Ang Domesday Book—Isa ka Talalupangdon nga Surbe

Ginsakop ni William ang England sang tuig 1066. Duke sia sang Normandy, isa ka lugar sa Pransia. Pagligad sang 19 ka tuig, ginpasurbe niya ang iya bag-o nga teritoryo. Ang mga resulta sang surbe gintipon kag gintawag nga Domesday Book. Ngaa isa ini gihapon ka importante nga rekord parte sa kasaysayan sang England?

SANG Septiembre 1066, nag-abot si William malapit sa Hastings, England. Pagka-Oktubre 14, napierde niya ang mga soldado ni Hari Harold sang England. Sadto nga tion napatay man ang hari. Gani, sang Disiembre 25, 1066, ginkoronahan bilang hari si William sa Westminster Abbey sang London. Sang ulihi gintawag sia nga Mandadaug. Ano ang reaksion sang mga taga-England sa ila bag-o nga hari?

Ang Talalupangdon nga Surbe

Ginsalakay ni Hari William ang aminhan nga bahin sang pungsod kag ginpahalin ang mga pumuluyo sini. “Kon ikumparar sa kapintas sang mga barbaro sang una,” sulat ni Trevor Rowley, maestro sang Oxford University, “mas malain pa ang ‘pagpanggamo sa Aminhan’ (1068-70).” Pirme lang nagarebelde ang mga tawo kay William, kag ang iya mga napulo ka libo nga soldado nagaistar upod sa mga duha ka milyon ka pumuluyo nga nagapamatok sa ila. Gani, ang mga pumuluyo sang Normandy naghimo sing sobra 500 ka pamakod sa bug-os nga pungsod. Ang pinakabantog sa sini amo ang Torre sang London.

Sang Disiembre 1085, 19 ka tuig pagkatapos sang iya pagpanakop, si William upod sa iya mga opisyal sa Gloucester, England, lima ka adlaw nga nagplano nga surbehon ang pungsod magluwas lang sa London kag Winchester. Pagkasunod nga tuig, nagpadala ang palasyo sing mga opisyal sa pito ka rehiyon para usisaon ang mga representante sang kada probinsia kag para hibaluon ang manggad sang pungsod.

Kinahanglan makatipon gid sing kuarta ang hari para isueldo sa iya mga soldado. Dapat man niya husayon ang mga pag-ilinaway parte sa duta. Kon mahimo niya ini, daku ang posibilidad nga maistar sa England ang mga taga-Normandy kag iban nga bahin sang Pransia kag magapabilin gihapon ang ila paggahom.

Ang “Domesday”

Sang nagdaug si Hari William batok sa England, ginhatag niya sa dungganon nga mga taga-Normandy ang duta sang dungganon nga mga taga-England. Ginpakita sang surbe ni William nga wala pa gani 200 ka tawo ang nagapanag-iya sang katunga nga bili sang bug-os nga pungsod, kag 2 lamang sa ila ang taga-England. Sa mga sobra 6,000 nga taga-England nga nagaalagad sa  mga dungganon, madamo sa ila ang kinahanglan pa mag-arkila sa duta nga ginpanag-iyahan nila antes sang 1066. Ang mga pigado naman kag ang mga ginkuhaan sing duta, nagabakabaka para mabuhi.

Nangin legal ang pagpanag-iya sang mga taga-Normandy sa duta bangod sa surbe. Ginpresyohan liwat ang duta, balay nga ginaarkilahan, kag ang mga kakahuyan kag kapatagan para mahibaluan ang buhis sini. Ginsurbe man pati ang mga sapat, pareho sang toro, baka, kag baboy. Ang ginpigos nga mga taga-England, nabalaka gid sa sini nga surbe bangod indi na nila ini mabag-o. Ginpaanggid nila ini sa “Adlaw sang Paghukom,” ukon “Adlaw sang Kalaglagan.” Sang ulihi ini nga surbe gintawag nga “Domesday Book” ukon “Libro sang Kalaglagan.”

Ang Domesday Book duha ka libro nga nasulat sa pergamino sa Latin nga lenguahe. Ang isa ka libro daku, nga may 413 ka pahina, kag ang isa gamay, nga may 475 ka pahina. * Wala ini nahuman sang napatay si William sang 1087. Gani, paano ini natapos sa sulod sang isa ka tuig?

Gingamit sang mga taga-Normandy ang listahan sang taga-England parte sa mga tag-iya kag nagaarkila sang duta, lakip ang mga rekord sang kuarta kag buhis. Paagi sa sini, ang mga taga-Normandy naghimo sing bag-o nga basihan sa pagsukot sing buhis paagi sa pagpadala sing mga opisyal sa kada rehiyon para mangusisa sa mga tawo.

Ang Libro Subong

Sang 500-1500 A.D., ginadala pirme sang pamilya sang hari ini nga libro sa ila paglakbay. Ginagamit nila ini para husayon ang mga pag-ilinaway sa duta. Pero sang ika-18 nga siglo, gingamit ini sang kilala nga hukom nga taga-England nga si Sir William Blackstone para mahibaluan kon sin-o ang may kinamatarong sa pagboto sa mga nagaistar diri. Gintago ini sa lainlain nga lugar, pero ginbutang ini subong sa The National Archives of the United Kingdom.

Bilang tanda sang ika-900 nga anibersaryo sini nga libro sang 1986, gintunga ini sa lima. Matigayon sang mga iskolar kag mga nagatuon sa kasaysayan ini nga libro sa Ingles. Ang komentaryo sang BBC nagsiling nga ini “ang basihan nga dokumento sang rekord sang pungsod kag . . . ginabaton gihapon nga ebidensia para sa titulo sang duta.” Gingamit ini sang 1958 para pat-uron ang kinamatarong sang mga banwa para padayunon ang ila pagbaligya.

Ginagamit gihapon sang mga arkeologo ini nga libro para makita ang mga ginaistaran sadto sang mga taga-England kag taga-Normandy. Importante gihapon ini nga kuluhaan sing impormasyon para sa kauswagan sang England.

[Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 23]

ANG KRUSADA NI WILLIAM

Ginpangabay ni William ang papa nga ideklarar nga ang iya pagpanakop isa ka krusada. Ginsaaran niya ini nga hatagan sing awtoridad nga kontrolon ang makasasala nga simbahan sa England. Nagpasugot sa sini ang papa. Isa gid ini ka “kadalag-an sang diplomasya” para kay William, sulat ni Propesor David C. Douglas. Ang isa pa ka kilala nga istoryador nga si George M. Trevelyan, sa iya libro nga History of England nagsiling nga “ang bandera kag bendisyon sang Papa nakabulig kay William para indi maggua nga pagpangawat ang iya ginhimo kundi isa ka krusada.”

[Credit Line]

© The Bridgeman Art Library

[Mapa sa pahina 22]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

ENGLAND

LONDON

Hastings

English Channel

NORMANDY

[Picture Credit Line sa pahina 22]

Book: Mary Evans/The National Archives, London, England