Masalbar Kaha Sila sa Pagkapuo?

I-PLAY

Masalbar Kaha Sila sa Pagkapuo?

NIADTONG 2002, tumong sa United Nations nga sa kataposan sa dekada mamenosan ang pagkadaot sa ekosistema ug ang gidaghanon sa mga espisyeng nagakapuo. Busa gideklarar ang 2010 ingong International Year of Biodiversity.

Ikasubo, wala gayod makab-ot ang maong tumong nianang tuiga. Ang BBC nagreport: “Tungod sa ginahimo sa tawo, ang mga mananap ug tanom 1,000 ka pilo nga mas nagakapuo kon ikomparar sa pagkapuo niini nga wala hilabti sa tawo.” Apan mas espesipiko ang giingon sa New Zealand Herald: “Sa tibuok kalibotan, usa sa lima ka tanom, usa sa lima ka sus-ang mananap, usa sa pito ka langgam, ug usa sa tulo ka amphibian ang nameligrong mapuo.” Atong makita ang usa sa mga hinungdan niini sa dihang atong susihon ang nahitabo sa New Zealand sa milabayng kasiglohan.

Tanom ug Mananap sa New Zealand

Sa wala pa puy-ig tawo ang New Zealand, ang ekosistema niini malamboon. Apan nagpasulod ang unang namuyo dinhi ug mga mananap nga nakadaot pag-ayo sa lumad nga tanom ug mananap. Pananglitan, ang Maori nagdalag mga iro latas sa Pasipiko ug tingali kiore (o ilaga sa Polynesia), nga pagkaon sab nila.

Dayon, sa pagka-17 ug ika-18 nga siglo, miabot ang mga taga-Europe kansang barko dunay mga ilaga, minyak, ug mga iring nga nahimong laaw. Nagdala ang mga taga-Europe ug mga kanding, baboy, ug osa aron duna silay maihaw. Sa ika-19ng siglo, sila nagdalag brush-tailed possum ug koneho—para pagkaon ug ang panit para himoong sininang pangtugnaw—nga wala maghunahuna nga kini makadaot sa mga kahoy, langgam, ug tanom.

Sa dekada sa 1860, midaghan ang populasyon sa koneho, busa nagdala silag stoat. Apan, mas gusto sa stoat ang sayon dakpon nga lumad nga mga langgam. Busa, misamot kadaghan ang koneho.

Karon, ang Department of Conservation sa New Zealand nagreport nga tungod niining mga mananapa, 9 sa 10 ka piso sa brown kiwi mamatay sa dili pa mag-usa ka tuig. Gani, daghan nang espisye ang nangapuo: sa langgam, kapig 40; baki, 3; kuwaknit, 1; tabili, labing menos 3—ug daghang espisye sa insekto. Kapig katunga sa 5,819 ka lumad nga tanom ug mananap sa New Zealand ang hapit nang mapuo. Busa ang ihalas nga mga mananap ug tanom didto maoy lakip sa mga espisye nga labing nameligrong mapuo.

Mapuslanong mga Paningkamot

Ang mga ahensiya sa gobyerno alisto karon aron dili makasulod ang mga dangan nga tanom ug mananap sa New Zealand. Dugang pa, daghan nag nahimo ang Department of Conservation sa pagwagtang sa mga dangan, ilabina diha sa mga isla, ug sa pagtagana usab ug protektadong mga dapit alang sa lumad nga mananap ug tanom.

Ang usa niini nga mga isla mao ang Tiritiri Matangi, duol sa Whangaparaoa Peninsula sa Auckland. Kay wala nay ilaga pagka-1993 ug gitamnan pag-usab ug mga 280,000 ka lumad nga kahoy, kini karon maoy protektadong dapit. Dinhi ang mga turista makapamati ug makakita sa mga langgam nga gibalik pag-usab dinhi, sama sa saddleback, takahe, kokako, rifleman, ug stitchbird. Kay wala nay manunukob, kining nindot nga mga langgam nanaghan ug dili na mahadlok kon tan-awon sa duol.

Sa 2003, ang Campbell Island wala nay ilaga human sa duha ka tuig nga kampanya sa pagpuo niini. Sukad niadto, ang lumad nga mga tanom nanubog balik ug ang mga langgam sa dagat namalik. Bisan ang teal, nga usa ka talagsaong espisye sa itik, gibalik pag-usab dinhi.

Dili pa dugay, gisugdan ang usa ka dakong proyekto sa mga isla sa Rangitoto ug Motutapu maingon man sa Hauraki Gulf sa Auckland. Kini maoy sa pagpanalipod sa kinadak-an sa tibuok kalibotan nga lasang sa kahoyng Pohutukawa ug sa pagprotektar sa mga mananap ug tanom nga gibalik didto. Human mapuo ang daghang dangan—lakip sa koneho, stoat, hedgehog, iring nga ihalas, ilaga sa Norway, ilaga sa barko, ug minyak—ang pulag ulo nga mga periko ug bellbird nadiskobrehan pag-usab human sa usa ka gatos ka tuig nga pagkawala!

Kini nagpakita lang kon unsay mahimo sa pagpadaghan pag-usab sa hapit nang mapuo nga mga espisye ug sa pagtul-id sa kasaypanan sa miagi. Ang tanang mahigugmaon sa kinaiyahan makalaom sa saad sa Bibliya nga si Jehova nga Diyos, “ang Magbubuhat sa langit ug sa yuta,” magtapos sa dili maayong binuhatan sa tawo nga nagdaot sa kinaiyahan, mananap, ug tanom.—Salmo 115:15; Pinadayag 21:5.

[Blurb sa panid 25]

Karon, 9 sa 10 ka piso sa kiwi mamatay sa dili pa mag-usa ka tuig

[Kahon sa panid 26]

MAALAMONG PAGGAMIT SA PONDO

Sa tibuok kalibotan, naproblema ang mga tigpanalipod sa kinaiyahan kay nagkadaghan ang mananap ug tanom nga nameligrong mapuo ug limitado ang pondo alang sa pagsulbad niini. Ang usa ka paagi sa pagsulbad niini mao ang conservation triage, nga gibase sa pamaagi sa ospital diin unahog atiman ang kinagrabehang pasyente. Gitawag usab kinig ecological triage—paggamit sa pondo alang sa proyekto nga makapatunghag kinamaayohang resulta human makonsiderar ang (1) kahinungdanon sa espisye o puy-anan, (2) purohan sa kalamposan, ug (3) gastos niini. Bisag dili tanan pabor, ang mga nagduso niini nag-ingon nga kini makatabang sa paggamit sa limitadong pondo sa labing maayong paagi, nga unahon kadtong makapatunghag kinamaayohang resulta.

[Mga mapa sa panid 26]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

NEW ZEALAND

Hauraki Gulf

Tiritiri Matangi Island

Rangitoto ug Motutapu

Campbell Island

[Hulagway sa panid 25]

Brown kiwi

[Credit Line]

[Hulagway sa panid 27]

Takahe sa Tiritiri Matangi Island

[Hulagway sa panid 27]

Campbell Island

[Picture Credit Lines sa panid 27]

PAGMATA!