Leswi U Nga Swi Endlaka Leswaku U Chayela Hi Ndlela Leyinene

HMBILESWI vanhu va timiliyoni namuntlha va tekaka ku chayela movha ku ri nchumu wa nkoka swinene, kambe minkarhi yin’wana swi ni vuyelo lebyi nga tsakisiki. Hi xiringaniso, ku vuriwa leswaku timhangu leti vaka kona emagondzweni emisaveni hinkwayo ti dlaya vanhu vo tlula 1 200 000 lembe rin’wana ni rin’wana! Kutani ku dyondza ku chayela hi ndlela leyinene swi nga pfuna swinene. A hi kambisiseni magoza man’wana lama nga hi pfunaka.

✔Tikambisise

Xiviko xin’wana xi vule leswaku nchumu wun’wana wa nkoka lowu muchayeri a nga wu endlaka ku sivela timhangu, i ku va a chayela a ri exiyin’weni lexinene. (Australian Journal of Social Issues) Hikwalaho, loko u nga si teka riendzo u fanele u tivutisa xivutiso lexi, ‘Xana ndzi le xiyin’weni lexinene lerova ndzi nga swi kota ku chayela?’ Ku karhala swi nga tsanisa mianakanyo ya munhu naswona swi nga endla leswaku a endla swilo hi ku nonoka. Ndzawulo ya ta Vutleketli le Philippines yi xaxamete ku hlundzuka, ku vilela ni ku tsaka ku tlula mpimo tanihi swilo leswi nga ha endlaka leswaku munhu a nga chayeli hi ndlela leyinene, naswona sweswo swi nga endla leswaku a endla swilo leswi humeke  ndleleni hambi ku ri ku lwisa vachayeri van’wana.

Nchumu wun’wana wa nkoka lowu muchayeri a faneleke a wu xiya i ku tsana ka miri, hikuva mavabyi yo karhi kumbe ku vaviseka ko karhi swi nga kavanyeta ndlela leyinene leyi munhu a chayelaka ha yona. Muchayeri loyi a khathalaka hi vutomi bya van’wana a nge chayeli a pyopyiwile. Swidzidziharisi, tiphilisi kumbe mirhi yin’wana ya vutshunguri yi nga kavanyeta ndlela leyi muchayeri a chayelaka ha yona. Minkarhi yin’wana, swi nga va swinene leswaku u nga chayeli kumbe u kombela un’wana leswaku a ku chayelela.

✔Kambela Vuswikoti Bya Wena

Leswi timovha ti yaka ti andza ngopfu-ngopfu ematikweni lama nga le vuswetini, ni vachayeri lava nga riki na ntokoto va ya va andza. Kutani, i swa nkoka leswaku hi kambisisa swilo swimbirhi leswi muchayeri un’wana ni un’wana a nga swi endlaka leswaku a papalata ku endla timhangu.

Vana ni vuxiyaxiya loko u chayela! Tshama u xalamukile, u languta swilo leswi nga ha vangaka khombo emahlweni ka movha wa wena ni le ndzhaku ka wona naswona u xiya timovha leti nga ematlhelo ka wena. Leswi ku tlumbana ka timovha to tala swi vangiwaka hi ku va muchayeri un’wana a landzela movha yin’wana ekusuhi swinene, muchayeri la tlhariheke u ta tiyiseka leswaku ku ni mpfhuka lowu ringaneke exikarhi ka movha wakwe ni le ka lowu nga emahlweni kakwe.

Xiya tindhawu leti swi nga oloviki ku ti vona loko u ri eku chayeleni ni leswi nga ku kavanyetaka. Hundzuluxa nhloko leswaku u vona leswi endlekaka ekusuhi na wena naswona u nga tshembeli eka swivoni ntsena. Papalata swilo leswi nga ku kavanyetaka loko u ri eku chayeleni. U nga ringeti ku endla swilo swo tala hi  nkarhi wun’we—ku vulavula hi riqingho kumbe ku tirhisa michini yin’wana leyitsongo ya thekinoloji swa kavanyeta.

Loko u chayela xithuthuthu: Valawuri van’wana va swa le magondzweni va vula leswaku vachayeri va swithuthuthu va le khombyeni lerikulu ra ku fa loko vo tshuka va humeleriwe hi mhangu ku tlula vachayeri va timovha. U nga tisirhelela njhani? Magoza lamambirhi lama nga laha henhla ma tirha ni le ka lava chayelaka swithuthuthu. Ku engetela kwalaho, Ndzawulo ya Vuhlayiseki bya Vachayeri va Swithuthuthu eUnited States yi ri: “Tiyiseka leswaku vanhu van’wana va kota ku ku vona.” Tshama u lumeke mavoni. Tiyiseka leswaku vachayeri va timovha va ku vona. “Ambala swiambalo leswi nga ta ku sirhelela.” Ambala xihuku ni swiambalo swa muvala wo vonakala leswi nga tsindziyela leswi sirhelelaka. “Loko u chayela xiya timovha leti nga ematlhelo ka wena.” Swi teke onge van’wana a va ku voni naswona u landzela milawu ya le magondzweni.

✔Kambela Movha Wa Wena

Muchayeri u fanele a khathala hi vuhlayiseki, naswona movha yakwe yi fanele yi va exiyin’weni lexinene. Tibiriki ti fanele ti tirha kahle swin’we ni swilo leswin’wana hinkwaswo emovheni. Mavhilwa a ma fanelanga ma va ma herile leswaku ma nga rheti loko u famba egondzweni leri tsakamaka. Moya lowu eneleke emavhilweni wu ta endla leswaku swi ku olovela ku lawula movha wa wena ni ku birika kahle. Timovha to tala ti ni mabandhi ya vuhlayiseki. Kambe a ma nge swi koti ku ku pfuna loko u nga ma bohanga.

Chayela hi ku pfumelelana ni xiyimo xa maxelo. Magondzo lama tsakamaka, ngopfu-ngopfu lama nga ni ayisi kumbe gamboko, ma nga endla leswaku movha wu hlwela ku birika naswona wu nga jiki kahle. Loko u chayela nivusiku, mavoni ya wena ma fanele ma voninga kahle naswona a wu fanelanga u famba hi rivilo lerikulu. Leswi vutomi ku nga nyiko leyi humaka eka Xikwembu, i swa nkoka leswaku hi endla leswi hi nga swi kotaka leswaku hi sirhelela vutomi bya hina, ku katsa ni ku dyondza ku chayela hi vukheta.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

NDLELA YO PAPALATA KU TLANGISA PETIROLO

◼ Chayela kahle: Ku tshamela ku famba hi rivilo lerikulu ni ku kandziya tibiriki nkarhi na nkarhi swi dya petirolo.

◼ U nga siyi movha wu ri karhi wu duma: Timovha ta manguva lawa a ta ha lavi ku rhanga ti kufumela ti nga si famba. Loko ku ri leswaku u ta wu tshika wu duma ku tlula hafu ya minete, wu time.

◼ Tiyiseka leswaku mavhilwa ma ni moya lowu eneleke: Mavhilwa lama nga ni moya lowu eneleke ma endla leswaku movha wu famba hi ku olova naswona leswi swi endla leswaku ku nga dyeki petirolo yo tala.

◼ U nga fambi hi rivilo lerikulu: Ku chayela bya xihuhuri swi dya petirolo yo tala naswona swi nga veka vutomi bya wena ekhombyeni.

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

❏Tshama u xalamukile

❏Boha bandhi ra vuhlayiseki

❏U nga ringeti ku endla swilo swo tala hi nkarhi wun’we

❏Papalata swilo leswi nga ta ku kavanyeta

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

❏Xiya tindhawu leti swi nga oloviki ku ti vona loko u ri eku chayeleni

❏Tiyiseka leswaku tibiriki ti tirha kahle

❏Tiyiseka leswaku mavhilwa ma ni moya lowu eneleke

❏Tiyiseka leswaku mavhilwa a ma helanga

❏Tiyiseka leswaku ku ni mpfhuka lowu ringaneke exikarhi ka movha wa wena ni le ka lowu nga emahlweni ka wena

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

❏ “Ambala swiambalo leswi nga ta ku sirhelela”

❏ “Tiyiseka leswaku vanhu van’wana va kota ku ku vona”

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

❏Tiyiseka leswaku mavoni ya wena ma tirha kahle