Dapat Mo Bala Kabalak-an ang Pagpatial sa Init?

“Bangod naganipis na gid ang ozone layer kag madamo nga tawo ang nanamian nga magpatial sa init, ginakabalak-an karon sang madamo nga tawo ang mga halit sa ikaayong lawas nga resulta sang UV [ultraviolet] radiation.”—DR. LEE JONG-WOOK, ANAY DIRECTOR GENERAL SANG WORLD HEALTH ORGANIZATION.

SI Martin, nga puti sing pamaniton kag taga-Naaminhan nga Europa, natulugan sa idalom sang payong sa isa ka baybayon sa Italya. Pagbugtaw niya, natalupangdan niya nga wala na sia nahandungan kag daw nalitson na ang iya tiil. “Ginhingagaw ako dala sa ospital,” siling ni Martin. “Nagpalanig-a ang akon mga batiis kag nagbanog nga daw mga choriso. Pagligad sang mga tatlo ka adlaw, grabe na gid ini kahapdi. Indi na ako makatindog kag indi ko man matadlong ang akon batiis. Nagpalanghugot ang akon panit kag daw magisi na ini.”

Madamo ang nagapati nga ang mga puti lang sang pamaniton pareho ni Martin ang kinahanglan maghalong sa pagpatial sa init. Pero bisan pa makabato sa sunburn ang mga itom sang pamanit, puede sila gihapon matubuan sing kanser sa panit. Kag sa masami, matalupangdan lang ang ila kanser kon maglala na. Ang pagpatial sa init makahalit man sa mata kag sa immune system, kag ini nga mga problema matalupangdan mga pila pa ka tuig kon makita na gid ang epekto sini.

Siempre, mas makusog ang UV radiation kon malapit sa equator. Gani dapat maghalong ang mga nagaistar kag nagalakbay sa mga lugar malapit diri bangod ang ozone layer nga nagaamlig sa aton atmospera nagnipis na gid sang sini lang nga mga tinuig. Usisaon naton kon ano ang pila ka halit sang sobra nga pagpatial sa init.

Halit sa Mata

Mga 15 milyones ka tawo sa bilog nga kalibutan ang nabulag bangod sa katarata, nga amo ang panguna nga kabangdanan sang pagkabulag sang mga tawo. Nagatubo ang katarata kon maggumon ang mga protina sa lente sang mata amo nga nagaputi ini kag nagaburon. Ang katarata isa sa mga epekto sang pirme nga pagpatial sa init nga nagatubo pagligad sang pila pa ka tuig. Ginabulubanta nga ang mga 20 porsiento sang katarata resulta sang pirme nga pagpatial sa init.

Madamo nga tawo nga may katarata ang nagaistar sa mga lugar malapit sa equator. Kag ang makapasubo pa gid kay imol ang kalabanan sa ila. Amo nga minilyon ka tawo ang bulag sa Aprika, Asia, Sentral nga Amerika, kag Bagatnan nga Amerika bangod indi sila makasarang magpaopera sang ila katarata.

Halit sa Panit

Sa balatian nga kanser sa bug-os nga kalibutan, 33 porsiento sini ang kanser sa panit.  Kada tuig, mga 130,000 ang may melanoma, nga amo ang pinakadelikado nga sahi sang kanser sa panit. Kag may duha tubtob tatlo ka milyon ka kanser sa panit nga basal cell carcinoma kag squamous cell carcinoma. Ginabulubanta man nga mga 66,000 ka tawo ang nagakapatay tungod sa kanser sa panit. *

Paano nagahalit ang init sang adlaw sa imo panit? Ang sunburn ukon erythema amo sa masami ang resulta sang sobra nga pagpatial sa init. Ang insigida nga mga epekto sini amo ang pagbutibuti kag pagkaupak sang panit.

Kon ang isa may sunburn, ginapatay sang UV radiation ang madamo nga selula sang pinakaibabaw nga bahin sang iya panit kag ginahalitan ang naidalom nga bahin sini. Ang pagbag-o sang kolor sang panit bangod sang pagpatial, nagapatimaan nga nahalitan na ini. Ang kanser mahimo resulta sang nahalitan nga DNA sang mga gene nga amo ang nagakontrol sang pagtubo kag pagtunga sang mga selula sang panit. Ang iban pa nga epekto sang init sang adlaw amo ang pagkurinot, pagpalanghalog, kag madali nga paglagob sang panit.

Pagkaguba sang Immune-System

Ginapakita sang mga pagtuon nga kon mainitan sing sobra ang panit, nagakaguba ang pagpanghikot sang immune system sang isa ka tawo. Amo nga ang aton lawas indi na makasarang sa pagbato sa mga balatian. Bisan ang haganhagan nga pagpainit mahimo magresulta sa mga impeksion nga halin sa bakterya, fungus, mga parasite, ukon kagaw. Natalupangdan sang madamo nga tawo nga pirme sila ginaiwit-iwit ukon ginalamuti kon magpainit sila sa adlaw. Ang World Health Organization (WHO) nagreport nga ang isa ka sahi sang ultraviolet light, nga ginatawag UVB, “mahimo magpapigaw sang immune system. Halimbawa, indi na makontrol sang immune system ang kagaw nga Herpes simplex, amo nga nagatuga ini sang impeksion pareho sang lamuti.”

Gani, ang init sang adlaw may duha ka halit nga magaresulta sa kanser. Una, nagahalit ini sang DNA, kag ikaduha nagapapigaw ini sang immune system nga amo kuntani ang makapaayo sang halit sa DNA.

Maalamon gid nga maghalong kita nga indi matam-an sang init sang adlaw. Kay kon indi, ang aton ikaayong lawas, bisan pa ang aton kabuhi mahimo mabutang sa katalagman.

[Nota]

[Kahon sa pahina 11]

KON PAANO MO MAPROTEKSIONAN ANG IMO KAUGALINGON

▪ Indi magpatial sa init halin sa alas dies sa aga tubtob alas kuatro sa hapon, kay sa sini nga mga oras masingkal katama ang UV radiation.

▪ Magpahandong pirme.

▪ Magsuksok sing halog kag indi silangon nga panapton nga makatabon sa imo butkon kag batiis.

▪ Maggamit sing malapad nga kalo nga makaproteksion sa imo mata, dulunggan, guya, kag tangkugo.

▪ Para maproteksionan ang imo mata, maggamit sing maayo sing kalidad nga sunglass nga malapad ang kilid kag makasagang sing 99 tubtob 100 porsiento nga UVA kag UVB (klase sang ultraviolet light).

▪ Magpamanyos pirme kada duha ka oras sang sunscreen lotion nga indi magnubo sa 15 ang SPF (sun protection factor).

▪ Ginarekomendar sang WHO nga likawan ang paggamit sang mga sunlamp kag sun bed kay may UV radiation ini nga makahalit sa panit.

▪ Amligi ang mga lapsag kag bata kay sensitibo ang ila panit.

▪ Indi magtulog sa initan.

▪ Kon may makita ka nga daw indi kinaandan nga alom, pikas, ukon pintokpintok sa imo panit, magpakonsulta sa doktor.