Mwa Kona ku Ekeza Kwa Maata A Mina A ku Hupula!

“Maata a ku hupula a kona ku bisa bupilo bwa luna ku ba bo bu tabisa. Kambe ha lu na ona, ne lu si ke lwa zwelapili ku ziba lika ze ñata, mi ne lu ka libalanga nihaiba ponahalo ya luna ha lu talima mwa siiponi. Likezahalo za ka zazi ni zazi ne li si ke za swalisana ni lika ze ne ezahezi kwamulaho kamba ze ka ezahala kwapili; ne lu si ke lwa ituta ze ne ezahezi kwamulaho kamba ku libelela za kwapili.”—“LIKA ZE MAKALISA KA ZA MUNAHANO.”

KIKABAKALAÑI ha lu libalanga ka bunolo ko ne lu beile lika za luna za butokwa hamulaho feela wa hora i liñwi, hailifo linyunywani ze ñwi zona li kona ku hupula ko ne li siile lico za zona za maliha hamulaho wa likweli, ni tumale ni tona tu kona ku hupula ko ne tu pumbekile tutolwana? Kaniti, buñata bwa luna lwa bilaelanga haiba lu na ni butata bwa ku libala-libala hahulu.. Kono, nihaike kuli booko bwa mutu ha bu si ka petahala, bu na ni buikoneli bo bu makalisa bwa ku ituta lika ni ku li hupula. Seo sa konahala haiba lu itusisa bona hahulu.

Booko Bwa Luna bu na ni Maata A Matuna

Booko bwa mutu bu na ni buima bo bu fita fa likilo ze eza 1.4 mi bu batoo likana ni sisansa sa veine kwa butuna, niteñi bu na ni tusinga kamba liselusi za booko ze eza 100 bilioni, mi kaufela zona li swalisani ka nzila ye sa koni ku utwisiseha. Mane kasinga kalikañwi ka booko ka kona ku tamahana ni tusinga to tuñwi to tu eza 100,000. Ku tamahana kwa tusinga ko, ku konisa booko ku ba ni maata a ku baakanya ni ku buluka litaba ze ñata. Kono butata bo bu banga teñi ki bwa kuli mutu a hupule litaba ka nako ya li tokwa. Batu ba bañwi ba na ni bunangu bwa ku hupula lika, mi ku eza cwalo ha ku si ka itinga feela fa butuna bwa tuto ya kwa sikolo ya bile ni yona mutu.

Ka mutala, batu ba ba sa zibi ku bala ni ku ñola ba kwa West Africa ili ba ba li baopeli, ba kona ku bulela mabizo a masika a mañata a batu ba mwa minzi ya bona. Baopeli bao ne ba tusize muñoli wa kwa America ya bizwa Alex Haley, muñaa buka ye bizwa Roots ye ne mu winisize mupuzo o bizwa Pulitzer, ka ku shongolola mukowa wa hae mwa naha ya Gambia ili wa masika a silezi ku kuta kwamulaho. Haley naa bulezi kuli: “Ni kolotezi baopeli bao ba kwa Africa sikoloti se situna —mi mwa Africa mazazi a, ku bulelwa kuli yo muñwi wa baopeli bao haa shwa, ku swana feela sina ku celwa ki sifalana sa libuka mwa mulilo.”

Ha mu nyakisise hape za mueteleli wa lipina ya tumile hahulu wa kwa Italy, ya bizwa Arturo Toscanini, ka nako ya naa li wa lilimo ze 19, ha naa lemuhilwe kuli u na ni buikoneli ka nako ya naa bizizwe kuli a yo yola mueteleli ka yena. Nihaike kuli naa sa boni hande, naa konile ku etelela pina ya Aida—kaufela yona, ka ku hupula manzwi a yona mwa toho!

 Likezo ze ipitezi zeo li kana za lu makalisa. Nihakulicwalo, batu ba bañata ba na ni buikoneli bwa ku hupula lika ze ñata ku fita mo ba nahanela. Kana mwa tabela ku ekeza kwa maata a mina a ku hupula?

Mo mu Kona ku Ekeleza Kwa Maata A Mina A ku Hupula

Ku hupula ku ama likalulo ze talu: Ku cinca litaba ka ku li beya mwa muinelo o kona ku baliwa ki booko, ku li buluka, ni ku li kutisa sinca mwa munahano. Booko bwa mina bu cincanga litaba ku li beya mwa muinelo o kona ku baliwa ki booko haiba bu li lemuha ni ku li utwisisa, mi bwa li bulukanga. Hamulaho, booko bu bulukanga litaba zeo kuli li to hupulwa kwapili. Mutu u kona ku palelwa ku hupula haiba ye ñwi ya likalulo ze talu zeo i palelwa ku sebeza hande.

Maata a ku hupula a aluzwi mwa mifuta ye fapana-fapana, ye kopanyeleza maata a ku hupula a fumaneha mwa lingana za batu (Sensory memory), a ku buluka litaba ka nakonyana (Short-term memory), ni a ku buluka litaba ka nako ye telele (Long-term memory). Maata a ku hupula lika a amuhelanga litaba ku zwelela ku ze ezahalanga fa mubili wa mutu, ze cwale ka ku lupelela, ku bona, ni ku ngunyuta. Maata a ku buluka litaba ka nakonyana, a bizwa hape kuli ki maata a ku hupula a sebeza, a bulukanga litaba ze nyinyani feela ili ka nakonyana. Kona libaka ha lu kona ku eza lipalo mwa toho, ku hupula nombolo ya luwaile ye telele, ni ku hupula licika la makalelo la mubamba ha lu nze lu bala kamba ku teeleza kwa licika la wona la bubeli. Kono sina ha lu ziba, maata a ku buluka litaba ka nakonyana a na ni maciñekelo.

Haiba mu bata ku buluka taba ka lilimo ze ñata, mu swanela ku i bulukela mwa kalulo ya maata a ku buluka litaba ka nako ye telele. Mu kona ku i beya cwañi mwateñi? Likuka ze latelela li ka mi tusa.

▪ Mu tabele litaba Mu tabele litaba, mi mu ikupulise libaka ha mu ituta zona. Haiba taba ye ezahala i ama maikuto a mina, ha mu na ku i libala. Taba ya niti ye i kona ku tusa hahulu baituti ba Bibele. Haiba ba bala Bibele inge ba na ni likonkwani ze peli, ili ku sutelela ku Mulimu ni ku luta ba bañwi ka za hae, maata a bona a ku hupula litaba a kona ku ekezeha hahulu.—Liproverbia 7:3; 2 Timotea 3:16

▪ Mu teeleze ka tokomelo Buka ye bizwa Mysteries of the Mind i bulela kuli: “Batu ba bañata ba ba ‘palelwanga ku hupula lika’ ha ba teelezangi ka tokomelo.” Kiñi se si ka mi tusa ku teeleza ka tokomelo? Mu tabele litaba, mi ha ku konahala mu ñole lisupo. Ku ñola lisupo ha ku tusi feela mutu ku tabela litaba ze ambolwa, kono hape ku ka mu konisa ku lundulula lika za itutile.

▪ Mu be ni kutwisiso Liñolo la Liproverbia 4:7 li bulela kuli: “U bate butali [kamba kutwisiso, NW], mane u ipatele bona ka z’o sweli kamukana.” Haiba ha mu utwisisi tuto ye ñwi, ku kona ku mi bela hahulu taata ku i hupula. Kutwisiso i ka mi tusa ku bona litaba ze ikemezi mo li swalisanela, ku bupa muhupulo u li muñwi o utwahala. Ka mutala, haiba muituti ya ituta za bulukisi a utwisisa mo i sebeleza injini, u ka hupula hande litaba ze tungile ka za injini.

▪ Mu baakanye lika Mu kolohanye litaba ze lumelelana kamba mihupulo ye batoo swana. Ka mutala, ku bunolo ku hupula mukoloko wa lika ze lu bata ku leka haiba lu li kolohanya—nama, miloho, miselo, ni ze ñwi cwalo. Hape mu alule litaba ka likalulo-kalulo kuli li be ze likani, ili ze sa  fiteleli ze ketalizoho ku isa ku ze supile. Hañata, linombolo za luwaile li alulwanga mwa likalulo ze peli, kuli li kone ku hupulwa ka bunolo. Sa mafelelezo, mu ka tusiwa ha mu ka kolohanya lika ka mo li tatamanela, mwendi ka sipeleta.

▪ Mu bulele ka ku tumusa Ku kutela ku bulela ka ku tumusa taba ye mu bata ku hupula (ka mutala linzwi kamba pulelo ya puo i sili) ku ka matafaza tusinga twa booko to tu tamahani hamoho ni lilama za mubili. Ka mukwa ufi? Sapili, ku bulela linzwi ku mi hapeleza ku teeleza ka tokomelo. Sa bubeli, mutu ya mi luta u ka kona ku mi sikulula kamba ku mi babaza honafo feela ha mu bizize linzwi ka mo li swanela ku bizezwa kamba haiba mu li bizize ka mafosisa. Mi sa bulalu, ku teeleza—nihaiba kwa manzwi a mina—ku kona ku ezisa lilama ze ñwi za booko bwa mina ku sebeza hande.

▪ Mu beye litaba mwa pono Mu beye mwa pono nto ye mu bata ku hupula. Hape mu kana mwa tusiwa ka ku swanisa kamba ka ku ñola nto ye mu beile mwa pono. Ka ku swana ni ku bulela ka ku tumusa, ku beya litaba mwa pono ni kona ku itusisa lilama za booko bwa mina ze shutana-shutana. Ka mo mu itusiseza hahulu booko bwa mina, ki ka mo mu kona ku bulukela litaba ze ñata mwa booko.

▪ Mu bapanye litaba Ha mu ituta nto ye nca, mu i bapanye kwa nto ye ñwi ye mu ziba. Ku bapanya mihupulo kwa litaba ze mu kile mwa buluka mwa munahano, ku konahalisanga booko ku cinca litaba ka ku li beya mwa muinelo o kona ku baliwa ki booko, ni ku li kutisa sinca mwa munahano. Ka mutala haiba mu bata ku hupula libizo la mutu, mu bapanye libizo la hae kwa nto ye ñwi ye sa ipona-ponelwi feela ya ponahalo ya hae kamba nto ye ñwi ye kona ku mi hupuza libizo la hae. Haiba ze mu itusisa kwa ku bapanya lika li bonahala ku ba za lishea, za kona ku mi tusa ku hupula. Ka bukuswani, lu swanela ku nahanisisa ka za batu ni lika ze lu bata ku hupula.

Buka ya Searching for Memory i talusa kuli: “Haiba lu pila ka ku sa tabela lika, mi haiba lu sa nahanisisi ze lu potolohile kamba ze lu kopana ni zona mwa bupilo, ha lu na ku kona ku hupula lika za kwamulaho ni ze ne lu petile.

▪ Mu tiise litaba ze mwa munahano Mu fitise nako kuli litaba li kene mwa munahano, sina mwa kenelanga mezi mwa mubu. Nzila ye nde ye mu kona ku eza cwalo ka yona ki ka ku lundulula ze mu itutile, ka ku li bulelela mutu yo muñwi. Haiba ne mu bile ni ze bonwi ze tabisa kamba ne mu balile taba ye susueza mwa Bibele kamba mwa buka ye luta za Bibele, mu kandekele mutu yo muñwi ka za yona. Ku eza cwalo, ku ka tusa bubeli bwa mina—mu ka ekeza kwa maata a mina a ku hupula litaba, mi mulikanaa mina u ka susuezwa. Kaniti, ku kutela litaba ku kona ku tusa hahulu mutu ku hupula.

Lisupo—Siitusiso sa Butokwa

Mwa linaha za ikale za Greece ni Rome, babuleli ba fa nyangela ne ba kona ku bulela ka nako ye telele ku si na ku bala fa buka. Ne ba kona cwañi ku eza cwalo? Ne ba itusisanga lisupo. Sisupo se si taluswa mwa taba ye, ki muezezo o lu tusa ku  buluka litaba mwa kalulo ya booko ya maata a ku buluka litaba ka nako ye telele ni ku li hupula ka nako ye lu li tokwa.

Sisupo se ne ba itusisanga babuleli ba kwaikale ba Magerike, ne li mukwa wa ku itusisa swalisano ya mwahalaa lika, ili wo ne u talusizwe ki muloki wa Sigerike Simonides wa kwa Ceos mwa silimo sa 477 B.C.E. Muezezo wo, u kopanyeleza bucaziba bwa ku baakanya, ku beya mwa pono, ni ku bapanya lika ku ze ñwi ze zibahala hande, ze cwale ka sisupo sa fa mukwakwa kamba sika se si li mwa ndu. Batu ba ba itusisanga bucaziba bwa ku bapanya lika, ba nahanisisanga hahulu mi ba bapanyanga taba ye ñwi ni ye ñwi ye ba bata ku hupula ni lisupo kamba lika ze ñwi. Ha ba bata ku hupula taba ye ñwi, ba hupulanga feela ze ne ba nahanisisize.—Mu bone mbokisi ye li: “Mu Nahanisise Lika.”

Mwa patisiso ye ne ezizwe kwa batu ba ne ba winile kangisano ya ku hupula lika, ye eziwanga silimo ni silimo mwa lifasi (World Memory Championships), ne ku fumanwi kuli buikoneli bwa bona bwa ku hupula lika ze ñata ne bu si ka itinga fa kuli ne ba na ni maata a ku nahana a ipitezi. Hape buñata bwa babapali bao ne ba na ni lilimo za buhulu ze mwahalaa 40 ni 50. Ki sifi se ne si ba tusize? Buñata bwa bona ne ba bulezi kuli se ne si ba tusize ne li ku itusisa hande lisupo.

Kana mu tokwa ku hupula mikoloko ya manzwi? Litaku za makalelo ki sisupo se si tusa ku hupula, ili seo Maheberu ba kwaikale ne ba itusisize sona mwa libaka ze ñata. Ka mutala, mwa lisamu ze ñata, linzwi la pili mwa timana ni timana kamba sikwata sa litimana li kala ka taku ya Siheberu ya sipeleta. Muezezo wo, wo kona ku tusa mutu ku hupula, ne u tusize baopeli ku hupula litimana kaufela ze 176 za Samu 119!

Kaniti mwa kona ku twaeza ni ku ekeza kwa maata a mina a ku hupula. Sina lituto mo li boniselize, maata a luna a ku hupula litaba a swana sina musifa. Ha lu itusisa hahulu musifa, u fitanga fa ku tiya hahulu mane ku yo fita ni mwa busupali.

[Mbokisi fa likepe 19]

LITABA ZE ÑWI ZE TUSA

▪ Mu zusuluse maata a mina a ku hupula ka ku ituta lika ze nca, puo ye nca, kamba mwa ku itusiseza liopeliso za lipina.

▪ Mu ise mamelelo kwa lika za butokwa hahulu.

▪ Mu itute ku itusisa lisupo.

▪ Mu nwange mezi a likani. Ku tokwa mezi a likani mwa mubili ku kona ku lyanganisa munahano.

▪ Mu bange ni nako ye ñata ya ku lobala. Ha mu lobezi, booko bu bulukanga litaba ze swanela ku hupulwa.

▪ Mu wise pilu ha mu ituta. Ku ikalelwa ku ezisanga kuli tumezi twa milyani to tu mwa mubili to tu bizwa cortisol tu hasane, mi tona tumezi too, tu kona ku lyanganisa mo tu sebeleza tusinga to tu zamaisa litaba kwa booko ili to tu tamahani hamoho ni lilama za mubili.

▪ Mu ambuke ku nwa hahulu bucwala ni ku zuba. Bucwala bu lyanganisanga maata a ku buluka litaba ka nakonyana, mi butahwa bu kusufazanga livitamini ze bizwa thiamine ili ze tusa kuli minahano ya luna i be ni maata a ku hupula hande. Ku zuba ku fukuzanga moya wa oxygen kwa booko. *

[Litaluso za kwatasi]]

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 20, 21]

MU NAHANISISE LIKA

Mu kona ku hupula cwañi mukoloko wa lika ze mu bata ku leka ze cwale ka sinkwa, mai, mabisi, ni mafula? Ha mu itusisa swalisano ye mwahalaa lika, mwa kona ku nahana inge kuli mwa li “bona” ha mu nze mu nga inge kuli mu sweli ku zamaya mwa muzuzu wa mina.

Mu beye mwa pono kuli kushoni ye inzi mwa sipula ki sinkwa

lambi i bubami mai

tapi ya mina ya sisusa i tapa mwa sikotolo sa mabisi

mafula a lambilwe fa ngilasi ya TV

Ka mo lika li utwahalela ku ba za lishea kamba ze sa koni ku ezahala, ki ka mo li kona ku mi tuseza ku hupula! Ha se mu fitile kwa sintolo, ha mu hupule hape lika ze ne mu bona mwa munahano.

[Mbokisi fa likepe 21]

MU TABE BAKEÑISA KULI MWA KONA KU LIBALA!

Mu nahane feela mo ne bu ka bela bupilo bwa mina kambe ne mu kona ku hupula lika kaufela, i be kuli ki ze na ni tuso kamba kutokwa. Mwa munahano wa mina ne ku ka bundama lika ze ñata ze si na tuso, nji hakucwalo? Magazini ya New Scientist i biha kuli musali ya naa kona ku hupula litaba kaufela ze ne ezahezi mwa bupilo bwa hae, “naa talusize ku hupula ko ku cwalo sina ‘nto ye zwelapili, ye sa koni ku zamaiswa ni ye katalisa’ sina ‘mushimbo.’” Ka litohonolo, buñata bwa luna ha lu na butata bo bu cwalo, kakuli munahano wa luna u na ni maata a ku zwisa litaba ze se felile musebezi, sina mo ba lumelela bocaziba. Magazini ya New Scientist i bulela kuli: “Ku libala litaba ka bubebe ki kalulo ya butokwa ya ku ba ni maata a ku hupula a sebeza hande. Haiba lu libala nto ya butokwa, . . . fo ki sisupo sa kuli maata aa zwisa litaba ze felile mwa munahano a beleka hande hanyinyani.”