Malapdan Pay Ngata ti Pannakaungawda?

I-PLAY

Malapdan Pay Ngata ti Pannakaungawda?

IDI 2002, impakaammo ti United Nations ti kalatna a kalpasan dayta a dekada, maksayan ti kapartak ti pannakaungaw ti nadumaduma a kita ti biag ken ti pannakadadael dagiti sistema ti ekolohia. Maitunos iti dayta a kalat, ti 2010 ket agbalin nga International Year of Biodiversity.

Nakalkaldaang ta idi dimteng dayta a tawen, adayo pay a maragpat ti kalatda. Impadamag ti BBC a “gapu iti direkta a resulta dagiti aktibidad ti tao, dagiti kita ti biag ket maung-ungaw iti mamin-1,000 a daras a naparpartak ngem iti natural a pannakaungaw.” Mas espesipiko pay ti imbaga ti New Zealand Herald: “Agpegpeggaden a maungaw iti lubong ti 1 iti kada 5 a mula, 1 iti kada 5 a mamalia, 1 iti kada 7 a tumatayab, ken 1 iti kada 3 nga ampibian.” Agminar ti maysa nga aspeto ti problema no sukimatentayo ti napasamak iti New Zealand kadagiti naglabas a siglo.

Nadumaduma a Mula ken Animal iti New Zealand

Sakbay a nagnaed dagiti tattao iti New Zealand, naurnos ti sistema ti ekolohiana. Ngem nangisangpet dagiti nagkauna a nagnaed sadiay kadagiti kita ti animal a makadadael unay kadagiti datin nga adda sadiay. Kas pagarigan, dagiti Maori ket nalabit nangisangpet kadagiti kiore (wenno utot iti Polynesia) a pagtaraonda. Nangisangpetda pay kadagiti aso nga imballasiwda iti Pacifico.

Ngem idi simmangpet dagiti Europeo idi maika-17 ken maika-18 a siglo, nangisangpetda kadagiti kita ti utot a kas iti ship rat, marabutit, agraman puspusa a nagbalin nga atap idi agangay. Nangisangpetda met kadagiti paaduenda a kalding, baboy, ken ugsa tapno pagtaraonda. Bayat ti maika-19 a siglo, nagangkatda kadagiti brush-tailed possum ken koneho—a pakagun-odanda iti karne ken burbor—a dida man la pinanunot ti agbalin nga epekto dagita iti kaykayo, tumatayab, ken mulmula.

Idi dekada 1860, saanen a makontrol ti iyaadu dagiti koneho isu a naisangpet dagiti stoat. Ngem kaykayat met a kanen dagiti stoat dagiti neytib a tumatayab a nabumbuntog ken nalaklaka a tiliwen. Isu a nagtultuloy nga immadu dagiti koneho.

Gapu kadagiti kumarkaro ita nga epekto dagiti peste a mamalia, 9 iti kada 10 a piek a brown kiwi iti kabakiran ti matmatay sakbay a matawenanda, sigun iti Department of Conservation ti New Zealand. Adu a kita ti animal ti naungawen: nasurok nga 40 kadagiti tumatayab; 3 kadagiti tukak; 1 kadagiti panniki; ken di kumurang a 3 kadagiti banias, malaksid pay iti adu a kita ti insekto. Nasurok a kagudua kadagiti 5,819 a neytib a mula ken animal iti New Zealand ti nailista nga agpegpeggad a maungaw. Dayta ti makagapu a dagiti mula ken animal sadiay ket karaman kadagiti kangrunaan nga agpegpeggad a maungaw ditoy daga.

Positibo a Panagregget

Istrikto itan dagiti ahensia ti gobierno tapno malapdan ti pannakaiserrek iti New Zealand dagiti makadangran a kita ti mula ken animal. Nakaipatungpal metten ti Department of Conservation iti adu a programa tapno mapaksiat dagiti peste, nangruna kadagiti isla. Adda met naaramiddan a luglugar a pakasalakniban dagiti atap a mula ken animal.

Maysa kadagita ket ti Tiritiri Matangi, iti baybay ti Whangaparaoa Peninsula iti Auckland. Idi 1993, naikisapen dagiti utot sadiay ken namulaanen iti agarup 280,000 a neytib a kaykayo. Ita, maysa daytan a maay-aywanan a lugar a pakasalakniban ti nadumaduma a kita ti parsua. Dagiti mapan agpasiar sadiay mabalinda a denggen ken buyaen dagiti neytib a kita ti tumatayab a naisubli sadiay, a pakairamanan ti manmanon a saddleback, takahe, kokako, rifleman, ken stitchbird. Yantangay umad-aduda sadiay nga awan ti mangdangdangran kadakuada, masansan a maasitgan dagiti agpasiar dagitoy a nagpipintas a parsua.

Kalpasan ti dua a tawen a programa ti panangpaksiat, naideklara idi 2003 nga awanen ti utot iti Campbell Island iti amianan ti Antarctica. Sipud idin, immadun dagiti neytib a mula ken agsubsublin dagiti tumatayab nga agam-ampayag iti ngatuen ti baybay. Naisublin sadiay uray ti manmano a kita ti pato a Campbell Island teal.

Iti nabiit pay, nairugi ti dakkel a proyekto kadagiti isla ti Rangitoto, Motutapu, ken Hauraki Gulf iti Auckland tapno masalakniban ti Pohutukawa a kadakkelan a kabakiran iti lubong ken tapno maaywanan dagiti naisubli sadiay a neytib nga animal ken mula. Kalpasan a napaksiat ti nadumaduma a peste—a pakairamanan dagiti stoat, hedgehog, Norway rat, ship rat, marabutit, koneho, ken atap a pusa—makita manen sadiay dagiti red-crowned parakeet (maysa a kita ti bulilising) ken bellbird a di nakitkita iti 100 a tawen!

Ipakita dagita a pagarigan no ania ti maaramidan tapno malapdan ti pannakaungaw dagiti agpegpeggad a kita ti parsua ken mailinteg dagiti kamali gapu iti di nainsiriban a desision mainaig iti aglawlaw. Dagiti mangipatpateg iti nakaparsuaan, sadinoman ti ayanda, ket makapagtalek iti kari ti Biblia a pagpatinggaento ni Jehova a Dios, “ti Nangaramid iti langit ken daga,” ti ar-aramid a pakaigapuan ti pannakadadael ti nakaparsuaan, a pakairamanan ti an-animal ken mulmula.—Salmo 115:15; Apocalipsis 21:5.

[Blurb iti panid 25]

Ita, 9 iti kada 10 a piek a kiwi ti matmatay sakbay a matawenanda

[Kahon iti panid 26]

NAINSIRIBAN A PANANGUSAR ITI PONDO

Problema dagiti mangsalsaluad iti nakaparsuaan iti intero a lubong ti umad-adu a kita dagiti parsua a dandanin maungaw idinto ta limitado ti pondo a mausar a pangsolbar iti dayta. Ti maysa a solusion ket naibasar iti prinsipio ti panangipangpangruna a mayap-aplikar kadagiti emergency ward dagiti ospital iti intero a lubong. Naawagan dayta iti conservation triage wenno ecological triage. Iti dayta a pamay-an, maipangpangruna a mausar dagiti pondo tapno maragpat dagiti kasayaatan a resulta, nga ikabilangan dagiti banag kas (1) iti makita a pateg dagiti kita ti parsua wenno ti pagnanaedanda, (2) kadagiti tsansa nga agballigi ti plano, ken (3) iti kuarta a magastos. Saan nga umanamong ti amin iti dayta a pamay-an. Ngem patien dagiti mangilunglungalong a makatulong dayta tapno mausar ti limitado a pondo iti kasayaatan a pamay-an, ta ti maipangpangruna ket no sadino a maragpat dagiti kasayaatan a resulta.

[Dagiti Mapa iti panid 26]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

NEW ZEALAND

Hauraki Gulf

Tiritiri Matangi Island

Rangitoto ken Motutapu

Campbell Island

[Ladawan iti panid 25]

Brown kiwi

[Credit Line]

[Ladawan iti panid 27]

Ti nataengan a takahe iti Tiritiri Matangi Island

[Ladawan iti panid 27]

Campbell Island

[Picture Credit Lines iti panid 27]

AGRIINGKAYO!