Ο Άνθρωπος που Χαρτογράφησε τον Κόσμο

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΟ ΒΕΛΓΙΟ

Στις αρχές του 1544, ο Γεράρδος Μερκάτορ βρέθηκε μέσα σε ένα κρύο, σκοτεινό κελί φυλακής. Πίστευε ότι τον περίμενε βέβαιος θάνατος. Γιατί συνέβη αυτό στο μεγαλύτερο χαρτογράφο του 16ου αιώνα; Για να μάθουμε το λόγο, ας ρίξουμε πρώτα μια πιο κοντινή ματιά στη ζωή και στην εποχή του.

Ο ΜΕΡΚΑΤΟΡ γεννήθηκε το 1512 στο Ρούπελμοντε, ένα μικρό λιμάνι κοντά στην Αμβέρσα του Βελγίου. Σπούδασε στο πανεπιστήμιο της Λουβέν. Όταν αποφοίτησε, μελέτησε τις διδασκαλίες του Αριστοτέλη και σύντομα άρχισε να προβληματίζεται από το γεγονός ότι δεν μπορούσε να εναρμονίσει τις απόψεις του Αριστοτέλη με τις διδασκαλίες της Αγίας Γραφής. Ο Μερκάτορ έγραψε: «Όταν είδα ότι η εκδοχή του Μωυσή για τη Γένεση του κόσμου δεν συμφωνούσε επαρκώς από πολλές απόψεις με τον Αριστοτέλη και τους υπόλοιπους φιλοσόφους, δημιουργήθηκαν μέσα μου αμφιβολίες για την αξιοπιστία όλων των φιλοσόφων και άρχισα να εξερευνώ τα μυστικά της φύσης».

Μη θέλοντας να γίνει φιλόσοφος, ο Μερκάτορ διέκοψε τις περαιτέρω πανεπιστημιακές σπουδές. Ωστόσο, η αναζήτησή του για τεκμήρια που υποστήριζαν τη Βιβλική αφήγηση περί δημιουργίας τον απασχολούσε καθ’ όλη τη διάρκεια της υπόλοιπης ζωής του.

Στρέφεται στη Γεωγραφία

Το 1534, ο Μερκάτορ άρχισε να μελετάει μαθηματικά, αστρονομία και γεωγραφία με τη βοήθεια του μαθηματικού Τζέμα Φρίζιους. Επιπλέον, ο Μερκάτορ πιθανόν να είχε μάθει την τέχνη της χαρακτικής από τον Γκάσπαρ Βαν ντερ Χάιντεν, χαράκτη και κατασκευαστή υδρόγειων σφαιρών. Στις αρχές του 16ου αιώνα, οι χαρτογράφοι χρησιμοποιούσαν παχείς γοτθικούς χαρακτήρες οι οποίοι περιόριζαν το χώρο που ήταν διαθέσιμος στους χάρτες για αναγραφή πληροφοριών. Εντούτοις, ο Μερκάτορ καθιέρωσε έναν νέο τύπο γραφής με πλάγια γράμματα προερχόμενο από την Ιταλία, εξού και η ονομασία italic, ο οποίος αποδείχτηκε χρήσιμος στην κατασκευή υδρόγειων σφαιρών.

Το 1536, ο Μερκάτορ εργάστηκε ως χαράκτης μαζί με τον Φρίζιους και τον Βαν ντερ Χάιντεν για την κατασκευή μιας υδρογείου. Ο όμορφος πλάγιος τρόπος γραφής του Μερκάτορα συνέβαλε στην επιτυχία αυτού του έργου. Ο Νίκολας Κρέιν, ένας σύγχρονος βιογράφος του Μερκάτορα, γράφει ότι, ενώ κάποιος άλλος χαρτογράφος «είχε καταφέρει να χωρέσει πενήντα αμερικανικές τοποθεσίες σε έναν επιτοίχιο χάρτη μεγέθους όσο το άνοιγμα των χεριών ενός ψηλού άντρα, ο Μερκάτορ μπόρεσε να συμπεριλάβει εξήντα [τοποθεσίες] πάνω σε μια σφαίρα με διάμετρο όσο δύο σπιθαμές»!

Ένας Χαρτογράφος Γεννιέται

Το 1537, ο Μερκάτορ παρήγαγε το πρώτο του «προσωπικό έργο»​—έναν χάρτη των Αγίων Τόπων,  τον οποίο έκανε για να συμβάλει σε «καλύτερη κατανόηση των δύο διαθηκών». Το 16ο αιώνα, οι χάρτες των Αγίων Τόπων ήταν απελπιστικά ανακριβείς, και μερικοί περιείχαν λιγότερα από 30 τοπωνύμια​—πολλά δε από αυτά σε λάθος σημείο. Ωστόσο, ο χάρτης του Μερκάτορα προσδιόριζε τη θέση 400 και πλέον τοποθεσιών! Επιπλέον, έδειχνε την πορεία που ακολούθησαν οι Ισραηλίτες κατά το ταξίδι τους μέσα στην έρημο μετά την Έξοδο. Χάρη στην ακρίβειά του, ο χάρτης αυτός κέρδισε το μεγάλο θαυμασμό πολλών από τους συγχρόνους του Μερκάτορα.

Εμψυχωμένος από την επιτυχία του, ο Μερκάτορ εξέδωσε έναν παγκόσμιο χάρτη το 1538. Μέχρι τότε, οι χαρτογράφοι γνώριζαν πολύ λίγα για τη Βόρεια Αμερική, την οποία ονόμαζαν Άγνωστη Μακρινή Γη. Αν και η γεωγραφική ονομασία «Αμερική» υπήρχε ήδη, ο Μερκάτορ ήταν ο πρώτος που τη χρησιμοποίησε τόσο για τη Βόρεια όσο και για τη Νότια Αμερική.

Ο Μερκάτορ έζησε σε μια εποχή κατά την οποία εξερευνούνταν οι θάλασσες του κόσμου και ανακαλύπτονταν πολλά νέα εδάφη. Οι ναυτικοί μετέδιδαν αντιφατικές πληροφορίες, καθιστώντας σχεδόν αδύνατο το έργο της χαρτογράφησης, εφόσον οι χαρτογράφοι έπρεπε να καλύπτουν μόνοι τους τα κενά. Παρ’ όλα αυτά, το 1541, ο Μερκάτορ πέτυχε το στόχο του, ο οποίος ήταν να φτιάξει «την πιο ολοκληρωμένη υδρόγειο που υπήρχε μέχρι τότε».

Κατηγορείται ως Αιρετικός

Στη Λουβέν όπου ζούσε ο Μερκάτορ, υπήρχαν πολλοί Λουθηρανοί. Το 1536, ο Μερκάτορ έγινε φιλικά διακείμενος προς το Λουθηρανισμό, φαίνεται δε ότι η σύζυγός του έγινε αργότερα Λουθηρανή. Το Φεβρουάριο του 1544, ο Μερκάτορ συνελήφθη μαζί με 42 άλλους πολίτες της Λουβέν με την κατηγορία της συγγραφής «ύποπτων επιστολών». Ωστόσο, ο λόγος θα μπορούσε να είναι επίσης το γεγονός ότι η έκδοση  του χάρτη του με τους Αγίους Τόπους είχε εγείρει τις υποψίες του Τάπερ και του Λάτομους, δύο θεολόγων από το πανεπιστήμιο της Λουβέν. Και οι δύο είχαν προεδρεύσει στη δίκη του Βιβλικού μεταφραστή Γουίλιαμ Τίντεϊλ, ο οποίος είχε εκτελεστεί στο Βέλγιο το 1536. Ο Τάπερ και ο Λάτομους ίσως ανησυχούσαν μήπως ο χάρτης των Αγίων Τόπων του Μερκάτορα, όπως και η Βιβλική μετάφραση του Τίντεϊλ, προωθούσε την ανάγνωση της Γραφής. Όπως και να είχαν τα πράγματα, ο Μερκάτορ φυλακίστηκε στο κάστρο του Ρούπελμοντε, στη γενέτειρά του.

Η Αντουανέτ Βαν Ρούσμαλς, μία εκ των άλλων κατηγορουμένων στη δίκη, επιβεβαίωσε ότι ο Μερκάτορ δεν είχε παρευρεθεί ποτέ σε ιδιωτικές συναντήσεις Προτεσταντών για ανάγνωση της Γραφής. Ωστόσο, επειδή η ίδια είχε παρευρεθεί σε τέτοιες συναντήσεις, την έθαψαν ζωντανή, ώστε να πεθάνει αργά από ασφυξία. Ο Μερκάτορ αφέθηκε ελεύθερος έπειτα από εφτά μήνες φυλάκισης, αλλά όλα τα υπάρχοντά του κατασχέθηκαν. Το 1552, μετακόμισε στο Ντούισμπουργκ της Γερμανίας, όπου βρήκε πιο ανεκτικό θρησκευτικό κλίμα.

Ο Πρώτος Άτλας

Ο Μερκάτορ εξακολούθησε να υπερασπίζεται τη Βιβλική αφήγηση περί δημιουργίας. Αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη συγγραφή μιας σύνθεσης, ή αλλιώς σύνοψης, ολόκληρης της δημιουργίας «του ουρανού και της γης, από την αρχή των καιρών μέχρι σήμερα», όπως ανέφερε ο ίδιος. Αυτό το έργο περιείχε χρονολογικές και γεωγραφικές πληροφορίες.

Το 1569, ο Μερκάτορ εξέδωσε έναν κατάλογο των πιο σημαντικών ιστορικών γεγονότων από τη δημιουργία και έπειτα​—το πρώτο μέρος της σύνθεσής του, με τίτλο Χρονολογία (Chronologia). Σκοπός του ήταν να βοηθήσει τους αναγνώστες του να αντιληφθούν τη θέση τους μέσα στο χρόνο και στην ιστορία. Ωστόσο, επειδή ο Μερκάτορ είχε συμπεριλάβει στο βιβλίο του τη διαμαρτυρία που εξέδωσε ο Λούθηρος ενάντια στα συγχωροχάρτια το 1517,  η Χρονολογία περιλήφθηκε στον κατάλογο της Καθολικής Εκκλησίας με τα απαγορευμένα βιβλία.

Στα χρόνια που ακολούθησαν, ο Μερκάτορ αφιέρωσε πολύ χρόνο στη σχεδίαση και στη χάραξη των τυπογραφικών πλακών για τους χάρτες της καινούριας του γεωγραφίας. Το 1590, έπαθε εγκεφαλικό το οποίο του στέρησε την ομιλία και τον άφησε παράλυτο από την αριστερή πλευρά, πράγμα που κατέστησε εξαιρετικά δύσκολη τη συνέχιση του έργου του. Παρ’ όλα αυτά, ήταν αποφασισμένος να μην αφήσει το έργο της ζωής του ημιτελές και το συνέχισε μέχρι το θάνατό του, το 1594, σε ηλικία 82 ετών. Ο γιος του Μερκάτορα, ο Ρούμολντ, ολοκλήρωσε πέντε ημιτελείς χάρτες. Η πλήρης συλλογή χαρτών του Μερκάτορα δημοσιεύτηκε το 1595. Ήταν η πρώτη συλλογή χαρτών που έφερε την ονομασία άτλας.

Ο Άτλας του Μερκάτορα περιείχε μια μελέτη του πρώτου κεφαλαίου της Γένεσης, στην οποία υπερασπιζόταν την αυθεντικότητα του Λόγου του Θεού παρά την εναντίωση των φιλοσόφων. Ο Μερκάτορ αποκάλεσε αυτή τη μελέτη «σκοπό όλου του μόχθου μου».

“Ο Μεγαλύτερος Γεωγράφος της Εποχής Μας”

Μια μεγεθυσμένη έκδοση του Άτλαντα, την οποία δημοσίευσε ο Γιοντόκους Χόντιους το 1606, τυπώθηκε σε πολλές γλώσσες και πούλησε πολλά αντίτυπα. Ο Άμπραχαμ Ορτέλιους, χαρτογράφος του 16ου αιώνα, εκθείασε τον Μερκάτορα ως «το μεγαλύτερο γεωγράφο της εποχής μας». Πιο πρόσφατα, ο συγγραφέας Νίκολας Κρέιν περιέγραψε τον Μερκάτορα ως «τον άνθρωπο που χαρτογράφησε τον πλανήτη».

Η κληρονομιά του Μερκάτορα εξακολουθεί να αποτελεί μέρος της καθημερινής ζωής μας. Για παράδειγμα, όποτε συμβουλευόμαστε κάποιον άτλαντα ή χρησιμοποιούμε το Παγκόσμιο Σύστημα Εντοπισμού Θέσης, ωφελούμαστε από το μόχθο του Μερκάτορα, ενός αξιοθαύμαστου ανθρώπου που σε όλη τη διάρκεια της ζωής του επιδίωκε να γνωρίσει τη χρονική και τη γεωγραφική του θέση στη δημιουργία του Θεού.

[Πλαίσιο στη σελίδα 21]

ΜΕΡΚΑΤΟΡ​—ΕΠΙΜΕΛΗΣ ΜΕΛΕΤΗΤΗΣ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ

Ο Μερκάτορ πίστευε ότι η γη θα γινόταν τόπος δικαιοσύνης, ειρήνης και ευημερίας. Έγραψε ένα αδημοσίευτο σχολιολόγιο της επιστολής προς τους Ρωμαίους, κεφάλαια 1-11, στο οποίο αντέκρουε την Καλβινιστική ιδέα του προκαθορισμού. Αξίζει να σημειωθεί ότι διαφωνούσε και με τον Μαρτίνο Λούθηρο, δηλώνοντας ότι, εκτός από την πίστη, χρειάζονται και έργα για σωτηρία. Ο Μερκάτορ έγραψε σε μια επιστολή ότι η αμαρτία «δεν προέρχεται από τους πλανήτες [αστρολογία] ούτε από κάποια φυσική τάση που εμφυτεύτηκε από τον Θεό, αλλά αποκλειστικά και μόνο από την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου». Στην αλληλογραφία του απέρριπτε το Ρωμαιοκαθολικό δόγμα της μετουσίωσης, δηλώνοντας ότι τα λόγια του Ιησού «τούτο εστίν το σώμα μου» δεν πρέπει να ερμηνεύονται με κυριολεκτική έννοια αλλά, απεναντίας, με πνευματική.

[Πλαίσιο/​Εικόνα στη σελίδα 22]

Η ΜΕΡΚΑΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΒΟΛΗ

Έχετε προσπαθήσει ποτέ να δώσετε επίπεδη μορφή στη φλούδα ενός πορτοκαλιού; Ασφαλώς είναι αδύνατον να το κάνετε αυτό χωρίς να την παραμορφώσετε. Αυτό το παράδειγμα δείχνει το πρόβλημα που αντιμετώπιζαν οι χαρτογράφοι​—πώς να προβάλουν μια σφαίρα (τη γη) σε έναν επίπεδο χάρτη. Ο Μερκάτορ έλυσε το πρόβλημα καθιερώνοντας ένα σύστημα το οποίο είναι σήμερα γνωστό ως μερκατορική προβολή. Με αυτή τη μέθοδο, οι αποστάσεις των γραμμών που δηλώνουν το γεωγραφικό πλάτος από τον ισημερινό προς τους πόλους αυξάνονται αναλογικά. Μολονότι αυτή η τεχνική παραμορφώνει τις αποστάσεις και τα μεγέθη (ειδικά στο βορρά και στο νότο), έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της χαρτογραφίας. Ο παγκόσμιος επιτοίχιος χάρτης τον οποίο εξέδωσε ο Μερκάτορ το 1569 ήταν ένα αριστούργημα το οποίο συνέβαλε σημαντικά στη φήμη του ως χαρτογράφου. Στην πραγματικότητα, η προβολή του Μερκάτορα εξακολουθεί να χρησιμοποιείται στους θαλάσσιους χάρτες καθώς και στο σύγχρονο Παγκόσμιο Σύστημα Εντοπισμού Θέσης.

[Εικόνα]

Η μερκατορική προβολή μπορεί να παραβληθεί με έναν ανοιγμένο κύλινδρο, στον οποίο ο κόσμος απεικονίζεται σε επίπεδη μορφή

[Εικόνα στη σελίδα 20]

Ο χάρτης των Αγίων Τόπων του Μερκάτορα, 1537, προσδιόριζε τη θέση 400 και πλέον τοποθεσιών

[Εικόνα στη σελίδα 20, 21]

Ο παγκόσμιος χάρτης του Μερκάτορα, 1538

Παρατηρήστε τη λέξη «AMERI CAE» πάνω και στις δύο αμερικανικές ηπείρους

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 19]

Antwerpen, Stedelijk Prentenkabinet

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 20]

Both maps: From the American Geographical Society Library, University of Wisconsin-​Milwaukee Libraries