Ku Sulula Mba—Ha ku Fezi Butata

BO BILL ha ne ba nze ba hula ne ba lumela kuli ku sulula mba ki sibi se situna, se si swana ni ku bulaya. Kono mubonelo wa bona o tiile o ne ba bile ni wona ka lilimo ze ñata ne u cincize ka 1975 ha ne ba tokwa ku eza keto ye ne ama bona ka sibili. Nyazi ya bona Victoria, a itwala, mi bo Bill ne ba sa lati ku ba ni buikalabelo bwa mwa linyalo ni ku ba mushemi. Bo Bill ba itumelela kuli: “Ka bubebe-bebe na keta tatululo ye bunolo, mi naa taluseza Victoria kuli a sulule mba.”

Kezo ye ne ba bizize bo Bill kuli tatululo ye bunolo ka za mulwalo o si ka libelelwa ki kezo ye zibahala hahulu. Patisiso ye ne eziwe lifasi kaufela ka 2007 ne i bihile kuli ka 2003 ne ku suluzwi limba ze bata iba 42 milioni mwa lifasi kamukana. Basali ba ba sulula limba ba fumaneha mwa mishobo kaufela ni mwa linaha kaufela, mwa bulapeli bo bu shutana-shutana, ba ba fiwa lituwelo ze shutana-shutana, ba ba itutile mwa litopa ze shutana-shutana ni banana ni ba bahulu. Haiba mu ba ni mulwalo o mu si ka libelela, mu swanela ku ezañi? Ki kabakalañi batu ba bañata ha ba ikatulelanga ku sulula mba?

‘Ze ne ni Nahana Feela ki Keto Iliñwi’

Musali wa lilimo ze 35 u talusa kuli: “Ne ni sa zo ba ni mulwalo o kataza ni ku tamuluha ka taata, mi ne lu sina hande masheleñi mi lubasi ne lu li mwa mbambitwa. Mi ha se ku fitile lisunda ze silezi ku zwa fo ni puluhela, na itwala hape. Lwa atula kuli ni sulule mba. Mwa pilu ya ka ne ni ikutwa kuli ku sulula mba ku fosahalile, kono ze ne ni nahana feela ki katulo iliñwi.”

Basali ba sululanga limba ka mabaka a shutana-shutana. Mabaka ao a kona ku ba a ku tokwa masheleñi ni a ama ku pongana kwa silikani kamba mane ku nyandiswa ki muuna mi kacwalo ha ba tabeli kuli ba be ni mwana ya ka tisa kuli ba swalisane hahulu ni muuna yo hape. Kamba mwendi mulwalo wo u kana wa sinya milelo ya musali ya itwezi kamba ya bo muuna ni musali ba ba nyalani.

Ka linako ze ñwi, musali u sululanga mulwalo kuli a bukeleze libizo le li nde. Kona mo ne ku bezi mwa taba ya naa bihile mualafi ya bizwa Dr. Susan Wicklund mwa buka ya hae ye bizwa This Common Secret—My Journey as an Abortion Doctor. Mukuli wa hae ya naa bata ku sulula mulwalo, naa itumelezi kuli: “Bashemi ba ka ki balapeli ba batuna. . . . Haiba ni ba ni mwana inge ni si ka nyalwa, libizo la bona li ka sinyeha. Ha ni ka ba ni mwana i ka ba sisupo kwa balikani ba bona kaufela kuli mwanaa bona u ezize sibi.”

Bo Wicklund cwale ba mu buza kuli: “Ki niti kuli ba ka nga kuli u ezize sibi, kono ba ikutwa cwañi ka za ku sulula mba?” Musizani yo a ba taluseza kunutu ya hae, a li: “Aa, ku sulula mba. Ku bona ki mulatu o sa swalelwi. Kono ku sulula mba ki mulatu o munyinyani kakuli ikaba kunutu. Haiba ni sulula mba, balikani ba bashemi ba ka kwa keleke ha ba na ku ziba.”

Ku si na taba ni muinelo o li teñi, hañata katulo ya ku sulula mulwalo ka mabomu hasi ye bunolo. Hañata ku eza cwalo ku butuku hahulu. Kono kana ku sulula mba kwa feza butata?

Mu Lemuhe ze Zwa Mwateñi

Kwa basali ba 331 ba kwa Russia ni ba 217 ba kwa America ba ne ba hapelelizwe ku sulula limba ba ne ba buzizwe mwa patisiso ya mwa 2004, ibata iba licika la basali mwa sikwata ni sikwata ne ba patuluzi kuli ne ba ikutwile bumaswe hamulaho wa ku sulula mba. Ibata iba licika (50 pesenti) la basali ba kwa Russia ni buñata (80 pesenti) bwa ba kwa America ne ba ikutwile mulatu bakeñisa mihato ye ne baa ngile. Basali ba kwa America ba ba fitelela licika (60 pesenti) ne ba ipa mulatu bakeñisa kezo ya bona. Mi bakeñisa kuli basali ba bañata ba ba suluzi limba ba ipanga mulatu—mane nihaiba  be si balapeli—ki kabakalañi likalibe ze ñata ha li sa sulula limba?

Hañata ba hapelezwanga hahulu kuli ba sulule mba. Bashemi, bo muunaa bona, kamba balikani ba ba na ni milelo ye minde, ba kana ba ba susueza ku sulula mba ka ku nahana kuli ku eza cwalo haki bumaswe bo butuna. Seo si kona ku tahisa kuli ba eze katulo ka kayeye. Mualafi ya talima za matuku a mwa munahano a tiswa ki ku sulula limba ya bizwa Dr. Priscilla Coleman, u talusa kuli: “Kono hamulaho wa ku eza katulo yeo ye taata ni hamulaho wa ku sulula mba, minahano ya basali i kutelanga ku sebeza hande, mi hañata i tahisanga kuli ba ikutwe hahulu mulatu, ku swaba, ni ku inyaza.”

Ku inyaza ko, hañata ku tiswanga ki puzo ya kuli: Kana ku sulula mba kwani ku teuzi bupilo bwa mutu ya naa kalile ku pila? Piho ya ba South Dakota Task Force to Study Abortion, ne ipatuluzi kuli buñata bwa basali ba ba itwezi ba ba nahananga za ku sulula mba “ne ba pumilwe kuli se ne si zusizwe hasi mutu kono ki ‘siñomoto sa liselusi’ feela, mi basali bao ba talusa kuli ne ba si ke ba sulula mba kambe ne ba bulelezwi niti.”

Hamulaho wa ku tatubisisa “bupaki bo bu komokisa ni bo bu utwisa makeke” bwa basali ba 1,940 ba ne ba suluzi limba, patisiso yeo i patulula kuli: “Buñata bwa basali ba, ne ba tomohisizwe hahulu pilu ki lifu la mwanaa bona ye ne ba taluselizwe kuli a li ku ba a be teñi.” Mi hape ne i talusize kuli “kolofalo ya mwa munahano ya ku ziba kuli ne ba bulaile mwanaa bona, hañata i banga ye tuna hahulu.”

Kono niti ki ifi? Kana ku sulula mba ki ku zusa feela siñomoto sa liselusi mwa mba ya musali ya itwezi? Kana mwana ya si ka pepwa kale ki mutu luli ya pila mwa mba?

[Mbokisi/Maswaniso a fa likepe 4]

ZE NE FUMANWI KA ZA BASALI BA NE BA PULUHILE NI BA NE BA SULUZI LIMBA

Patisiso ye nee ezizwe mwa 2006 ne i nyakisisize bupilo bwa basali ba bañata ba ne ba itwezi inge ba saa li mwa lilimo za ku nonoboka. Mwa patisiso yeo, licika la bona ne li puluhile, mi licika le liñwi lona ne li suluzi limba. Patisiso yeo ne i fitile fa mafelelezo a kuli: “Likalibe ze nee puluhile ne li na ni matata a manyinyani a mwa munahano, a ku sa lobala hande, ni a ku itusisa milyani ye kola ha li bapanywa ni likalibe ze nee suluzi limba.”—Journal of Youth and Adolescence.

Piho ye ñwi ne i bulezi “lika zee ne, ze nee zwile mwa lituto ze tungile za mwa lifasi kaufela.” Lituto zeo ne li patuluziñi? Ne li patuluzi kuli “basali ba ne ba kile ba sulula limba ba banga ni matata a fapahana-fapahana a mwa munahano ha ba bapanywa kwa basali ba ne ba si ka sulula limba.”—Report of the South Dakota Task Force to Study Abortion—2005.