Skip to content

Skip to table of contents

Cikonzya Kumugwasya Kuyeeya Zyintu

Cikonzya Kumugwasya Kuyeeya Zyintu

Cikonzya Kumugwasya Kuyeeya Zyintu

“Kutaluba kutugwasya kuzyiba zyintu zinji. Ikuti katuluba, zyintu zyoonse zitucitikila abuzuba zilakonzya kutubeda zyeenzu. Tulakonzya kuba mbuli muntu uulanga mucimboni-mboni akuluba mbwabede. Tulakonzya kuba apenzi lyakubona mbozyeendelana zyintu zitucitikila lino azyeezyo zyakacitika musyule naa zilangilwa kucitika kumbele.”—“MYSTERIES OF THE MIND.”

NKAAMBO nzi bayuni bamwi ncobakonzya kuyeeya masena nkobakayobola nseke zyakulya mumupeyo kaali swebo tobantu muciindi buyo cisyoonto tulakonzya kuluba nkotwasiya zyintu ziyandika kapati mbuli makkii? Inzya, tobanji tulaakwaamba kuti tuli acilubya. Pele, nokuba kuti tatulondokede, tulakonzya kwiiya akuyeeya zyintu zinji. Kutegwa tucite boobo tweelede kububelesya kabotu bongo.

Bongo Bwesu Bulagambya

Ibongo bwesu mbuniini, bulema buyo magilamu aali 1,400, pele bujisi maseelo aasika kumabbiliyoni aali 100 alo aazambene munzila iigambya kapati. Mucikozyanyo, seelo imwi aimwi inga inungene amaseelo aambi asika ku 100,000. Eeci ncecipa kuti bongo kabulingula akuyobola makani manji kapati. Nokuba boobo, penzi liliko nkwaayeeya makani aaya. Caboola kumakani aaya, bantu bamwi kubikkilizya abaabo batayiide kapati tabakatazyigwi kuyeeya zyintu.

Mucikozyanyo, mu Afulika nkoili Kumbo, kuli bantu batayiide pele ibakonzya kuluula makani aajatikizya mazyalani manji aakaindi. Bantu aaba bakapa kuti mulembi wabbuku lyakuti Roots waku America Alex Haley akonzye kuzyiba mukowa wakwe kuzwa kumazyalani aali cisambomwe aakali kukkala mucisi ca Gambia. Haley wakati: “Ndilabalumba kapati bantu aaba baku Afulika. Masimpe, mbubonya mbobaamba ibanji, ikuti naa muntu omwe akati kabantu aaba wafwa, nkusweekelwa kupati.”

Kuyungizya waawo, amuyeeye makani aajatikizya musololi wabaimbi waku Italy Arturo Toscanini, iwakatalika kusololela baimbi kajisi buyo myaka iili 19. Nokuba kuti tanaakali kubona kabotu, wakabikka lwiimbo lukatazya kapati lwakuti Aida mumutwe akusololela baimbi mukwiimba lwiimbo oolo.

Luzyibo luli boobo lulakonzya kutugambya. Nokuba boobo, bantu banji balakonzya kuyeeya zyintu zinji kapati kwiinda mbobayeeyela. Sena mulayanda kuti kamutazilubi zyintu?

Mbomukonzya Kucita Kutegwa Kamutalubi

Kutegwa muntu katalubi, kuli zyintu zyotatwe zyeelede kucitika mubongo. Imakani asika kubongo ayelede kusandululwa, kuyobolwa mpoonya akwaayeeya ciindi naayandika. Ibongo bwanu bulasandulula makani kwiinda mukwaalingula akuzyiba ncaamba. Mpoonya makani aayo alakonzya kuyobolwa mubongo kutegwa akabelesyegwe kumbele. Ikuti naa kuli comwe catacitika akati kazyintu eezyi, cipa kuti katuluba.

Kuli zyintu zili mbozibede zijatikizyidwe mukuyeeya makani. Kusaanguna makani ayelede kunjila mubongo kwiinda mukubona, kwaampa naa kununkizya cintu cimwi. Kwamana boobo, makani alaunka mucibeela cabongo ciyobola makani kwaciindi cisyoonto naa cilamfwu. Makani aayobolwa mucibeela cabongo ciboyola makani kwaciindi cisyoonto taali manji pe. Eeci ncecibeela citugwasya ciindi notuli mukubala, kulemba naa kusanganya namba mumutwe.

Ikuti kamuyanda kuti mutaalubi makani mweelede kwaabikka mucibeela cabongo ciyobola makani kwaciindi cilamfwu. Mbuti mbomukonzya kucita boobo? Nzila eezyi zitobela zilakonzya kumugwasya.

Luyandisisyo Amube aluyandisisyo mumakani ngomwiiya akuyeeya kaambo kamupa kuti mwaayiye. Mbuli mbomuzyi, ikuti muntu kacikkomanina cintu ncacita, takonzyi kuciluba. Kaambo aaka kalakonzya kubagwasya kapati basikwiiya Bbaibbele. Ikuti nobabala Bbaibbele bajisi makanze aakuba acilongwe a Leza akuyiisya bamwi, eeci cilakonzya kubapa kutaziluba nzyobayiya.—Tusimpi 7:3; 2 Timoteo 3:16.

Kubikkila Maano Ibbuku lyakuti Mysteries of the Mind lyaamba kuti “kanji-kanji icipa kuti bantu kabaluba nkutabikkila maano kuzyintu nzyobamvwa naa nzyobabala.” Ino ncinzi cikonzya kumugwasya kuti kamubikkila maano? Mweelede kuba aluyandisisyo alimwi ikuti kacikonzyeka mweelede kulemba twaambo tubandikwa. Ikulemba twaambo tupati-pati kulakonzya kumugwasya kuti kamubikkila maano akuya kutulanga-langa alimwi twaambo ooto.

Kumvwisya Lugwalo lwa Tusimpi 4:7 lwaamba kuti “Kufumbwa ncolijanina, kolijanina luzyibo [naa kumvwisya zyintu, NW].” Ikutamvwisya makani ngomwiiya kulakonzya kupa kuti mwaalube. Kumvwisya makani kutugwasya kubona twaambo mbotweendelana. Mucikozyanyo, ikuti sicikolo wiiya kubamba myootokala wazyiba mboibeleka njini, takonzyi kuluba mbotubeleka tubulo twiindene-indene twanjini.

Kwaandaanya Makani Kwaandaanya makani kulakonzya kumugwasya. Mucikozyanyo, kutegwa citamukatazyi kuyeeya zyintu nzyomuyanda kuula, mulakonzya kulemba mulongo wazyintu eezyo kweelana amusyobo wacintu acimwi. Mulakonzya kulemba kuti nyama, cisyumani, micelo azimwi buyo. Alimwi, mulakonzya kwaandanya makani muzibeela zikonzya kumugwasya kuti kamwaayeeya. Mucikozyanyo, namba yaluwaile ilakonzya kwaandaanizyigwa muzibeela zyotatwe. Alimwi, ambweni cilakonzya kumugwasya kubikka zyintu kweelana ambwaatobelana mazyina aazyintu eezyo.

Kwiinduluka Kaambo Cakupozya Kwiinduluka kaambo cakupozya kulakonzya kumugwasya kutaluba (bbala naa mabala aambwa mumusyobo umbi) akupa kuti maseelo aamubongo kaabeleka kabotu. Munzila nzi? Kusaanguna, ikwaamba bbala cakupozya kulakonzya kumugwasya kubikkila maano kubbala eelyo. Cabili, aabo bamuyiisya musyobo ooyo balakonzya kumululamika ikuti naa mwalubizya. Catatu, ikuswiilila—noliba leelyo nomulyaambauzya—kupa kuti zibeela azimwi zyabongo kazibeleka.

Kweezyeezya Amweezyeezye twaambo naa zyintu nzyomuyanda kuyeeya. Alimwi, inga camugwasya kuzilemba zyintu eezyo apepa. Mbubwenya mbocibede caboola kumakani aakwiinduluka kaambo cakupozya, ikweezyeezya zyintu kupa kuti mubelesya zibeela ziindene-indene zyabongo bwanu. Kwiinda mukucita boobo, mulakonzya kupa kuti makani aayo mutaalubi.

Kweendelanya Nomwiiya, amubone zyintu eezyo mbozyeendelana akaambo naa cintu ncomuzyi kale. Kweendelanya makani kuzyintu nzyomuzyi kale kupa kuti bongo bukonzye kwaayobola akwaayeeya kwaciindi cilamfwu. Mucikozyanyo, ikuti kamuyanda kuyeeya zyina lyamuntu umwi, mulakonzya kukozyanisya mbwalibonya kucintu cimwi ncomutakonzyi kuluba. Aabona mulakonzya kukozyanisya zyina lyakwe kucintu cimwi cisesya. Mubufwaafwi, ikuti katuyanda kwiibaluka zyintu naa bantu tweelede kubabikkila maano.

Ibbuku lyakuti Searching for Memory lyaamba kuti: “Ikuti naa bunji bwaziindi katutakkali ansi kuyeeya zyintu nzyotubona azitucitikila, inga capa kuti katuluba nkotwabede ancotwali kucita.”

Kusitikila Amube aciindi cakuyeeya makani ngomwali kwiiya kutegwa anjile mumutwe. Nzila imwi iikonzya kumugwasya kucita boobo nkwiinduluka nzyomwali kwiiya, ambweni kwiinda mukwaambila muntu umbi. Mucikozyanyo, mulakonzya kumwaambila cintu cimwi cikkomanisya cakamucitikila naa makani aakulwaizya ngomwakabala mu Bbaibbele naa mumabbuku aamba zyamu Bbaibbele. Kwiinda mukucita boobo, moonse mobilo mulakonzya kugwasyigwa—nywebo cilakonzya kumupa kuti mutazilubi zyintu nzyomwali kubala mpoonya mweenzyinyoko ulakonzya kuyumizyigwa. Masimpe, mulakonzya kwiibaluka zyintu nzyomwiiya kwiinda mukuziinduluka.

Kukozyanisya Zyintu Kulagwasya

Ku Gilisi aku Roma yansiku, baambi bakali kwaamba makani malamfwu kakunyina kulanga apepa lyamakani. Ino bakali kucikonzya buti? Bakali kweezyeezya akukozyanisya zyintu. Ikubelesya nzila eeyi kutugwasya kutatuluba twaambo.

Nzila yakusaanguna njibakali kubelesya baambi bana Gilisi kutegwa kaibagwasya kwiibaluka, njakweezyeezya kuti zyintu zibikkidwe mumasena aindene-indene. Iwakasaanguna kupandulula mboibeleka nzila eeyi ngusikweema wazyina lya Simonides waku Ceos wamu 477 B.C.E. Nzila eeyi ijatikizya kweezyeezya zyintu akuzikozyanisya azyintu zimwi zili munzila naa muŋanda. Bantu ibacita boobo inga balaakweezyeezya kuti bali mulweendo alimwi nobaya bweenda balakozyanisya makani ngobayanda kuyeeya kucintu cimwi ncobabona munzila. Nobayanda kuyeeya makani amwi balaakwiinda munzila yacikozyanyo mobaindide.—Amubone kabbokesi kakuti “Amweezyeezye Kuti Muya Bweenda.”

Buvwuntauzi bwabantu ibakali kuzunda mumuzundano wakwiibaluka zyintu uucitwa amwaka munyika yoonse bwakatondezya kuti ikuba amaano takali nkakaambo kakali kupa kuti kabazunda. Kuyungizya waawo, aabo bakali kutola lubazu mumuzundano ooyu bakali amyaka yakuzyalwa iili akati ka 40 a 50. Ino ncinzi cakali kubagwasya? Ibanji bakaamba kuti icakali kubagwasya nkweezyeezya akukozyanisya zyintu.

Sena muyanda kuzyiba mbomukonzya kuyeeya mulongo wamabala? Nzila imwi iikonzya kumugwasya kucita boobo nkupanga bbala liiminina mabala aayo. Mucikozyanyo, kutegwa kabatalubi lwizi lwa Huron, Ontario, Michigan, Erie, a Superior, bana Amelika babelesya bbala lyakuti “HOMES.” Nzila aimwi iikonzya kumugwasya njakubikka mabala kweelana ambwaatobelana mabala aayo mumusemu wamabala. Eeyi nenzila njobakali kubelesya kapati ba Juda kaindi. Mucikozyanyo, muntembauzyo zinji, ibbala lyakusaanguna mukapango kamwi akamwi lyakali kwiimininwa abbala nsini lili mumusemu wamabala aa Chihebrayo. Eeyi nzila yakali kubagwasya baimbi kwiimba tupango toonse tuli 176 tujanika mu Intembauzyo 119.

Masimpe, nzila eezyi zilakonzya kumugwasya kuyeeya zyintu. Buvwuntauzi butondezya kuti ibongo bulikozyene amilambi yesu. Ikuti katububelesya bulakonzya kutugwasya kutaluba zyintu nokuba kuti twacembaala.

[Kabbokesi kali apeeji 19]

NZILA AZIMWI ZIGWASYA

▪ Amubelesye bongo kwiinda mukwiiya mulimo naa mwaambo mupya.

▪ Amubikkile maano kuzyintu ziyandika kapati.

▪ Amweezyeezye akukozyanisya zyintu.

▪ Kamunywa maanzi manji. Nyota ilakonzya kupa kuti bongo kabutabeleki kabotu.

▪ Kamoona kufwambaana. Nomuli muŋonzi, bongo bulayobola makani.

▪ Amulikwaye nomubala. Kulibilika kupa kuti maseelo aamubongo kaatabeleki kabotu akaambo kamusamu utegwa cortisol.

▪ Mutani kuciindizyi kunywa bukoko alimwi mutani kufwebi. Bukoko bupa kuti cibeela cabongo ciyobola makani kwaciindi cisyoonto kacitabeleki kabotu alimwi bucakolwa bupa kuti musamu wakuti thiamine uutugwasya kuti katuyeeya kabotu uceye mumubili. Kufweba kupa kuti bongo kabutatambuli muya munji ngotuyoya. *

Bupanduluzi buyungizidwe

^ munc. 36 Twaambo ootu twakanomoonwa mumagazini yaaintaneti yakuti Brain & Mind.

[Kabbokesi kali apeeji 20, 21]

AMWEEZYEEZYE KUTI MUYA BWEENDA

Mbuti mbomukonzya kuyeeya mulongo wazyintu nzyomuyanda kuula mbuli cinkwa, mayi, mukupa abbata? Nkwiinda mukweezyeezya kuti acimwi cintu ncomuyanda kuyakuula cikkede acintu cimwi cili muŋanda yanu.

Amweezyeezye kuti acuuno canu kuli cinkwa

ansi aalambe kuli mayi

mumukupa kuli nswi

acipekupeku kulambidwe bbata

Ikweezyeezya zyintu zisesya kulakonzya kumugwasya! Mwasika kucintoolo inga mwaile kuyeeya zyintu nzyomwali kweezyeezya.

[Box on page 21]

IKUTI NAA MULAAKULUBA ZIMWI ZIINDI, MUTAPENGI!

Amweezyeezye cikonzya kumucitikila ikuti kamuziyeeya zyintu zyoonse, iziyandika azitayandiki. Tee inga mwanyongana mumizeezo? Ikujatikizya kaambo aaka, magazini yakuti New Scientist yakaamba kuti mukaintu umwi iwakali kuziyeeya zyintu zyoonse zyakamucitikila mubuumi bwakwe, wakaamba kuti wakali kukopana mumizeezo lyoonse. Mukuba acoolwe, tobanji tatujisi penzi eeli akaambo kakuti basikuvwuntauzya baamba kuti ibongo bwesu bulasala makani ayandika kuyobolwa. Magazini eeyi yakaamba kuti “kuluba zyintu zitayandiki kupa kuti bongo kabubeleka kabotu akutugwasya kuyeeya zyintu ziyandika. Notuluba zyintu zimwi, citondezya kuti ibongo bwasala makani aayandika kuyobolwa.”