Kusyomeka Kuli Leza Kwamyaka Iinda ku 70

Akaluulwa aba Josephine Elias

Kabaambaula cakupetekezya nobakali muntolongo, Balumi bangu bakati: “Utalibiliki pe. Ndilazumanana kusyomeka kuli Jehova nokuba kuti bandijaye naa kundaangulula. Andime ndakajisi makanze aakuzumanana kusyomeka. Asunu mbondicilimvwa oobo.

NDAKAZYALWA mumwaka wa 1916 mudolopo lya Sukabumi iili Kumbo kwacooko ca Java mucisi ca Indonesia. Bazyali bangu ibazwa kucisi ca China bakalivwubide alimwi bakali kukkala muŋanda mpati, bakalijisi ababelesi. Ndakajisi bapati bangu basankwa botatwe alimwi abasyoonto bangu basankwa bobilo. Ndime nendakali musimbi endikke alimwi ndakali kulilemeka mbuli musankwa. Ndakali kutanta aziluli zyamaanda akuyandisisya zisobano. Pele kuli kaambo komwe kakali kundipa kulibilika kapati.

Muzeezo wakuyoopya mumulilo wahelo wakali kundiyoosya. Bamayi bangu bakali kwaamba kuti basimbi batamvwi bayoosowelwa mumulilo wahelo. Akaambo kakuti tiindakali kumvwa, ndakali kuyeeya kuti ndiyoopya. Nokwakainda ciindi, kandili kucikolo casekondali ku Jakarta (aciindi eeci dolopo eeli lyakali kwiitwa kuti Batavia) ndakatalika kuciswa. Badokotela bakali kuyeeya kuti ndilafwa, aboobo bakaintu ibakali bamukamwini ŋanda mundakali kukkala bakatalika kunduumbulizya kwiinda mukundaambila kuti ndilaunka kujulu ino-ino. Nokuba boobo, mebo ndakali kulibilika akaambo kakuti ndakazyi kuti Leza wakalisalide kale kuti mebo ndiyoowunka kuhelo.

Bamaama ba Kang Nio alimwi amupati wangu wiitwa kuti Dodo bakaboola cakufwambaana kuzyoondibweza ku Jakarta. Notwakali kuunka kuŋanda, Dodo wakandibuzya kuti: “Sena ulizyi kuti Bbaibbele taliyiisyi kuti kuli mulilo wahelo?”

Ndakamubuzya kuti: “Ino wakazyiba buti?” Bamaama bakandibalila magwalo kuzwa mu Bbaibbele aatondezya kuti bafwide kunyina ncobazyi akuti balindila buyo bubuke. (Mukambausi 9:5, 10; Johane 5:28, 29) Bakandaambila kuti: “Bakamboni ba Jehova mbobakatwiisya zyintu eezyi.” Bakandipa kabbuku kajisi mutwe wakuti Where Are the Dead? (Ino Bafwide Bali Kuli?) * kalo nkondakatalika kubala mpoonya-mpoonya. Katutana sika kuŋanda ndakaamba kuti, “Aaka nkakasimpe!”

Kwaambila Bamwi Nzyondisyoma

Aciindi eeci mukwasyi wangu wakalongela kudolopo mpati lya Bandung iili mucooko cili Kumbo kwa Java. Ooku nkondakaakuponena. Mu March 1937, twakaswaigwa aba Clem Deschamp ibazwa kucisi ca Australia, Bakamboni ibakali kubelekela mu Jakarta. Kabatana jokela kwabo mebo, bamaama abapati bangu—Felix, Dodo alimwi a Peng—twakatondezya kulyaaba kwesu kuli Leza kwiinda mukubbapatizyigwa. Mukuya kwaciindi, basyoonto bangu, Hartonto alimwi a Jusak alimwi abataata ba Tan Gim Hok abalo bakaba Bakamboni. *

Notwakamana kubbapatizyigwa, twakabeleka antoomwe a Clem mumulimo waalubazu iwakukambauka kwamazuba aali fwuka. Wakatutondezya mbotweelede kukambauka kwiinda mukubelesya kapepa kakajisi mulumbe wamu Bbaibbele uutakatazyi iwakalembedwe mumyaambo yotatwe. Alimwi twakali kucita bukambausi bwamukwiizya kubasizima alimwi akubalongwe besu. Tiilyakalampa, ikabunga kesu kasyoonto kakali mu Bandung kakaba mbungano. Eeyi njiyakali mbungano yabili mucisi ca Indonesia.

Mumwaka nguwenya ooyu, mukwasyi wesu wakalongela kudolopo lya Jakarta kutegwa ukakambaukile bantu bali 80,000 ibazwa kucisi ca China ibakali kukkala nkuko. Mebo, bamaama alimwi Felix twakatalika kubeleka mulimo wa Bunakristo waciindi  coonse wabupainiya. Alimwi ndakakambaukila mu Bandung, Surabaya alimwi amumasena aamwi. Bunji bwaziindi ndakali kukambauka endikke. Ndakali mukubusi uujisi nguzu alimwi uukkomene mukubelekela Leza. Nokuba boobo, inkondo yakali afwaafwi kutalika alimwi lusyomo lwangu lwakali kuyoosunkwa ino-ino.

Masukusyo Aakatucitikila Ciindi Cankondo

Mu December 1941, cisi ca Asia cakanjila mumanyongwe aa Nkondo Yanyika Yabili. Basikalumamba bakucisi ca Japan bakatalika kweendelezya cisi ca Indonesia. Mabbuku eesu aapandulula Bbaibbele akakasyigwa alimwi tiitwakali kukonzya kukambauka caantangalala. Nondakali kuswaya bantu mumaanda aabo ndakali kubwezelezya acintu cakusobanya kutegwa bamwi bayeeye kuti ndakali kuunka buyo kuyoosobana.

Mu 1943 ndakakwatwa kuli André Tan, mupainiya sicamba iwakajisi jwi lilemu lyakali kupa kuti bantu kababikkila maano kuzyintu nzyaamba. Cakusisikizya, mebo alimwi anguwe, twakali kuleta mabbuku kuli Bakamboni ibakali kukkala munsumbu liitwa kuti Java. Notwakajatwa, notwakasubulwa alimwi akujaigwa. Bunji bwaziindi kwakali kusyaala asyoonto kuti tujatwe.

Bumwi buzuba mebo a André notwakali kutanta citima, bamapulisa ibakali kuyoowegwa kapati bakucisi ca Japan balo bakali kwiitwa kuti ba Kampeitai, bakatwiimika. Ansi aacibbeeke cangu, ndakasiside mabbuku aakakasyidwe. Mupulisa wandibuzya kuti: “ Ino ncinzi ncojisi mucibbeeke?

André wakaingula kuti: “Muli zisani.”

Wakabuzya kuti: “Ino ansi aazisani kuli nzi?”

André wakaingula kuti: “Kuli zisani zimbi.”

Mupulisa wakazumanana kubuzya kuti: “Ino aansi eni-eni aacibbeeke kuli nzi?” Ndakapaila cakaumu-umu kuli Jehova. Mpoonya André wakaingula kuti: “Mulakonzya kulibonena zyintu zili mukati.”

Sikugwasyilizya mupulisa wakanjizya janza lyakwe mubbeeke. Wakakwiila akugusya janza lyakwe mubbeeke cakufwambaana. Wakayaswa apini. Kauside, mupulisa ooyu wakatulailila cakufwambaana kuti tujale cibbeeke akutanta citima.

Mulweendo lumwi lwakuunka ku Sukabumi, mu Kampeitai wakandizyiba kuti ndili Kamboni akundaambila kuti ndikaunke kumaofesi aabo mapati. André amupati wangu Felix bakandisindikila. Notwakasika, André nguwakasaanguna kubuzyigwa mibuzyo. Bakamubuzya mibuzyo minji iikatazya kuvwiila. “Ino Bakamboni ba Jehova mbaani? Sena ulaikazya mfwulumende ya Japan? Sena nduwe sikutwela?”

André wakaingula kuti “tuli babelesi ba Leza Singuzuzyoonse alimwi kunyina cibi ncotwacita pe.” Mupati wabamapulisa wakabweza panga kuzwa mpolyakaanzikidwe akulinyamuna kutegwa andijaye.

Cabukali wakamubuzya kuti: “Ino ncinzi ncokonzya kucita ikuti naa ndakujaya eno?” André wakabikka mutwe wakwe atebulu lyamupulisa akupaila cakaumu-umu. Kwakaumunizya kwaciindi cili mbocibede, mpoonya bamapulisa bakagwagwamuka kuseka. Mupulisa umwi wakaamba kuti: “Anu tolimukandu!.” Nobakamana kwaambila André kuti azwe bakaita ndime a Felix. Nobakabona kuti nzyotwakali kwaamba zileendelana amakani ngaakaamba André, cakupozya, mupulisa wakaamba kuti: “Tamuli basikutwela pe. Amuzwe aawa, kamuya!”

Toonse totatwe twakatalika kuunka kuŋanda kumwi katutembaula Jehova cakukondwa. Pesi kunyina notwakazyi kuti mapenzi mapati akali kutulindilila.

Mapenzi Aamwi Aakatucitikila

Nokwakainda myezi iili mboibede, André wakabejelezyegwa ‘ababunyina babeji’ alimwi wakabikkwa muntolongo aba Kempeitai. (2 Ba-Korinto 11:26) Ndakali kuunka kuyoomuswaya muntolongo. Wakalifwulukide akubula nguzu. Wakali kuponena buyo kulya zyakulya nzyaakali kubwezelela mumufwoolo mukati kantolongo. Bamapulisa kunyina nobakapa kuti aleke kusyomeka. Mbubonya mbokwaambwa kale kumatalikilo aacibalo eeci, wakaamba cakupetekezya kuti: “Utalibiliki pe. Ndilazumanana kusyomeka kuli Jehova nokuba kuti bandijaye naa kundaangulula. Balakonzya kundigusya omuno kandili mutunta pele ikutali mbuli muntu watama.

Nokwakainda myezi iili cisambomwe kali muntolongo, André wakatolwa Kunkuta Mpati yaku Jakarta kuti akabetekwe. Bamukwasyi abeenzuma banji  bakavwoomana munkuta. Bantu boonse bakaluumwine wi.

Mubetesi wakamubuzya kuti: “ Ino nkaambo nzi ncotakonzyi kuba umwi wabasikalumamba babana Japan?

André wakaingula kuti: “Ndili kale umwi wabasikalumamba ba Bwami bwa Leza alimwi sikalumamba takonzyi kubeleka mulimo ooyu kumasi obilo aciindi comwe.”

Mubetesi wakamubuzya kuti: “Sena ulakonzya kukasya bamwi kunjila mulimo wabusikalumamba?”

André wakaingula kuti: “Peepe, beelede kulisalila cakucita.”

André wazumanana kulyaambilila kwiinda mukuzubulula magwalo manji kuzwa mu Bbaibbele. Mubetesi iwakali kunjila cikombelo caba Mozilemu wakalamwa kapati. Wakaamba kuti: “Nokuba kuti tunjila zikombelo ziindene, tandikonzyi kusungilizya muntu kuti acite cintu citeendelani amanjezyeezya aakwe. Tojisi mulandu.”

Bantu boonse bakali munkuta bakakkalwa myoyo alimwi mebo ndakakkomana kapati. André wakaboola kulindime akundijata kukwaanza. Bamukwasyi alimwi abalongwe bakabungana mpotwakabede kumwi kabakkomene kapati.

Kukambauka Lwaanguluko Lwini-lwini

Noyakamana Nkondo Yanyika Yabili, kwamyaka yone bantu bakazangila bulelo bwaba Dutch bwakali kulela mucisi ca Indonesia. Bantu banji bakajaigwa alimwi aabo bakacaala bakatija akusiya minzi yabo. Basicisi bakali kumbele mukuzanga ooku bakali kutusungilizya kuti twaambe kuti “Merdeka” nkokuti “Lwaanguluko.” Pele twakabaambila kuti tatutoli lubazu mutwaambo twacisi.

Nokuba kuti kwakali nkondo, twakatalika alimwi kucita bukambausi bwakuŋanda aŋanda. Twakali kubelesya tupepa twakaindi twakajisi mulumbe alimwi amabbuku ngotwakayobwede inkondo kaitana citika. Mu May 1948, ciindi nkondo noyakamana-mana, mebo a André twakatalika bupainiya alimwi, aboobo ndiswe twakali bapainiya tolikke mucisi ca Indonesia. Nokwakainda myaka yotatwe, twakakkomana kutambula Bakamboni bali 14 mu Jakarta, boonse bakali basikumanizya cikolo ca Watchtower Bible School of Gilead mudolopo lya New York nkoili kumbo, mucisi ca United States. Nzyobakatwiisya zyakatugwasya ciindi notwakaba amikuli imwi.

Mu June 1952, mebo a André twakatumwa kuyoobeleka mulimo wabupainiya bwaalubazu ku Semarang, Java nkoili akati. Mwaka wakatobela, twakanjila cikolo ca Gilead mukkilasi ya 22. Notwakamanizya cikolo, twakajokela kucisi ca Indonesia alimwi twakatumwa kuyoobelekela ku Kupang, Timor. Mukuya kwaciindi, twakatumwa kuyoobelekela kunsumbu ya South Sulawesi alimwi aku North Sulawesi. Akwalo ooko lusyomo lwesu lwakasunkwa.

Bakamboni ba Jehova Bakasyigwa Alimwi

Mu 1965 bantu nobakasola kwaatula mfwulumende, kwakafwa bantu babalilwa kuzyuulu zinji. Basololi ba Bunakristo Bwanyika bamwi bakanjila munkondo eeyi akutalika kwaamba kuti Bakamboni ba Jehova mba Kkomyunizimu. Mucoolwe mfwulumende kunyina noyakasyoma nzyobakali kwaamba. Nokuba boobo, basololi bazikombelo bakazumanana kubejelezya Bakamboni ba Jehova. Kumane, mu December 25, 1976, mulimo wa Bakamboni ba Jehova wakalesyegwa.

Nobakamana buyo kwaambilizya kuti mulimo wesu wakakasyigwa, similawo wamucilikiti ca Manado wakaambila André kuti aunke kuofesi yakwe. Wakamubuzya kuti: “Sena ulizyi kuti mulimo wa Bakamboni ba Jehova wakakasyigwa?”

André wakaingula kuti, “Inzya ndilizyi oobo.”

Mubelesi wamfwulumende wakamubuzya kuti: “Sena ulilibambilide kucinca cikombelo cako?”

André wakalyuuma-uma aacamba. Wakaamba cakupozya kuti: “Mulakonzya kugusya moyo wangu mucamba, pele tamukonzyi kupa kuti ndicince cikombelo cangu.”

Kagambidwe, similawo wakamubuzya kuti, “Ino ncinzi nceelede kulemba mulipooti eeyi?”

André wakaingula kuti: “Amulembe kuti ndicili umwi wa Bakamboni ba Jehova akuti kunyina cibi ncondacita.”

Similawo wakaamba kuti: “Ndeelede kukunyanga mabuku aako.”

Masiku aayo, Bakamboni bana-bana bakagusya mabbuku kuzwa muŋanda akusiya zibbokesi zinyina zyintu. Twakazumanana kukambauka kwiinda mukubelesya  buyo Bbaibbele. Similawo wamucilikiti kunyina naakatukatazya alimwi.

Buumi Bubotu Kapati!

Mukuya kwaciindi, mebo a André twakacita bupainiya ku Surabaya, kunsumbu ya Java alimwi akunsumbu zili kumusanza kwa Sumatra. Nokuba boobo, kuciswa-ciswa kwakapa kuti tujokele ku Jakarta mumwaka wa 1982. Ooku nkwaakafwida André mumwaka wa 2000, kajisi myaka yakazyalwa iili 85, wakali mupainiya musungu mane kumamanino. Nokwakainda mwaka omwe kuzwa ciindi naakafwa, mulimo wa Bakamboni ba Jehova wakazumizyigwa alimwi.

Elo kaka tabuliboteli buumi bwangu! Sunu ndijisi myaka yakuzyalwa iili 93 alimwi ndabeleka mulimo wabupainiya kwamyaka iili 70. Mumwaka wa 1937 ciindi nondakabbapatizyigwa, kwakali buyo Bakamboni ba Jehova bali 25 mucisi ca Indonesia. Sunu balatandila ku 22,000. Ndilikkomene kapati akaambo kakutola lubazu mukuyungizika ooku! Pele lweendo lwangu nolwatalika. Ndiyanda kubelekela Jehova cakusyomeka mane kukabe kutamani.

Bupanduluzi buyungizidwe

[Majwi aakwelelezya sikubala aali apeeji 23]

“Ndili kale umwi wabasikalumamba ba Bwami bwa Leza alimwi sikalumamba takonzyi kunjila mulimo ooyu kumasi obilo aciindi comwe”

[Majwi aakwelelezya sikubala aali apeeji 24]

“Mulakonzya kugusya moyo wangu mucamba, pele tamukonzyi kupa kuti ndicince cikombelo cangu”

[Maapu iili apeeji 25]

(Kutegwa mubone bwini mbwaakkede mabala, amubone bbuku lini)

Masena nkotwakali kukkala akukambaukila

INDONESIA

Sulawesi

Manado

Sumatra

Bangka

Java

JAKARTA

Sukabumi

Bandung

Semarang

Surabaya

Timor

Kupang

[Cifwanikiso icili apeeji 25]

A André mumyaka yakuma 1970

[Cifwanikiso icili apeeji 25]

Nondakajisi myaka yakuzyalwa iili 15, ikabbuku kakuti “Where are the Dead?” kakapa kuti ndizyibe kasimpe