E Baibolo-Ali Buku Muno Mwawa Amasesemo Yano Tungasuwila Uluwali 1.

“Ndileka Uyize uwe we Mwiko Uwukulu”

Mu viputulwa 8 vino vyandi vyawa mwe “Lolanji” tulilanda pa masesemo 8 yano yangalenga tusuwile vino vyawa mu Baibolo. Vyo-o ivipande vilimyavwa ukuzana ivyasuko ku mawuzyo ndi vino: Uzye amasesemo ya mu Baibolo yalinjivye amelenganyo ya wantu awacenjele nanti awe? Uzye molimonye ya-a amasesemo yafuma kwe Leza? Pano mukuwazya, mwakwelezya ukulola vino vikalanjizya ukuti amasesemo yano yawa mu Baibolo ayacisinka.

UKUSUZYA nu kuvwilika amiwele yino yazeka sana mwe ya-a amanda. Co-o calenga awantu wamwi ukutalika ukusuzya na vino Baibolo nye yikalanda. Ku cawulanda awavule wakasuwila vyonsinye vino wanji wakawanena pe Baibolo. Wasikwata impindi ya kuwazya pa kuti wayisinincizizye nga ca kuti vino wakakwivwa ku wantu avyacisinka nanti pole. Tumanyile ukuti mwemwe mupusineko na wa-a awantu wano wakasuwila icisuwile suwile. Acino pano tukulanzyanya pa masesemo yamwi aya mu Baibolo, mwalola vino vikalanjizya ukuti vino Baibolo ikalanda avyacisinka.

Twatalicila ukulanda pa wusesemo wuno wakuma umonsi wumwi umuHeberi wino awina Klistu, awaYuda na ma Muslims wacindika sana. We-e umonsi we Abrahamu a. Walinjiko ukutalika mu mwaka wa 2018 B.C.E ukufika mu 1843 B.C.E. b.

E Abrahamu walandwapo mu masesemo yamwi ayakutalicila aya mu Baibolo yano yatukuma na sweswenye pe yo-o impindi. (Lolani akambokosi kakuti “Amuno ‘Awamyiko Yonsi’ Walipalilwa”) Ukulingana ni buku lya Intaliko amasesemo yamwi pe ya-a pawa: (1) Ukulenga awana wa kwe Abrahamu ukuwa amwiko uwukulu. (2) Pakuwa uluko ulukulu walinji nu kuwasenda uwuzya ku nsi yinji. (3) Walinji nu kufuma mu wuzya nu kupyana insi ya Kenani. Lekani tulole ivisinka na vinji vino vyalandwapo mwe ya-a amasesemo.

Amasesemo Yatatu Amacindame

Uwusesemo 1: “Ndileka uyize uwe we mwiko wukulu [Abrahamu].”​—Inta. 12:2.

Ukuficiliswa: Mwe Abrahamu amuno mwafumile e Isaki ne Yakobi (wino akakwitwa nu kuti Israeli). Mwe wanye wa-a amuno mwafumile uluko lwa wina Israeli ukuwikako ni zyamfumu nye zino zyatekanga awina Israeli.

Vino amalyasi ya kaali yalandapo:

● E Baibolo yikatwavwa ukumanya kuno Abrahamu watuntusile. Swinya yalondolola na wamwi wano wafumile mwe weliwe ndi vino e Isaki e Yakobi na wana wa kwe Yakobi 12. Cinji aca kuti yalondolola ni ntuntuko zya zyamfumu zino zyatesile mu Israeli na mu Yuda. Izili 17 pe zyo-o wazilandapo na mu malyasi ya kaali. Vino walandapo pe zyo-o izyamfumu vikakwivwana na vino e Baibolo yalanda pe vino e Abrahamu na wano watuntusile mwe weliwe, akuli ukuti e Isaki ne Yakobi wizile awawa aluko ulukulu. c

Uwusesemo 2: “Ikwatalyako [Abrahamu] liliya munsi yinji, ­yino yisi ansiyawo, waliya wakawe awazya kweneko . . . Ukuwa awankwatwa yacitini awano waliwela.”​—Intaliko 15:13, 16.

Ukuficiliswa: Pa mulandu wa cipowe cino caponile mu Kenani, wano watuntusile mwe Abrahamu wafumile mu Kenani nu kuyayikala mu Egypt. Pakutalika wisile vye ngati awalendo, lelo mu kupita kwa mpindi wizile awawa awazya. Swinya wawapile nu mulimo wakuma injelwa. Pa kuti wize wafume mu Egypt papisile ikulo 4. Lekani tulole pano pakwiza mu kukumanila inkulo 4 nga twasendavye ulupwa longa pe wano wayile ku Egypt wano wafumile mwe Abrahamu. Ku cakulolelako, e Levi umwizikulu wa kwe Abrahamu wawa pe wano wayile ku Egypt. Lyo twandi tupende ukuti (1) Levi, (2) e Kohati umwana wakwe, (3) e Amramu umwizikulu, ne (4) Musa umwizikulu cizwi wa kwe Levi. (Ukuf. 6:16, 18, 20) Mu 1513 B.C.E., e Musa nye awino wafumizye awina Israeli mu Egypt.​—Lolani impindi na vino ivintu vyakonkine na kambokosi kakuti “Amasesemo ya mu Baibolo Yakaficiliswa pa Mpindi Yilyanye.”

Vino amalyasi ya kaali yalandapo:

● E professor James K. Hoffmeier wino wasambilila pe vino vyawa mu mawaliko ya mwi layano kaali na pa vyakuzyula zyula walandako vimwi pe lyo-o ilyasi. Watili, amalyasi ya wina Egypt ni vyakuzyula zyula vyonsinye vikapa uwusinincizyo wa kuti, awina Egypt wazumilizyanga awantu wamwi ndi vino awaHeberi ukwikala mu Egypt ponga ni vitekwa vyawo. Nomba uzye molimonye awina Israeli wayile awawa awazya wa kuma injelwa mu Egypt?

● Kweni kutawa ivyewo vya mu kulungatika vino vikalanda ukuti awina Israeli wumanga injelwa mu Egypt. Lelo ivikope vya mu nkungwe zya wina Egypt na malyasi yakaali vikapa uwusinincizyo wa kuti awina Egypt wawomvyanga awantu wanji ukuwumila injelwa ukuwomvya ivu ni sote. Amalyasi yawo ayakaali yakalanjizya nu kuti wano walolecesyanga pa mulimo wa njelwa wapimilanga awantu injelwa zino wafwile ukuma, wulyanye vino ne Baibolo yalanda. (Ukuf. 5:14, 19) E James walanzile kuti: “Amalyasi ya kaali aya wina Egypt yakalanda ukuti, awina Egypt watalisile ukupaticizya awantu wa ku nsi zinji ukuwomba ngati awazya . . . impindi yilyanye yino cikakwivwika ukuti apano watalisile ukucuzya awina Israeli. Mu kulecelezya, tungalanda vye ukuti wowo vino walanda ukuti awaHeberi wayile ku Egypt . . . mu mpindi ya cipowe nu kuti awina Israeli walinji awazya vingawa avisinka.”

Uwusesemo 3: “Ndikupa wewe na wanako . . . insi yonsi iya Kenani.”​—Intaliko 17:8.

Ukuficiliswa: Nanti aca kuti e Musa awino wafumizye awina Israeli mu Egypt, e Joshua awino wawatunguluzile mpaka awinjizya mu nsi ya Kenani mu mwaka wa 1473 B.C.E.

Vino amalyasi ya kaali yalandapo:

● Wano wakazyula ivya kuzyula zyula wakalanda ivipusane pusane pa mpindi yino awina Israeli winjizile mu nsi ya Kenani. Lelo e K.  A. Kitchen wino wasambilizile pa malyasi ya kaali aya wina Egypt walanzile ukuti, “tuzipizile ukumanya impindi yino awina Israeli winjizile mu Kenani na vino wisile.”

● E Baibolo yikalanda ukuti e Joshua “wayile ayoca Hazori akaya kamu Kenani.” (Joshua 11:10, 11) Wano wakazyula ivya kuzyula zyula wazanile incende zitatu pano pawezile ama tempile yatatu aya wina Kenani yano yononilwe kaali. Kwawa uwusinincizyo na wunji wuno wazanile wuno wukalanjizya ukuti wonye umusumba wosilwe mu myaka ya wa 1400 B.C.E. Vyo-o ivisinka vino twalandapo vikakwivwana na vino e Baibolo yikalanda.

● Umusumba wunji uwa mu Kenani wuno twalandapo we Gibeoni, pano patalimfile ama kilomita 9.6 ukufuma mu Yerusalemu. Wano wakazyula ivya kuzyula zyula wizile awazana ivimikonti vya nsembo mupipi ne 30 pano palinji amazina ya musumba wa Gibeoni. Awina Gibeoni wapusineko na wina Hazori, weni wapanzile umutende ne Joshua. Na cino cafumilemo aca kuti wizile awawapa umulimo wa “kusemba minzi.” (Josh. 9:3-7, 23) Amulandu ci wuno Joshua wawapezile wo-o umulimo? Amazwi yano yakazanwa pe 2 Samueli 2:13 na pe Jeremiya 41:12 yakalanjizya ukuti mu Gibeoni mwalinji aminzi amavule nkaninye. Vyo-o vino Baibolo yalanda vikakwivwana na vino ibuku lya Archaeological Study Bible, New International Version lyalanda. Likati: “Awina Gibeoni wakweti aminzi amavule nkaninye amuno mu Gibeoni mwalinji uluzi ulukulu longa nu tutici 7.”

● Awantu awavule wano walumbulwa mu Baibolo walandwapo na mu mabuku yanjinye yano asa ya mu Baibolo. Pe wa-a pawa ni zya mfumu 17 zino zyatesile Israeli ne Yuda zino zyatuntusile mwe Abrahamu. Zimwi pe zyo-o we Ahabu, Ahazi, Davidi, Hezekiya, Manase ne Uziya. Izya mfumu zyonsinye zyo-o, zikalanjizya ukuti awina Israeli wizile awawa aluko lwa maka swinya winjizile munsi ya Kenani nu kwikalamo.

● Mu 1896, wakavwambilizya wazanile ivyewo vya kwe Farao Merneptah mu musumba wa Thebes ku Egypt. Vyo-o ivyewo vikalanda pe vino awasilika wa kwe Farao wino witanga ukuti Merneptah walondanga ukuya mukusansa umusumba wa Kenani mu 1210 B.C.E. Lyo-o alili lyasi lyakutalicila pa malyasi ayamanyikwe yano awantu walemba muno watalicizile ukulumbula awina Israeli. Swinya likapa nu wusinincizyo wa kuti uluko lwa wina Israeli akuno lwalinji.

E Baibolo Yikatwavwa Ukwivwicisya Amalyasi Yamwi

Ndi vino muweni, mu Baibolo mwawa ivisinka ivivule vino vikatwavwa ukwivwicisya vimwi pa wantu, incende na vino vyacitikanga. Vyo-o ivisinka vikatwavwa ukulinganya vino Baibolo yalandapo na malyasivye yanji yano awantu walemba yalanda. Ukucita wo-o kukatwavwa ukulola vino ama wusesemo ya mu Baibolo yakuficiliswa. Pa wulayo wuno Leza walayile Abrahamu ni kwata lyakwe, tuweni uwusinincizyo wuno wukulanjizya ukuti vino e Leza walayile vyaficilisizwe. Muno mwasanzizye awana wa kwe Abrahamu ukuwa aluko ulukulu, ukuwasenda uwuzya mu Egypt na mukupita kwa mpindi ukwikala mu nsi ya Kenani. Vyonsinyene vyo-o vikatwizusyako amazwi ye Peter wino walemvileko Baibolo wino walanzile ukuti: ‘Amuno amazwi yawutumwa yasitela yize kukulonda kwamuntu, ukuwa wantu winjililwanga nu muzimu wutele apano awavwanga amazwi yano yafumanga kwe Leza’​—2 Pet. 1:21.

Pano uluko lwa wina Israeli lwinjizile munsi ya Kenani watalisile ukucita iviwipe icakuti vino vizile avifumamo vitazifile. Wano walemvile e Baibolo wavilandizile lyankani pano vitani vicitike nu kucitika ndi vino tulilola mwe Lolanji yino yikonsilepo.

[Amafutunoti]

[Icikope]

E ABRAHAMU​—UMUNTU WINO WALINJIKO KALI

● Amawe yano wazana yano yalemvilwe mu ma 2000 B.C.E. Pawa imisumba yino yawa na mazina ayakolane na mazina ya kwa lupwa wa kwe Abrahamu. Pe yo-o imisumba palinji e Pelegi, Serugi, Nahori, Tera, ne ­Harani.​—Intaliko 11:17-32.

● Pa Intaliko 11:31, pakalanda ukuti e Abrahamu nu lupwa lwakwe wafumile mu musumba wa “Uri kaladiya.” Ciza cazanwa ukuti wo-o umusumba uwononeke wukazanwa ku Iraq. E Baibolo yikalanda ukuti e Tera umukwasi wakwe Abrahamu wafwizile mu musumba wa Harani, wuno pe yo-o impindi wakawita ukuti Turkey. Ne Sera nawe wafwizile mu Hebroni, umusumba uwukali wuno awantu wa ku Middle East wacili wakakwikalamo.​—Intaliko 11:32; 23:2.