Neke ki te tumu manako rikiriki

Neke ki te ngai o te au tumu tuatua

Vairere Murchison—Tuanga Mekameka Roa Atu o te Nile i Ukanata

Vairere Murchison—Tuanga Mekameka Roa Atu o te Nile i Ukanata

Vairere Murchison​—Tuanga Mekameka Roa Atu o te Nile i Ukanata

“Teia te vairere mekameka roa atu o te Nile.”—Tangata tutaka Peritane ko Sir Samuel White Baker.

E PEKE ua ana te manako e te inangaro o te tangata i te au vairere. Varenga ua te au turoto i te akarongo i te aruru o te vai e pai maira ki runga i te toka, e te kou anuanu mei roto i te vairere.

Kare ko te Vairere Murchison * ua i Ukanata te mea tuke ua ake rai. E 4,000 maire (6,400 kiro mita) te roroa i te Kauvai Nile, e kua karanga tetai aronga e ko teia vairere te tuanga mekameka roa atu o teia kauvai. Tika rai e, kare tona teitei i aite ki te Vairere Angel o Marike Apatonga, e kare te maata o tona vai i aite ki to te Vairere Victoria i Aperika, me kore i te Vairere Niagara i Marike Apatonga. E oti akera ka vai rai te tutu o te tu mekameka e te ririnui o te Vairere Murchison.

Tuatua Enua no te Vairere Murchison

Ko tetai tuanga ua te Vairere Murchison o te 1,483 kuea maire (3,841 kuea kiro mita), no te katoaanga o te Vairere Murchison o National Park. Akatumuia te paka i te mataiti 1952, i te tua tokerau opunga o Ukanata. Turoto a Baker i te au vairere i te tuanga mua o te au mataiti 1960. Roto i tana puka The Albert N’yanza, kua akataka mai aia i tona kite mua anga i te au vairere.

“I te takapini ake anga na tetai tua,” i tata ei aia, “e tu mekameka rava ta matou i kite atu. . . . Teatea ua te vairere mei te kiona rai, manea tikai i mua i te kara poiri o te mato e arai ra i te kauvai, pera te au nu tamara e te au rakau tei akataurekareka rava atu i te manea e kiteia atura. Teia te vairere mekameka roa atu o te Nile.” Na Baker i tapa mua i te ingoa o te Vairere Murchison, no te peretiteni o te Royal Geographical Society.

Au Mataara me Akara i te Reira

Tetai mataara meitaki te akara i te vairere, e na runga i te pai. Akamata mai i ko i te uapu i Paraa, e taime meitaki tikai teia no te au turoto kia kite i te Nile, ia ratou e akarakara ra i te au manu taetaevao mei te ngai mamao atu. E kite matauia ana te behemota (hippopotamus) te erepani, areketa, e te au puakatoro taetaevao mamaata. No te taurekareka o te Nile, penei ka ngaropoina poto ua i te tangata turoto tona akakoroanga kia kite i te au vairere. Me tae ana ra aia ki te ngai e paii maira te uka teatea o te vairere mei te mea ra e no roto i te mato, i reira aia e marama ai i te tumu i umere roa ai a Baker.

Noatu e e reka ua atu ana te au turoto i te akara i te au vairere mei runga i te pai, e tuke takiri ra tona manea me akaraia mai na runga. Manako tetai aronga e ko te mea manea roa atu ia. Ka kiteaia atu te Nile e 160 tapuae (49 mita) mei reira, e puroro maira te vai na roto i tetai va mei te 20 tapuae (6 mita) te atea e oti, tae mai i reira e 130 tapuae (40 mita) ki raro. Akatakaia mai teia e “ko te vairere ririnui roa atu i teianei ao.” Tetai au taime e kite ana te au turoto i te manga ruketekete o te enua me tae mai te vai na tetai tua.

Akakite mai a Baker i tana au mea i kite i mua ake ka kite ei aia i te vairere. Karanga aia e kua rongo aia i te aruru maata iaia e oriori aere ra i tetai popongi. Manako aia e e aruru mangungu teia no tetai ngai mamao mai, no reira kua poitirere aia i te kite anga e no ko mai te reira i te vairere.

I te au mataiti ravarai, mei ia Baker rai, tauatini ua atu te mareka ana i te manea e te ririnui o teia vairere umere tikai. Te akara anga i te ririnui o teia vai e tae maira ki raro, e mea ngata tikai kia akangaropoina. Tika rava e ko te Vairere Murchison te tuanga mekameka roa atu o te Nile.

[Tataanga Rikiriki i Raro]

^ para. 4 Kite katoaia te reira e ko te Vairere Kabalega me kore Kabarega.

[Pia/​Tutu i te kapi 25]

Vairere Murchison o National Park

Tetai tareanga i te 1969, kitea mai e 14,000 behemota, 14,500 erepani, e 26,500 puakatoro taetaevao i roto i te paka. Te raungauru mataiti i aru mai, topa takiri mai to ratou numero. No te ravenga taporoporo, kare i roa akenei kua maata akaou mai te numero. Teianei e ngai nooanga te au vaorakau no te au manu ke atu mei te mangiki (chimpanzee e te baboon), e te au ngai matie ateatea ei ngai kaikai no te giraffe e te Jackson hartebeest. E 70 tuma katiri mamara (mammal), tere atu i te 450 katiri manu rere i kiteaia i roto i te paka.

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 24]

All photos pages 24 and 25: Courtesy of the Uganda Wildlife Authority