Ang Uniberso nga Puno sing Makahalawhaw nga mga Butang

SANG nagligad lang nga siglo, ang mga sientipiko nagapati nga ang bug-os nga uniberso yara sa sulod sang aton galaksiya nga ginatawag Milky Way. Pero sang ika-20 nga siglo, bangod sa pag-uswag sang astronomiya, physics, kag teknolohiya, nadiskobrehan ang makahayanghag nga kadakuon sang uniberso. Ang pila sang mga nadiskobrehan makahalawhaw gid. Halimbawa, sang nagligad nga mga dekada, ginbaton sang mga astronomo nga indi nila mahibaluan kon ano ang unod sang 90 porsiento sang uniberso. Isa pa, ang mga nadiskobrehan nga nagdul-ong sa amo sini nga konklusion naghatag sing palamangkutanon sa ila paghangop parte sa physics. Siempre, madugay na ini nga mga palamangkutanon.

Halimbawa, sang nagahingapos ang ika-19 nga siglo, naobserbahan sang mga physicist kon paano nagalakbay ang kasanag. Natukiban nila nga sa pagtamod sang isa nga nagatan-aw, ang kadasigon sang paglakbay sang kasanag wala nagabag-o bisan ano man ang kadasigon sang paghulag sang nagatan-aw. Pero kon sa aton lang, indi naton ini mahangpan! Ini nga palaligban ginbinagbinag sang 1905 paagi sa special theory of relativity ni Albert Einstein. Ginpakita sini nga ang distansia (kalayuon), tion, kag mass wala nagapalareho. Dayon, sang 1907, may bag-o nga ideya nga natukiban si Einstein nga gintawag niya nga “pinakamaayo nga ideya sa akon kabuhi.” Ini amo ang general theory of relativity, nga iya ginbalhag sang 1916. Sa sining bag-o nga natukiban, ginpaathag ni Einstein kon paano nagapanghikot sing magkaupod ang grabidad, espasyo, kag tion. Kag ginpauswag niya ang paathag ni Isaac Newton parte sa physics.

Ang Nagasangkad nga Uniberso

Base sa mga ebidensia nga natigayon sa iya tion, nagapati si Einstein nga ang uniberso wala nagabag-o—wala nagasangkad ukon nagagamay. Pero sang 1929, ginpresentar sang Amerikano nga astronomo nga si Edwin Hubble ang ebidensia nga ang uniberso nagasangkad.

Ginpaathag man ni Hubble ang madugay na nga misteryo parte sa nagagumon kag masanag nga butang sa kalangitan kon gab-i, nga gintawag nga nebulae bangod daw gal-um ini kon tan-awon. Pero ining tanan bala nga nebulae yara sa sulod sang aton galaksiya? Ukon nahamtang ini sa gua, subong sang ginsiling sang taga-Britanya nga astronomo nga si Sir William Herschel (1738-1822) sang nagligad nga kapin sa isa ka siglo?

Sang una nga bes nga ginbanabana ni Hubble ang distansia sang isa ka nebulae, nga amo ang Great Nebula sa konstelasyon sang Andromeda, nagsiling sia nga isa ini ka galaksiya nga mga isa ka milyon ka light years ang kalayuon. Ini nga pagbanabana nagapahangop nga ang Great Nebula mas malayo sangsa Milky Way, nga may diametro “lamang” nga 100,000 light years. Sang gintakus ni Hubble ang distansia sini sa iban nga mga nebulae, natukiban niya nga tuman kasangkad ang  uniberso kag kinahanglan nga bag-uhon sang astronomiya kag kosmolohiya ang ila mga pamaagi. *

Sang ulihi, naobserbahan ni Hubble nga nagasangkad ang uniberso, kay nakita niya nga ang iban nga galaksiya nagapalayo sa duta. Natalupangdan man niya nga samtang nagalayo ang galaksiya, nagadasig ang paggamay sini. Ginapahangop sang iya mga obserbasyon nga ang uniberso kahapon mas gamay sangsa subong. Ining bag-o nga obserbasyon ni Hubble ginbalhag niya sang 1929, kag nakabulig ini sa pag-uswag sang big bang theory nga amo kuno ang ginsuguran sang uniberso, sa diin ang uniberso nagluntad paagi sa isa ka daku nga paglupok sa kahawaan sang nagligad nga mga 13 ka bilyon ka tuig. Pero may mga butang pa nga dapat naton tun-an parte sa sini.

Daw Ano Kadasig ang Pagsangkad?

Sugod sang panahon ni Hubble, gintinguhaan sang mga astronomo nga takson sing sibu tubtob posible ang kadasigon sang pagsangkad, nga gintawag nila nga “Hubble constant.” Ngaa importante nga takson ini? Kon makalkular sang mga astronomo ang kadasigon sang pagsangkad sang uniberso, magamit nila ina nga kalkulasyon sa pagbanabana sang edad sini. Dugang pa, ang kadasigon sang pagsangkad mahimo makaapektar sa palaabuton. Paano? Halimbawa, nagapati sila nga kon mahinay katama ang pagsangkad sang uniberso, mahimo nga magbaskog ang grabidad kag tunaan ini sang pagbinungguanay sang tanan nga butang! Apang kon ang pagsangkad madasig katama, ang uniberso mahimo magsangkad sing wala untat kag magwasaag.

Bisan pa ang mas sibu nga pagtakus nagahatag sing mga sabat sa pila ka pamangkot, may nag-utwas nga iban pa nga pamangkot nga naghatag sing pangduhaduha sa aton paghangop sa mga butang sa uniberso kag sa kinaugali nga mga puersa.

Dark Energy kag Dark Matter

Sang 1998, sang gin-analisar sang mga researcher ang kasanag nga naghalin sa pinasahi  nga supernova, ukon nagalupok nga bituon, natukiban nila nga madasig gid man ang pagsangkad sang uniberso! * Sa umpisa, nagaduhaduha pa sa sini ang mga sientipiko, pero may nakuha pa sila nga dugang nga ebidensia nga nagasuporta sa sini. Natural lang nga luyag nila hibaluon kon ano nga enerhiya ang nagapadasig sa pagsangkad sang uniberso. Ang isa ka rason amo nga daw nagapanghikot ini batok sa puersa sang grabidad. Subong man, wala pa sing teoriya nga makapaathag sini. Ining indi pa mapaathag nga enerhiya gintawag nga dark energy, kag mahimo nga ginahuman sini ang mga 75 porsiento sang uniberso!

Magluwas sa dark energy, may isa pa ka butang nga natukiban sining karon lang, apang indi pa mapaathag. Natukiban ini sang 1980 sang gin-usisa sang mga astronomo ang lainlain nga mga galaksiya. Ini nga mga galaksiya, lakip ang aton galaksiya, nagatiyog sing tuman kadasig agod indi magbululag. Maathag nga may yara butang nga nagahugpong sa ila. Ano ini? Bangod wala pa sing ideya ang mga sientipiko, gintawag nila ini nga dark matter, kay wala ini nagakuha, nagahatag, ukon nagapatubas sing espesipiko nga kadamuon sang radiasyon. * Daw ano kadamo ang dark matter sa uniberso? Suno sa kalkulasyon, ginahuman sini ang 22 porsiento ukon kapin pa sang mass sang uniberso.

Binagbinaga ini: Suno sa mga pagbanabana sining karon lang, 4 porsiento lamang sang mass sang uniberso ang kinaandan nga mga butang. Ang duha ka butang nga indi pa mapaathag—ang dark matter kag dark energy—amo ang nagahuman sang halos 96 porsiento sang uniberso. Apang indi pa ini mapaathag tubtob subong! *

Wala Katapusan nga Pag-usisa

Madamo sing palamangkutanon parte sa siensia, kag sa masami, ang isa ka sabat nagaresulta sa madamo pa gid nga mga pamangkot. Ginapamatud-an ini sang ginsiling sang Biblia sa Manugwali 3:11: “Ang tagsa ka butang ginhimo [sang Dios] nga matahum sa iya tion; ginbutang man niya ang wala sing katubtuban sa ila tagiposoon, . . . agud nga ang tawo indi makatungkad sang binuhatan nga ginhimo sang Dios kutub sa ginsuguran bisan tubtub sa katapusan.”

Siempre pa, bangod sang aton malip-ot nga kabuhi, diutay lamang nga impormasyon ang aton mahibaluan kag ang kalabanan sini mga espikulasyon lamang, kag mahimo pa ini magbag-o. Apang temporaryo lamang ini, kay katuyuan sang Dios nga hatagan ang matutom nga mga tawo sing kabuhi nga wala sing katapusan sa Paraiso nga duta, sa diin mausisa nila ang iya mga tinuga sing wala katubtuban kag matigayon nila ang matuod nga ihibalo.—Salmo 37:11, 29; Lucas 23:43.

Gani, indi kita dapat mahadlok nga basi maguba ang uniberso. Ang matuod, diutay lamang ang natun-an sang siensia sa mga butang nga nagaluntad karon, pero nahibaluan sang Manunuga ang tanan.—Bugna 4:11.

[Mga Nota]

[Kahon sa pahina 17]

MAGTANGLA KAG DAYAWA ANG DIOS

Ang isa ka alagad sang Dios sang una nagdayaw gid sa Dios sang nagtangla sia sa langit nga wala sing gal-um kag polusyon. Ang iya nabatyagan ginpabutyag niya paagi sa ambahanon nga mabasa sa Salmo 8:3, 4 (Ang Pulong sang Dios): “Kon magtan-aw ako sa langit nga imo ginhimo, kag makita ko ang bulan kag ang mga bituon nga imo ginbutang sa ila nahamtangan, nagapamangkot ako kon ano gid bala ang tawo nga ginadumdom mo gid. Ahaw tawo man lang siya, ngaa ginakabalak-an mo gid?” Kon ini nga salmista nagdayaw gid sa mga nakita niya bisan pa wala sia sing mga teleskopyo ukon de-kalidad nga mga kamera, mas labi na gid kita!

[Diagram sa pahina 18]

74% dark energy

22% dark matter

4% kinaandan nga mga butang

[Credit Line sang retrato sa pahina 16]

Background: Based on NASA photo

[Credit Line sang retrato sa pahina 18]

Background: Based on NASA photo