Ka Rauka Ainei te Paruru ia Ratou Kia Kore e Ngaro Takiri?

AKATANGI

Ka Rauka Ainei te Paruru ia Ratou Kia Kore e Ngaro Takiri?

I te mataiti 2002, kua akakite te United Nations i to ratou akakoroanga e i te openga o te ngauru mataiti, ka iti mai te numero o te au katiri e ngaro atura e te kino e raveia nei ki runga i te au mea ora e te rakau. Kapiti atu ki taua akakoroanga ra, koia oki ko te International Year of Biodiversity no te 2010.

Mea taitaia ra, te tae anga taua mataiti ra, kare taua akakoroanga ra i tupu. “No te angaanga kino a te tangata” i akakite ei te BBC, “te ngaro atura te au katiri e 1,000 taime maata atu i to te mate natura ua anga.” Taka meitaki ta te New Zealand Herald akakite anga e: “E tai i roto i te rima katiri rakau, e tai i roto i te rima katiri ika mamaata o te moana, e tai i roto i te itu katiri manu rere e e tai i roto i te toru o te au mea mei te rana, areketa e te vai atura, te vaitata nei te ngaro takiri.” Ka kitea mai tetai au tumu o te manamanata me akara meitaki tatou i tei tupu i Nu Tireni nei i te au anere mataiti i topa.

Te au tu Rakau e te au Mea Ora i Nu Tireni

Mua ake ka tangataia ai a Nu Tereni nei, ruperupe tikai te turanga o te au tu rakau e te au mea ora. Inara, kua tari mai te au tangata mua i noo i reira, i te au tu katiri tei riro ei takino i te turanga natura o te au mea ora. Ei akaraanga, kua tari mai te Maori i te puakaoa e te kiore mei te Patipika mai, ei kai na ratou.

E oti, i te 17 e te 18 anere mataiti, kua tae mai te Papaa, e kua apai mai ratou i te kiore toka mamaata e te mea rikiriki, te kiore ngiao—tei riro ei au kiore ngiao taetaevao i muri mai. Kua tari katoa mai te Papaa i te puakanio, te puaka, e te airi ei kai. I te 19 anere mataiti, kua apai mai ratou i te possum e te rapiti—no to ratou kiko e te uru—ma te kore e akamanako e eaa te kino ta teia au manu ka akatupu ki te vaorakau, te manu rere, e te kai.

Tae ki te au mataiti 1860, kua eva ua te rapiti kare e rauka i te akaaere, i na kua apaiia mai te stoat. Inara, inangaro atu te stoat i te kai i te au manu rere o teia enua kare e rauka i te paruru ia ratou rai. Tei tupu, kua maata roa atu te rapiti.

Teia tuatau, no te kino ta teia au manu i akatupu, kua ripoti mai te Tipatimani Taporoporo o Nu Tireni e i teianei e 9 i roto i te 10 punua kiwi kurakura tei anauia i roto i te vaorakau, ka mate i mua ake ka tae ei ki te okotai mataiti. E maata ua atu te au tu katiri tei ngaro takiri: te au manu rere, tere atu i te 40; te moko vai, e 3; te moa kirikiri, e 1; te moko ngarara, mei te 3—pera katoa te au katiri manumanu e manganui. Tere atu i te apa o te 5,819 tu rakau enua e te manu o Nu Tireni, tei roto i te pupu o te au mea e paruruia nei, akaari maira e ko te turanga o te au mea ora o teia enua tetai mea kino roa atu.

Au Tautaanga Meitaki

Te maroiroi nei te au tipatimani o te kavamani i te paruru kia kore te au katiri rakau e te au manu kino e apaiia mai ki Nu Tireni nei. Tetai katoa, e maata te au ravenga takore manumanu tei oti i te Tipatimani Taporoporo i te rave, i runga tikai i te au enua rikiriki, e kua akataka katoa ratou i tetai au ngai akaruruanga no te au mea ora.

Ko te motu Tiritiri Matangi tetai o teia au enua rikiriki tei tamaia no te reira, tei tetai tua mai i te Toro o Whangaparaoa i Akarana. Kua takoreia te kiore i te mataiti 1993 e kua tanuia mei tetai 280,000 tu rakau enua, e ngai akaruruanga paruruia teia, e aere ana te aronga turoto i te akarongo e te akara i te au katiri manu rere o teia enua tei tukuia ki reira, kapiti mai i te tieke, takahe, kokako, te titipounamu, e te hihi. Meitaki ua teia au manu i teia ngai, e akatika ana ratou i te au turoto kia aere vaitata mai i te akara ia ratou.

I te mataiti 2003, kua kore takiri te kiore toka i Antarctic Campbell Island, e rua mataiti i muri ake te akamataangaia te porokaramu takore kiore. Mei reira mai, kua akamata akaou te au rakau enua i te tupu e kua oki akaou mai te au manu rere o te moana. Kua akaoki katoaia mai te mokora teal o Campbell Island—kare e maata ana teia tu katiri.

Kare i roa akenei, kua akamata akaouia te angaanga tama i Rangitoto e Motutapu pera katoa i te Hauraki Gulf i Akarana. Te akakoroanga o teia angaanga ei paruru i te vaorakau Pohutukawa maatamaata roa atu, e i te tauturu i te paruru i te au rakau e te au manu enua tei akaoki akaouia mai. Muri ake i te takoreia anga teia au mea kino—kapiti mai te rapiti, te stoat, te hedgehog, kiore ngiao taetaevao, te kiore toka Norue, te kiore toka pai, e te kiore toka rikiriki—kua kiteaia mai te kakariki repe muramura mei te korona rai e te korimako, tei ngaro ana no tetai anere mataiti!

Te akaari maira teia au akaraanga e eaa te ka anoanoia i te akaoki akaou mai i te au katiri e takinoia nei, e te akatikatika i te au tarevake manako kore i te enua, o te tuatau i topa. Ka rauka i te aronga akaperepere i te au mea natura i te au ngai ravarai, i te tapapa atu i ta te Pipiria taputou e ka takore te Atua ko Iehova ‘Tei Anga i te au rangi e te enua nei,’ i te au angaanga kino e takino nei i te au mea natura o teia ao, tei kapiti mai i te au tu katiri rakau e te manu.—Salamo 115:15; Apokalupo 21:5.

[Tataanga i te kapi 25]

Teianei, e 9 i roto i te 10 punua kiwi e mate ana i te mataiti okotai

[Pia i te kapi 26]

TAANGAANGA MEITAKI I TE AU APINGA TAUTURU

Tetai akaaoanga e kite nei te aronga taporoporo i te ao katoa koia oki ko te numero o te au katiri e pou ua atura, e te au apinga tauturu e vai nei ei akatikatika i te manamanata. Tetai mataara tei karangaia e e ravenga taporoporo rapurapu, tei aru i ta te are maki e rave ana i roto i teianei ao katoa, kia akono na mua i te maki ka anoano rapurapuia te rapakau. Teia ravenga tei kapiki katoaia e ko te ecological triage, te tauta ra i te taangaanga meitaki i te au apinga tauturu, no te au mea mei te (1) tamanako anga i te puapinga o tetai au katiri me kore o to ratou au ngai, (2) me ka puapinga te au ravenga i papauia, (3) te pou e o maira. Noatu kare te katoatoa e ariki ana i teia ravenga, karanga ra oki tetai papaki e te tauturu ra te reira i te taangaanga meitaki i te au apinga tauturu iti ua, te taangaanga anga i te au apinga tauturu ki te ngai ka maata atu te puapinga ka rauka.

[Au Mapu i te kapi 26]

(No runga i teia, akara i te puka)

NU TIRENI

Hauraki Gulf

Tiritiri Matangi Island

Rangitoto e Motutapu

Campbell Island

[Tutu i te kapi 25]

Kiwi kurakura

[Akameitakianga]

[Tutu i te kapi 27]

E takahe i Tiritiri Matangi Island

[Tutu i te kapi 27]

Campbell Island

[Au Akameitakianga no te Tutu i te kapi 27]

E ARA!