Ki Lili fo bu Kalela Bupilo Bwa Mutu?

GIANNA u talusa kuli: “Bo ma ba ba ni pepa ne ba na ni lilimo ze 17 ni mulwalo wa likweli ze supile ni licika ha ne ba ezize katulo ya ku sulula mba ka ku itusisa mulyani o bizwa saline. * U ekeza kuli: “Ne li na ye ne ba suluzi. Kono ne ni si ka shwa.”

Taba ye, ne i bulezwi ka 1996 ki Gianna wa lilimo ze 19 fapilaa katengo ka muuso wa kwa United States ka ne ka teeleza kwa taba ye ama ku sulula limba. Gianna ha naa li mwa mba ya bo mahe ka likweli ze supile ni licika, lilama za mubili wa hae ne se li bupehile hande. Mwendi mwa lumela kuli nee li mutu luli, kakuli naa zwezipili ku pila ha saa pepilwe.

Kono Gianna naa bonahala cwañi ha naa li wa lisunda liketalizoho mwa mba ya bo mahe, inge a eza sentimita iliñwi kwa butelele? Ki niti kuli lilama za hae ne li si ka bupelelwa ka ku tala, kono sibupeho sa misinga ya mubili wa hae, ku kopanyeleza cwalo ni booko, ne se si kalile ku bonahala. Ka nako yeo, ka muzuzu ni muzuzu, pilu ya hae ne i nata ha 80, ili ku kasheza mali mwa misinga ya hae. Kacwalo, haiba Gianna nee li mutu hamulaho wa ku ba mwa mba ka likweli ze supile ni licika, u zibe niha naa na ni lisunda ze ketalizoho naa li mutu niha naa si ka bupehelela hande.

Makazo ye Ezahalanga fa ku Itwala

Ku hula kwa lilama za mwana ya mwa mba ku kalanga ka nako ya itwala musali, muta selusi ya mwa mba ya musali i nuniswa ki selusi ya muuna. Lipangaliko ze nca li konisize ba sayansi ku bona licinceho ze makaza ze ezahalanga mwahalaa selusi ye nunisizwe. Liselusi ze mwa DNA (deoxyribonucleic acid) ya ndate ni me li kopananga ku panga bupilo bwa mutu bo ne bu si ka ba teñi kale.

Selusi iliñwi yani ye ne i nunisizwe, ki makalelo a nzila ye makaza ya mwa bupelwanga mutu ya kwanile. Liselusi ze bizwa ma-genes ze li kalulo ya liselusi ze bizwa DNA li fanga litaelo ka za mubupehelo wa mutu. Liselusi zeo li zamaisanga lika kaufela ka za mutu. Ki zona ze atulanga butelele bwa fo lu ka kuma, ponahalo ya sifateho sa luna, mubala wa meeto ni milili ya luna, ni mikwa ye miñwi ye miñata-ñata ye lu na ni yona.

Hasamulaho, selusi yani ha i ikalula, litaelo ze nee li ku yona kaufela za iminahanya ni ku ba mwa selusi kaufela ye nca ye simuluha ku yona. Nto ye makaza kikuli selusi ni selusi ye nca i lukisizwe ka mukwa o i konisa ku ba selusi ya mufuta o tokwahala. Liselusi ze tokwahala zeo li kona ku ba za kwa pilu, mwa booko, mwa masapo, mwa litalo, mane nihaiba liselusi ze belela za  mwa meeto. Litaelo za makalelo ze banga mwa selusi ya pili ze tusanga mutu yo munca ya makaza ya sa swani ni ba bañwi ku hula, hañata li ngiwanga kuli ki “makazo.”

Caziba wa za liselusi ya tumile hahulu ya bizwa Dr David Fu-Chi Mark, naa bihile kuli: “Selusi ya makalelo fa zwa mutu i banga ni litaelo kaufela ze ka konisa mutu yo ku hula mwa bupilo bwa hae kaufela.” Naa unguzi ka ku bulela kuli: “Ha ku na kakanyo he kuli mutu ni mutu u shutana ni ba bañwi ku zwa feela kwa makalelo a bupilo bwa hae ili ka nako ye li nuniswa lii.”

Ya li Mwa Mba, Kana ki Mutu Luli?

Musali ha itwala, mwana ya mwa mba ya hae haki kalulo feela ya liselusi za hae, kono ki mutu u sili. Mubili wa musali yo u ikutwa kuli mwa mba ya hae ku na ni nto ye si kalulo ya mubili wa hae. Nto yeo ne i ka zwa mwa mba kambe kuli ne i si ka lukisezwa sibaka se si isileleza mwa mba ya musali. Yona nto ye li bupilo bo bunca yeo, ye kauhanyizwe ku bo ma yona ili ye silelelizwe ki ndu ya mwana, ki mutu ya na ni liselusi za DNA ze shutana ni za mutu ufi kamba ufi.

Batu ba bañata ba kanananga kuli haiba mubili wa musali ka ku sa libelela u sululanga liselusi ze ñata ze nunisizwe bakeñisa matata a mañwi a mwa mubili wa hae, kacwalo ki sika mañi se si ka palelwisa mualafi ku tusa musali ku sulula mba? Kono ku na ni shutano ye tuna mwahalaa lifu le li si ka libelelwa ni ku bulaya mutu ka mabomu. Mwa naha ye ñwi ya kwa South America, banana ba 71 ku ba 1000 ba shwanga mwahalaa silimo sa bona sa pili. Kono kana ki nto ye lumelelwa ku bulaya mwana ya si ka kwanisa kale silimo ka libaka feela la kuli banana ba bañata cwalo ba shwanga ba si ka hula kale? Batili.

Mane Bibele i talusa kuli mutu wa pilanga inge a li mwa mba. Walisamu Davida ha naa bulela ka za Mulimu, naa ñozi kuli: “Meto a hao a ni boni, ha ne ni li nto ye si ka petahala, mi mwa buka ya hao, lilama za ka kaufela ne li ñozwi.” (Samu 139:16) Davida haa buleli feela kuli “nto ye si ka petahala,” kono u li “HA NE NI LI nto ye si ka petahala,” ili ku patulula hande ka ku nepahala kuli Davida naa kalile ku pila ha naa li mwa mba, mane pili a si ka pepwa kale. Ka ku buyelelwa ki Mulimu, Davida hape naa patuluzi kuli ku zwa fo ba itwalela feela bo mahe, ponahalo ya lilama za hae kaufela ne i lukiselizwe cimo kamba litaelo za zona ne li ‘ñozwi’ ka ku tala ili ku mu konisa ku ba ni ponahalo ya mwa naa inezi.

Hape mu lemuhe kuli Bibele ha i buleli kuli musali u itwalanga siñomoto sa liselusi. Kono i bulela kuli: “Ku pepilwe mwanaa.” (Jobo 3:3) Taba ye hape i bonisa kuli, ka ku ya ka Bibele, mwana wa pilanga sina mutu ku zwa feela mahe ha itwala. Fo kona luli fo bu kalelanga bupilo bwa mutu.

[Litaluso za kwatasi]

 [Maswaniso a fa likepe 6, 7]

Mwana ya mwa mba wa lisunda liketalizoho haki siñomoto feela sa liselusi, kono u na ni matatekelo a lilama kaufela za mutu yo muhulu

(fa kuma luli)