Skip to content

Skip to table of contents

‘E Lava ke Fakahaofi Kinautolu mei he ‘Auhamālié?

‘E Lava ke Fakahaofi Kinautolu mei he ‘Auhamālié?

‘E Lava ke Fakahaofi Kinautolu mei he ‘Auhamālié?

‘I HE 2002, na‘e fanongonongo ai ‘e he Ngaahi Pule‘anga Fakatahatahá ‘a e taumu‘a ‘o pehē ‘i he a‘u ki he ngata‘anga ‘o e hongofulu‘i ta‘ú, ko e tu‘unga ‘oku hoko ai ‘a e ngaahi me‘amo‘uí ‘o ‘auhamālié mo e maumau‘i ‘o e ‘ekosisitemá ‘e holo. ‘I he fehokotaki mo e taumu‘a ko iá, ko e 2010 ‘e hoko ko e Ta‘u Fakavaha‘apule‘anga ia ‘o e Fa‘ahinga Kehekehe ‘o e Me‘amo‘uí.

Ko e me‘a fakamamahí, ‘i he a‘u ki he ta‘u ko iá, na‘e ‘ikai ofiofi a‘usia ‘a e taumu‘á. “Ko ha ola fakahangatonu ‘o e ngāue ‘a e tangatá,” ko e līpooti ia ‘a e BBC, “‘oku hoko ai ‘a e ngaahi me‘amo‘uí ‘o ‘auhamālie ‘i he lahi ko e liunga 1,000 lahi ange ‘i he ‘avalisi anga-mahení.” Na‘e a‘u ‘o toe fakaikiiki ange ‘a e New Zealand Herald, ‘i hono fakahaa‘i: “Ko e taha ‘i he ‘akau ‘e nima, taha ‘i he mēmolo ‘e nima, taha ‘i he manupuna ‘e fitu mo e taha ‘i he manu totolo ‘e tolu ‘oku fakamanamana‘i ‘i ha ‘auhamālie fakaemāmani lahi.” ‘Oku hā mahino ha tafa‘aki ‘o e palopalemá ‘i he taimi ‘oku tau sivisivi‘i ai ‘a e me‘a kuo hoko ‘i Nu‘u Sila ‘i he faai mai ‘a e ngaahi senitulí.

Fa‘ahinga Kehekehe ‘o e Me‘amo‘ui ‘i Nu‘u Silá

Ki mu‘a ke nofo‘i ‘a Nu‘u Sila ‘e he tangatá, na‘e tupu ‘āfa‘afa ‘a hono ‘ekosisitemá. Kae kehe, ko e mu‘aki kau nofo aí, na‘a nau ‘omai ki ai ‘a e ngaahi me‘amo‘ui na‘e fakatupu ‘auha ki he me‘amo‘ui tu‘ufonuá. Ko e fakatātaá, na‘e ‘omai ‘e he kau Maulí ‘a e fanga kulī mei he Pasifikí pea mo e kiore (pe ko e kumā Polinisia) nai, ‘a ia na‘e faka‘aonga‘i ko e me‘akai.

‘I he senituli leva hono 17 mo e 18, na‘e tū‘uta ai ‘a e kau ‘Iulopé, pea na‘a nau ha‘u mo kinautolu ‘a e fanga fu‘u kumā lalahi, fanga ki‘i kumā iiki, mo e fanga pusi—ko e fanga pusí na‘e vave ‘enau hoko ‘o kaivao. Na‘e toe ‘omai ‘e he kau ‘Iulopé ‘a e fanga kosi, fanga puaka, mo e fanga tia ke ma‘u mei ai ‘a e me‘akai. Lolotonga ‘a e senituli hono 19, na‘a nau ‘omai ‘a e pōsamu hiku fulufulua mo e lāpisi—ki he kakano‘imanú mo e fulufulú—‘o ‘ikai ha fakakaukau ki he founga ‘e uesia ai ‘e he ngaahi me‘amo‘ui ko ení ‘a e ‘ulu‘akaú, fanga manupuná, mo e fanga ki‘i ‘akau īkí.

‘I he a‘u mai ki he 1860 tupú, ko e tokolahi ‘o e fanga lāpisí na‘e ‘ikai toe lava ke mapule‘i ia, ko ia na‘e ‘omai ai ‘a e sitoutí. Kae kehe, na‘e sai‘ia ange ‘a e fanga sitoutí ia ‘i hono kai ‘a e fanga manupuna tu‘ufonua na‘a nau lele māmālie ‘aupito angé mo ‘ikai hanau malu‘í. Ko hono olá, na‘e hokohoko atu ‘a e tupu ‘āfa‘afa ‘a e tokolahi ‘o e fanga lāpisí.

‘I he ‘ahó ni, tupu mei he tokolahi fakautuutu ‘o e fanga mēmolo maumaú, ko e Potungāue Malu‘i ‘Ātakai ‘a Nu‘u Silá ‘oku līpooti ai ‘o pehē ki muí ni mai ko e ‘uhiki‘i kiuī melomelo ‘e 9 mei he 10 ‘oku fōfoa‘i ‘i he vaotaá te nau mate ki mu‘a ke nau ta‘u tahá. Kuo ‘osi mole faka‘aufuli ‘a e ngaahi me‘amo‘ui lahi: ko e fanga manupuná, laka hake he 40; fanga potó, 3; fanga peká, 1; mo e fanga mokó, ‘ikai si‘i hifo he 3—pea pehē ki he fa‘ahinga lahi fau ‘o e ‘inisēkité. Laka hake he vaeua ‘o e ‘akau tu‘ufonua mo e fanga monumanu ‘e 5,819 ‘o Nu‘u Silá ‘oku fakakalasi kinautolu ‘oku nau ‘i ha tu‘unga fakatu‘utāmaki, ‘o ‘ai ai ‘a e me‘amo‘ui kaivao ‘i he fonuá ke ‘i he lotolotonga ‘o e me‘amo‘ui ‘oku fakamanamana‘i taha ‘i he fo‘i palanité.

Ngaahi Ngāue Lelei

‘Oku tokanga vēkeveke he taimí ni ‘a e ngaahi kautaha fakapule‘angá ke ta‘ofi ‘a e hū mai ki Nu‘u Sila ‘a e ngaahi kalasi ‘akau mo e fanga monumanu fakatupu maumaú. ‘Ikai ko ia pē, ko e Potungāue Malu‘i ‘Ātakaí kuó ne fakahoko ‘a e ngaahi ngāue lahi ke faka‘auha ‘osi ‘a e ngaahi me‘amo‘ui maumaú, tautefito ‘i he fanga ki‘i motú, pea kuó ne toe fa‘u ha ngaahi nofo‘anga ki he ngaahi me‘amo‘ui kaivaó.

Ko e taha ‘o e fanga ki‘i motu na‘e fakalelei‘í ko Tiritiri Matangi, ‘i he ve‘e matāfonua ‘o e Muitolotolo Whangaparaoa ‘i ‘Okalaní. ‘I hono faka‘ata‘atā mei he fanga kumaá ‘i he 1993 pea toe tō ai ‘a e ‘akau tu‘ufonua nai ‘e 280,000, ko e feitu‘ú ko ha nofo‘anga ia ‘oku tokanga‘i ‘a ia ‘oku ‘atā ‘o malava ke fanongo ai mo sio ‘a e kau ‘a‘ahí ki he fa‘ahinga kehekehe ‘o e manupuna tu‘ufonua kuo toe ‘oatu ki aí, ‘o kau ai ‘a e tieke hāhāmolofiá, takahe, kokako, titipounamu, mo e hihi. ‘I he tupu ‘āfa‘afa ‘i ha ‘ātakai ‘oku ‘atā mei he manu fekaí, ko e ngaahi me‘amo‘ui faka‘ofo‘ofa ko ení ‘oku nau faka‘atā ‘a e kau ‘a‘ahí ke nau fiefia ‘i he sio ofi kia kinautolú.

‘I he 2003, ‘i he Motu ko Campbell ‘i he feitu‘u ‘Anetātiká na‘e fakahaa‘i ai kuo ‘atā ‘osi ia mei he fanga kumaá hili ha polokalama ta‘u ua ‘o hono faka‘auha ‘osí. Talu mei ai, mo e toe tupu ‘a e ngaahi ‘akau tu‘ufonuá pea toe foki mai ‘a e fanga manupuna ‘i tahí. Na‘a mo e tile ‘o e Motu ko Campbell—ko ha fa‘ahinga hāhāmolofia ‘o e pató—kuo toe ‘omai ki ai.

Ki muí ni ‘aupito mai, ko ha poloseki lahi ‘o e toe fakalelei‘í na‘e kamata ia ‘i he ngaahi motu ko Rangitoto mo Motutapu pea pehē ki he Kūlifa Hauraki ‘i ‘Okalaní. Ko e taumu‘a ‘o e poloseki ko ení ke malu‘i ‘a e vaotā Pohutukawa lahi taha ‘i māmaní pea ke tokoni ki he ngaahi me‘amo‘ui tu‘ufonua kuo toe fakafoki maí. Hili hono faka‘auha ‘osi ‘a e fanga manu maumau ‘e ni‘ihi—kau ai ‘a e fanga lāpisí, fanga sitoutí, hesihoki, fanga pusi kaivao, fanga kumā Noaue, fanga kumā lalahi, mo e fanga ki‘i kumā īkí—na‘e ‘ilo‘i ai ‘a e fanga kōkī kolokalo kulokulá mo e korimako ‘i he ngaahi motú, ‘o ngata ai ‘ene pulia lōloa ‘i ha senituli!

Ko e ngaahi fakatātā ko ení ‘oku fakahaa‘i ai ‘a e me‘a ‘e lava ke fai ke fakafoki mai ‘aki ‘a e ngaahi me‘amo‘ui kuo fakamanamana‘i ‘enau ‘i aí pea fai ha me‘a ki he ngaahi fehālaaki fakae‘ātakai sio nounou ‘i he kuohilí. Ko e kau ‘ofa ki he māmani ‘o natulá ‘i he feitu‘u kotoa pē ‘oku tautefito ‘a e lava ke nau fakatu‘otu‘a atu ki he tala‘ofa ‘a e Tohi Tapú ‘o pehē ko Sihova ko e ‘Otuá, “ne ne ngaohi ‘a e langi mo e fonua,” te ne fakangata ‘a e ngaahi tō‘onga fakatupu maumau ‘okú ne fakamanamana‘i ‘a e māmani ‘o natulá, ‘o kau ai ‘a hono ngaahi me‘amo‘ui kaivaó.—Saame 115:15; Fakahā 21:5.

[Fakamatala ‘i he peesi 25]

‘I he lolotonga ní, ko e ‘uhiki‘i kiuī ‘e 9 mei he 10 ‘oku ‘ikai te nau mo‘ui ‘i he ta‘u ‘e tahá

[Puha ‘i he peesi 26]

NGĀUE FAKAPOTOPOTO‘AKI ‘A E NGAAHI KOLOÁ

Ko ha pole na‘e fehangahangai ‘i māmani lahi mo e kau malu‘i ‘o e ‘ātakaí ko e fakautuutu ‘o e lisi ‘o e ngaahi me‘amo‘ui ‘oku fehangahangai mo e ‘auhamālié ‘i he tafa‘aki ‘e tahá ko e fakangatangata ‘a e ngaahi koloa ‘oku ala ma‘u ke fakalelei‘i ‘aki ‘a e palopalemá. Ko e founga ‘e taha kuo ui ia ko e fakamu‘omu‘a e malu‘i ‘o e ‘ātakaí, ‘a ia ‘oku ngāue‘aki ia mei he tefito‘i mo‘oni ‘o e fakamu‘omu‘a ‘a e me‘a ‘oku mahu‘inga tahá ‘a ē ‘oku ngāue‘aki ‘i he ngaahi loki fakavavevave ‘i he falemahakí he kotoa ‘o e māmaní. ‘I hono toe ui ia ko e fakamu‘omu‘a faka‘ekolosiá, ko e founga ko ení ‘oku fai ai ‘a e feinga ke fakahanga tefito ‘a e ngaahi koloá ki he ola lelei tahá, ‘o vakai ki he ngaahi me‘a tefito ko iá (1) ko e mahu‘inga ‘oku ‘ilo‘i ‘o ha ngaahi me‘amo‘ui pe nofo‘anga, (2) ko e ngaahi faingamālie ke lavame‘a ‘a e ngāue kuo fokotu‘ú, mo e (3) ko e fakamole ‘oku kau ki aí. Lolotonga he‘ikai loto-tatau ‘a e tokotaha kotoa ki he founga ko ení, ‘oku pehē ‘e he kau poupoú ‘oku tokoni ia ke ngāuelelei‘aki ‘a e ngaahi koloa fakangatangatá, ‘o fakahanga ‘a e tokangá ki he feitu‘u ‘e lava‘i ai ‘a e ngaahi ola lelei tahá.

[Mape ‘i he peesi 26]

(Ki he fakamatala kakato, sio ki he tohí)

NU‘U SILA

Kūlifa Hauraki

Motu ko Tiritiri Matangi

Rangitoto mo Motutapu

Motu ko Campbell

[Fakatātā ‘i he peesi 25]

Kiuī melomelo

[Credit Line]

© S Sailer/A Sailer/age fotostock

[Fakatātā ‘i he peesi 27]

Ko ha fo‘i takahe lahi ‘i he Motu ko Tiritiri Matangi

[Fakatātā ‘i he peesi 27]

Motu ko Campbell

[Fakatātā Credit Lines ‘i he peesi 27]

Takahe: © FLPA/Terry Whittaker/age fotostock; Motu ko Campbell: © Frans Lanting/CORBIS