Limbututu li na ni Buikoneli bo Butuna Hahulu Bwa ku Ituta Lika

SE KU bulezwi kuli limbututu li na ni booko bo bu na ni buikoneli bo butuna hahulu bwa ku ituta lika, mi ku na ni mabaka a bonisa buniti bwa taba yeo. Mbututu ha i pepiwanga, i banga ye itukiselize ku ituta lika ze i bona kaufela, ku ituta milumo, ni ku ituta maikuto a shutana-shutana.

Fahalimwaa zeo, mbututu i tabiswanga hahulu ki batu—inge cwalo ka ku bona lifateho za bona, ku teeleza kwa manzwi a bona ha ba bulela, ni ku ba utwa ha ba i swala. Buka ye bizwa Babyhood, ye ñozwi ki bo Penelope Leach i bulela kuli: “Ku na ni lipatisiso ze ñata ze se ezizwe ka za lika ze ba tabela hahulu ku bona banana, mifuta ya milumo ye ba tabisa ni ye hapa mamelelo ya bona, ni maikuto e ba batanga hahulu ku likanyisa. Hañata, mwanana u itutanga lika zeo kaufela ku zwelela kwa batu ba bahulu ba ba mu babalela.” Ki lona libaka bashemi ba peta musebezi wa butokwa hahulu mwa ku hulisa bana ba bona!

“Ne ni Bulela Sina Mwana”

Bashemi ni madokota ba ba alafanga banana ba komokiswa hahulu ki buikoneli bo li na ni zona limbututu bwa ku ituta puo ka ku teeleza feela ha i ambolwa. Babatisisi ba fumani kuli, hamulaho wa mazazinyana ku zwa fo i pepelwa, mbututu i twaelanga linzwi la bo maa yona mi i tabelanga linzwi leo ku fita la mutu u sili; hamulaho wa lisunda, i konanga ku taluhanya muutwahalelo wa manzwi a puo ya bashemi ba yona kwa manzwi a lipuo li sili; mi hamulaho wa likweli, i zibanga mukutumanelo wa mwahalaa manzwi o swanela o banga teñi ha ku bulelwa mi kamukwaocwalo i konanga ku lemuha shutano ye mwahalaa milumo ye na ni taluso ni ye si na taluso.

 Muapositola wa Sikreste Paulusi, naa ñozi kuli: “Ha ne ni sa li mwana, ne ni bulela sina mwana.” (1 Makorinte 13:11) Mbututu i bulelanga cwañi? Hañata i bulelanga feela lika ze si na taluso. Kana lika ze sa utwahali zeo ze li bulelanga limbututu ha li na tuso? Kutokwa ni hanyinyani! Mwa buka ya bona ye na ni toho ya taba ye li What’s Going On in There?—How the Brain and Mind Develop in the First Five Years of Life, baalafi ba ba bizwa bo Lise Eliot ba lu hupulisa taba ya kuli ku bulela ki “musebezi o mutuna, ili o tokwa swalisano ye bubebe ya linama za milomo, lilimi, linama za mwahanu, ni za mumizo.” Ba zwelapili ku talusa kuli: “Nihaike kuli ku bulela lika ze si na taluso ku kona ku bonahala feela sina nzila ye li itusisanga limbututu ku hoha mamelelo ya batu ka yona, hape ku eza cwalo ku tusa limbututu ku twaelisa hande linama ze itusiswa kwa ku bulela.”

Mbututu ha i bulela litaba ze sa utwahali zeo, bashemi ba i alabanga ka ku i bulelela litaba ze ñwi ka ku itusisa hahulu lilama za mubili, mi ku ezanga cwalo ni kona ku tusa mbututu. Lipulelo zeo ze ba bulela bashemi ka ku itusisa lilama za mubili li tahisanga kuli mbututu i bonise maikuto ka mukwa o muñwi. Ku swalisana ko ku cwalo, ko ku ezahala mwahalaa bashemi ni mbututu, ku luta mbututu mwa ku ambolela, ili nto ye ka mu tusa mwa bupilo bwa hae kaufela.

Buikalabelo Bwa Bashemi Bwa Cincanga Mwanaa ha Nze A Hula

Bashemi ba ba na ni limbututu ba patehiswanga hahulu ki musebezi wa ku tokomela mbututu ya bona zazi ni zazi. Mbututu ha lila, bashemi ba hae ba mu fa sa ku ca. Ba mu cinca matebela. Kamba ba mu swala mwa mazoho. Ku tokomela mbututu ka nzila ye cwalo kwa swanela mi ki kwa butokwa. Ki nzila ya butokwa yeo bashemi ba peta ka yona buikalabelo bwa bona bwa ku babalela mwana.—1 Matesalonika 2:7.

Ku likana ni ze se bulezwi zeo, ha ku komokisi haiba mbututu a ikutwa kuli ki yena mutu wa butokwa hahulu ni kuli ba bahulu—sihulu bashemi ba hae—ba pilela feela ku eza za lata yena. Nihaike kuli mubonelo o cwalo wa kona ku ba ni ona mbututu u fosahalile, lwa utwisisa hande libaka le li kona ku tahisa kuli a ikutwe cwalo. Mu hupule kuli, mbututu naa ngiwa cwalo luli ka nako ye fitelela silimo. Ka ku ya ka mwa ngela lika, mbututu u bona kuli ki mulena ya busa fahalimwaa batu ba bahulu ili ba ba beezwi ku mu sebeleza. Muelezi wa za mabasi ya bizwa John Rosemond naa ñozi kuli: “Ku nganga feela nako ye sa kwani lilimo ze peli kuli mbututu a be ni mubonelo o fosahalile wo; kono ku zwa fo, ku nganga lilimo ze 16 kamba ku fitelela kuli bashemi ba sikulule mubonelo wo wa bile ni ona mwanaa bona! Kono nto ye komokisa ki kuli ona wo ki wona musebezi wa bashemi: ku tahiseza mwanaa bona ku ba ni mubonelo wa ku ikutwa kuli ki mulena, kono hasamulaho kihona ba ka sikulula mubonelo wa hae wo hanyinyani-hanyinyani.”

Mbututu ha saa li wa lilimo ze bato ba ze peli, bashemi ha ba kala ku eza musebezi wa ku mu luta mwa sibaka sa ku mu babalela feela, u kalanga ku lemuha kuli mubonelo wa hae wo u fosahezi. Cwale u fita fa ku lemuha kuli bashemi ba hae ha ba zamaiswi ki yena; kono ki yena ya swanela ku zamaiswa ki bona. Bulena bwa hae bu fita fa ku fela, mi u kona ku sa tabela cinceho yeo ya ku kala ku zamaiswa ki bashemi ba hae. Ka ku filikanywa ki taba  yeo, u lika ku ñañelela ku zwelapili ku zamaisa bashemi ba hae. Kamukwaufi?

Mwa ku Talimanela ni Mikwa ya Banana ya Sitepo

Banana ba bañata ha ba kwanisanga lilimo ze bato ba ze peli, ba bonisanga licinceho ze tuna mwa mikwa ya bona, ili yeo hañata i kopanyelezanga ni mikwa ya sitepo ya ku nyema-nyema. Nako yeo ye ba banga hahulu ni mikwa ya sitepo banana i zwafisanga hahulu bashemi! Hañihañi, mwanana u kala ku itusisanga hahulu manzwi a kuli “Batili!” kamba “Ha ni lati!” U kona ku zwafa ka i li yena ni ku zwafiswa ki bashemi ba hae ha nze a talimana ni maikuto a hae a lwanisana. U kona ku bata kuli mu mu siye a nosi, kono ka nako ye swana inze a bata ku ba bukaufi ni mina. Bashemi ba palelwa ku utwisisa libaka mwanaa bona ha eza cwalo, ku mu iseza mo kamba mwani, wa pala. Ba komoka kuli ku ezahalañi?

Kuli mu utwisise taba yeo, ha mu nyakisise cinceho ye tuna ye ezahalile mwa bupilo bwa mbututu ya mina. Naa sa twaezi kuli a sa bata feela ku lila, ba bahulu ba ka mu iseza mamelelo kapili-pili. Cwale u kala ku lemuha kuli bulena bwa hae bu felile ni kuli u na ni ku ikezezanga lika ze ñwi. U zwelapili ku lemuha kuli u swanela ku ipeya kwatasaa bashemi ba hae, sina mo i boniseza Bibele ha i bulela kuli: “Bana, mu utwe bashemi ba mina mwa linto kaufela.”—Makolose 3:20.

Halaa nako ye taata yeo, bashemi ba swanela ku bona teñi kuli mwana u mwatasaa zamaiso ya bona. Haiba ba eza cwalo ka ku tiya kono ili ka lilato, mwana u ka twaela ku ipeya kwatasaa bona. Mi lika za ituta li ka mu tusa ku eza licinceho za butokwa hahulu ha nze a hula.

Mwana U Ituta Mikwa ye Minde

Lifolofolo, mane hamohocwalo ni mishini ye miñwi, za kona ku lemuha manzwi ni ku likanyisa lipulelo ze ñwi. Kono ki batu feela ba ba kona ku itatuba isali bona. Ki lona libaka, mwana ha kwanisa lilimo ze bato ba ze peli kamba ze taalu za buhulu, u kona ku bonisa maikuto a cwale ka ku tabela ku kutekiwa, ku banga ni maswabi, ni maikuto a bufosi. Ao ki ona makalelo a hae a ku ba mutu ya hulile ya na ni tulemeno to tunde, ili ya kona ku yemela ze lukile ka ku tiya, ba bañwi niha ba eza lika ze si ka luka.

Ka nako ye bato swana yeo, bashemi ba tabanga hahulu ku bona mwanaa bona ha eza cinceho ye ñwi ye tuna. Mwanaa bona u kala ku ba ni buikoneli bwa ku lemuha maikuto a ba bañwi. Ha naa li wa lilimo ze peli naa abananga feela mwa lipapali, kono ka nako ya cwale sa kona ku bapala ni ba bañwi luli. Hape sa kona ku lemuhanga linako ze ba ikutwa hande bashemi ba hae mi u kona ku bata ku ba tabisa. Kamukwaocwalo, ku kona ku ba bunolo hahulu ku mu luta.

Ku fita nako ifi kamba ifi ku zwa fa pepezwi, mwana wa lilimo ze taalu u kalisanga ku ituta ku lemuha lika ze lukile ni ze si ka luka, ze nde ni ze maswe. Kaniti, ye ki yona nako yeo bashemi ba swanela ku luta bana ba bona ka mulelo wa ku ba tusa ku hula ku fita fa ku ba batu ba bande.

[Manzwi a fa likepe 5]

Hamulaho wa mazazinyana ku zwa fo i pepelwa, mbututu i twaelanga linzwi la bo maa yona mi i tabelanga linzwi leo ku fita la mutu u sili

[Manzwi a fa likepe 6]

Ku fita nako ifi kamba ifi ku zwa fa pepelwa, mwana wa lilimo ze taalu u kalisanga ku ituta ku lemuha lika ze lukile ni ze si ka luka, ze nde ni ze maswe

[Mbokisi fa likepe 6]

ZE KONA KU TAHISA KULI MWANANA A ZWELEPILI KU BA NI SITEPO

Mwa hatiso ye bizwa New Parent Power, bo John Rosemond ba ñola kuli: “Bashemi ba bañwi ba ikutwanga kuli mwana ha bonisa mikwa ya sitepo ki kabakala kuli bashemi ba palezwi ku mu ezeza lika ze ñwi za naa tokwa. Mi kamukwaocwalo, bashemi bao ba ikutwanga kuli haiba ki bona ba ba tahisize kuli mwanaa bona a bonise sitepo, ba swanela ku eza se siñwi kapili-pili kuli mwanaa bona a ikutwe hande. Kamukwaocwalo, ba lumelanga ku ezeza mwanaa bona nto ye ñwi ye ne ba hanile ku mu ezeza sapili. Kamba hasamulaho wa ku mu shapa, ba mu ezeza lika ze ñata hahulu ku fita ni mwa naa batela, ilikuli ba si ke ba ikutwa bufosi. Ka ku eza cwalo, bashemi ba ikutwa kuli ba tatuluzi butata, mi mwana ni yena u ikutwa kuli ku bonisa sitepo ku tahisize kuli a fiwe za naa tokwa. Mwanana u tuhela ku eza sitepo, bashemi ba ikutwa ku imuluha, mi mwana u ituta kuli ku bonisanga sitepo ki mukwa o munde hahulu wa ku fumananga ka wona za tokwa, mi kamukwaocwalo u zwelapili ku bonisanga hahulu sitepo ni ku fita.”