OD NASZEGO KORESPONDENTA Z BELGII

Na początku 1544 roku Merkator znalazł się w zimnej i mrocznej celi. Uznał, że czeka go pewna śmierć. Dlaczego taki los spotkał największego kartografa XVI wieku? Aby znaleźć odpowiedź, przyjrzyjmy się najpierw jego życiu i tamtej epoce.

GERHARD MERKATOR urodził się w roku 1512 w Rupelmonde, małym belgijskim porcie niedaleko Antwerpii. Ukończył naukę na uniwersytecie w Leuven. Następnie zaczął studiować nauki Arystotelesa i wkrótce z niepokojem stwierdził, że poglądów tego filozofa nie da się pogodzić z naukami biblijnymi. Napisał: „Gdym ujrzał, że Mojżeszowa wersja początku świata w wielu kwestiach nie przystaje wystarczająco do Arystotelesa i reszty filozofów, zwątpiłem w prawdomówność ich wszystkich i począłem zgłębiać sekrety natury”.

Ponieważ Merkator nie chciał zostać filozofem, zrezygnował z dalszych studiów. Niemniej przez resztę życia szukał dowodów na poparcie biblijnej relacji o stwarzaniu.

Fascynacja geografią

W wieku 22 lat Merkator zaczął się uczyć matematyki, astronomii i geografii pod okiem matematyka Gemmy Frisiusa. Prawdopodobnie opanował też sztukę grawerowania u rytownika i wytwórcy globusów Gaspara Van der Heydena (znanego też jako Gaspar á Myrica). Na początku XVI wieku kartografowie używali grubego pisma gotyckiego, przez co na mapach mieściło się niewiele informacji. Ale Merkator zaadaptował nowy, włoski styl kursywy, zwany italiką, który okazał się bardzo praktyczny w produkcji globusów.

Mając 24 lata, współpracował jako rytownik z Frisiusem i Van der Heydenem przy wykonaniu modelu globu ziemskiego. Do sukcesu tego projektu w dużej mierze przyczyniło się zastosowanie przez Merkatora pięknej odręcznej kursywy. Jego współczesny biograf, Nicholas Crane, napisał, że gdy inny kartograf był w stanie zmieścić na dwumetrowej mapie ściennej Ameryki 50 nazw geograficznych, Merkator upychał ich 60 na kuli o średnicy zaledwie dwóch dłoni!

Kartograf z powołania

W roku 1537 Merkator ukończył swoje pierwsze samodzielne dzieło — mapę Ziemi Świętej. Chciał w ten sposób przyczynić się do „lepszego zrozumienia obu testamentów”. W XVI wieku mapy tego obszaru były bardzo  niedokładne. Niektóre z nich opisywały raptem 30 miejsc, przy czym wiele zlokalizowano niewłaściwie. Natomiast Merkator naniósł na swoją mapę ponad 400 nazw! Oznaczył też trasę, jaką Izraelici pokonali na pustkowiu po wyjściu z Egiptu. Dzięki dokładności mapa ta zyskała spore uznanie wśród ludzi tamtej epoki.

Zachęcony swoim sukcesem, Merkator opublikował w roku 1538 mapę świata. Do tego czasu kartografowie niewiele wiedzieli o Ameryce Północnej i określali ją mianem nieznanego odległego lądu. Chociaż nazwa geograficzna „Ameryka” już istniała, Merkator jako pierwszy użył jej zarówno w odniesieniu do Ameryki Północnej, jak i Południowej.

W owych czasach przemierzano oceany i odkrywano nowe lądy. Żeglarze przekazywali jednak sprzeczne informacje, toteż kartografowie zmuszeni byli domyślać się wielu szczegółów. Tym samym kreślenie map stawało się zajęciem niemal niewykonalnym. Mimo to w roku 1541 Merkator osiągnął swój cel: stworzył „bardziej kompletny globus niż jakikolwiek inny wykonany dotychczas”.

Oskarżony o herezję

W Leuven, gdzie mieszkał Merkator, żyło sporo luteranów. W roku 1536 zaczął on podzielać niektóre ich poglądy i jak się przypuszcza, z czasem luteranką została również jego żona. W lutym 1544 roku wraz z 42 innymi mieszkańcami uwięziono go pod zarzutem pisania „podejrzanych listów”. Ale do aresztowania Merkatora mógł się też przyczynić fakt, że opublikowana przez niego mapa Ziemi Świętej wzbudziła podejrzenia Tappera i Latomusa, dwóch teologów z uniwersytetu w Leuven.  Obaj brali udział w procesie tłumacza Biblii Williama Tyndale’a, którego stracono w Belgii w 1536 roku. Być może Tapper i Latomus obawiali się, że wspomniana mapa, podobnie jak przekład Tyndale’a, zachęci ludzi do czytania Biblii. Tak czy inaczej, Merkator został uwięziony na zamku w swoim rodzinnym miasteczku, Rupelmonde.

Antoinette Van Roesmaels, jedna z wielu oskarżonych, zeznała podczas procesu, że Merkator nigdy nie uczestniczył w spotkaniach protestantów, na których czytano Biblię. Ponieważ jednak ona sama brała udział w takich zebraniach, została żywcem pogrzebana i umarła powolną śmiercią wskutek uduszenia. Merkatora zwolniono po siedmiu miesiącach uwięzienia, ale skonfiskowano całe jego mienie. W roku 1552 przeniósł się on do Duisburga w Niemczech, gdzie panowała większa tolerancja religijna.

Pierwszy atlas

Merkator niezmiennie bronił biblijnej relacji o stwarzaniu. Większość życia poświęcił opracowaniu syntezy stwarzania „niebios i ziemi, od początku czasów aż po dziś dzień”. Dzieło to zawierało informacje chronologiczne i geograficzne.

W roku 1569 opublikował listę najważniejszych wydarzeń historycznych od początku stwarzania — była to pierwsza część jego syntezy, zatytułowana Chronologia. Merkator chciał uzmysłowić czytelnikom, w jakim okresie dziejów żyją. Ale ponieważ w swojej książce zamieścił też słynny protest Lutra z roku 1517 przeciwko sprzedawaniu odpustów, Chronologia znalazła się na indeksie ksiąg zakazanych przez Kościół katolicki.

 W kolejnych latach Merkator skoncentrował się na rysowaniu i grawerowaniu matryc do map, które miały wejść w skład jego dzieła. W roku 1590 dostał udaru, wskutek czego nie mógł mówić i miał sparaliżowaną lewą stronę ciała. Kontynuowanie pracy stało się dla niego nadzwyczaj trudne, ale ogromnie pragnął ukończyć dzieło swego życia i zajmował się nim aż do śmierci w roku 1594. Miał wtedy 82 lata. Syn Merkatora, Rumold, dokończył pięć niegotowych jeszcze map. Cały zbiór map Merkatora opublikowano w roku 1595. Właśnie w tytule tego zbioru po raz pierwszy pojawiło się słowo „atlas”.

Atlas Merkatora zawierał analizę pierwszego rozdziału Księgi Rodzaju, broniącą autentyczności Słowa Bożego wobec krytyki filozofów. Merkator jeszcze za życia powiedział o tej analizie: „Będzie to cel całego mojego trudu”.

„Największy geograf naszych czasów”

Rozszerzona edycja Atlasu opublikowana w roku 1606 przez Jodocusa Hondiusa została wydrukowana w wielu językach i okazała się bestsellerem. Żyjący w XVI wieku kartograf Abraham Orteliusz sławił Merkatora jako „największego geografa naszych czasów”. Niedawno pisarz Nicholas Crane nazwał Merkatora „człowiekiem, który odwzorował na mapie naszą planetę”.

Obecnie nadal odnosimy pożytek ze spuścizny po tym wielkim prekursorze kartografii. Na przykład gdy zaglądamy do atlasu albo posługujemy się urządzeniem do nawigacji satelitarnej, korzystamy z rozwiązań kartograficznych Merkatora — wyjątkowego człowieka, który przez całe życie starał się poznać swój czas i miejsce w Bożym dziele stwórczym.

[Ramka na stronie 21]

MERKATOR — WNIKLIWY BADACZ BIBLII

Merkator wierzył, że w przyszłości na naszej planecie zapanuje sprawiedliwość, pokój i dobrobyt. Napisał nieopublikowany komentarz do pierwszych jedenastu rozdziałów Listu do Rzymian, w którym obalił kalwinistyczny pogląd o predestynacji. Co ciekawe, nie zgadzał się też z Marcinem Lutrem i twierdził, że do zbawienia oprócz wiary potrzebne są uczynki. W pewnym liście wyraził pogląd, że grzech „nie jest wynikiem układu planet ani skłonności natury uczynionej przez Boga, tylko rezultatem wolnej woli człowieka”. Ponadto w swej korespondencji odrzucił rzymskokatolicki dogmat o transsubstancjacji i oświadczył, że słowa Jezusa „to jest moje ciało” nie powinny być rozumiane dosłownie, lecz symbolicznie.

[Ramka i ilustracja na stronie 22]

ODWZOROWANIE MERKATORA

Czy próbowałeś kiedyś rozpłaszczyć skórkę pomarańczy? Oczywiście nie da się tego zrobić bez rozrywania jej. Przykład ten jest ilustracją problemu, przed jakim stają kartografowie — jak na płaskiej mapie odwzorować ziemski glob? Merkator rozwiązał ten problem, wprowadzając system znany obecnie jako odwzorowanie Merkatora. W metodzie tej linie odpowiadające stopniom szerokości geograficznej, począwszy od równika w kierunku biegunów, proporcjonalnie się od siebie oddalają. Chociaż rozwiązanie to zniekształca faktyczne odległości i rozmiary (zwłaszcza okolic wokółbiegunowych), było ono punktem przełomowym w dziedzinie kartografii. Opracowana przez Merkatora w roku 1569 ścienna mapa świata stanowiła nie lada osiągnięcie, dzięki któremu zasłynął on jako kartograf. Co ciekawe, odwzorowanie Merkatora nadal stosuje się do tworzenia map oceanów oraz w systemie nawigacji satelitarnej.

[Ilustracja]

Odwzorowanie Merkatora można porównać do rozciętego walca, na którym rozpłaszczony jest cały świat

[Ilustracja na stronie 20]

Na mapie Ziemi Świętej z roku 1537 Merkator umieścił ponad 400 nazw geograficznych

[Ilustracja na stronach 20, 21]

Mapa świata autorstwa Merkatora, rok 1538

(określenie „AMERI CAE” występuje na obu amerykańskich kontynentach)

[Prawa własności do ilustracji, strona 19]

Antwerpia, Stedelijk Prentenkabinet

[Prawa własności do ilustracji, strona 20]

Obie mapy: ze zbiorów American Geographical Society Library, University of Wisconsin-Milwaukee Libraries