lifasi ki la [Muñ’a] Bupilo [Mulimu], ni ze mwateñi kaufela, lifasi ni ba ba yahile ku lona. Kakuli ki Yena ya li tomile fa mawate; ya li tiisize fa mezi a munda.”—Samu 24:1, 2.

Ki niti kuli Mulimu naa file batu musebezi wa ku babalela lifasi le. (Genese 1:28) Niteñi, bakeñisa kuli batu ha ba babaleli hande lika ze mwa lifasi, mi ku zwile ze maswe hahulu mwa businyi bwa bona, bo ki bupaki bo buñwi bo bu bonisa kuli “mutu nih’a zamaya, h’a koni ku izamaisa ili yena.”—Jeremia 10:23.

Jehova u ka ezañi kuli lifasi li kone ku ba ni lika ze tokwahala kaufela? Bibele i lu kolwisa kuli mulelo wa Mulimu ki ku ‘eza linto kaufela ku ba ze nca.’ (Sinulo 21:5) Mu nahane feela ka za lifasi mo ku si na bubotana, linanga ni mo ku na ni mezi a mañata! Ha mu nahane feela mo li ka bela lifasi ha ku si ke kwa ba ni miunda, yona ye bulaya batu ba bañata kacenu mwa silimo ni silimo. Mwa puso ya Mubuso wa hae, Mulimu u ka taleleza lisepiso za hae ze ñata! Jehova ka sibili u ize: “Ki mo ku inezi ni kwa linzwi la ka, le li zwa mwa mulomo wa ka; ha li na ku kutela ku Na mukungulu, li si ka sebeza se si latwa ki Na, ni ku eza ze ni li lumezi.”—Isaya 55:11.

Kana mwa tabela ku ziba ze ñata ka za mulelo wa Mulimu wa ku uncafaza lifasi la luna, sina mo ku taluselizwe mwa linzwi la hae, yona Bibele? Taba ye tatama i ka talusa mo mu kona ku ezeza cwalo.

[Litaluso za kwatasi]

[Manzwi a fa likepe 13]

“Ko ku si na mezi, ha ku na bupilo. . . . Lu pila ka tuso ya mezi.”—Michael Parfit, muñoli wa magazini ye bizwa National Geographic

[Manzwi a fa likepe 14]

Kuli mu kutule lico za bubeke ze eza likilo ze 1,000 mu ka tokwa ma-lita a mezi a 1,000,000

[Manzwi a fa likepe 14]

“Buñata bwa mezi a itusiswa (70 pesenti) mwa lifasi a itusiswa kwa ku selaela.”—Plan B 2.0, ye ñozwi ki Lester R. Brown

 [Ligrafu/Maswaniso a fa likepe 7]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Mezi a kenile aa li teñi a kuma kai?

Fa kuma mezi kaufela

97.5% Mezi a lizwai

2.5%

Mezi a kenile

Mezi a kenile

99% Aa ikezize bikoto bye bituna kamba a mwa mubu

1% Aa kona ku itusiswa ki batu ba ba batoo ba 7 bilioni ni libupiwa ze ñwi ze ñata-ñata

 [Siswaniso se si fa likepe 15]

Ku beya mipaipi ya mezi a kenile, mwa Durban, kwa South Africa

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Courtesy eThekwini Water and Sanitation Programme

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Basali ba ba sweli musebezi wa ku ka mezi a pula a ku buluka, Rajasthan, kwa India, mwa 2007

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

© Robert Wallis/Panos Pictures

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Bayahi ba eza musebezi wa ku tisa mezi mwa munzi o fakaufi ni Copán, Honduras

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

© Sean Sprague/SpraguePhoto.com