GAWAS sa dili tinuod nga mga estorya nga matapos ang kalibotan nga gihisgotan sa nag-unang artikulo, dunay mga butang nga angayng tagdon. Daghan ang nabalaka sa sobrang pagdaghan sa populasyon ug sa resulta niini nga pagnihit sa tubig ug pagkaon. Ang uban nabalaka sa mahitabo kon madaot ang ekonomiya sa kalibotan. Komosta ang mga katalagman nga ipahinabo sa kinaiyahan, mga epidemya, o nukleyar nga gubat? Moresulta kaha kinig tibuok-kalibotang kalaglagan?

Atong lakbit hisgotan ang pipila ka situwasyon nga mahimong makalaglag sa kalibotan. Dili tanan niini mahimong makapatay sa tanang tawo, apan may posibilidad nga makapahinabo kinig dakong kalaglagan sa atong planeta. Ania ang pipila niini.

Niadtong 1991, ang Mount Pinatubo sa Pilipinas mibuto, nga nakapatay ug kapin sa 700 ka tawo ug 100,000 ang nawad-ag balay. Ang dakong panganod nga abo miulbo 30 kilometros ngadto sa kalangitan ug dayon nahulog sa yuta nga nakapalubong sa mga pananom ug nakapahugno sa mga tinukod. Ang Pinatubo ug ubang bolkan nga sama niini nakapausab sa klima sulod sa daghang katuigan human kini mibuto.

Ang grabeng mga pagbuto, sama niadtong nahitabo sa daghang siglo nang nanglabay, maoy gatosan ka pilo nga mas kusog ug mas malaglagon kay sa bisan unsang mga pagbuto nga nahitabo ug makapahinabog mas grabeng kadaot. Gawas sa grabe kaayo kakusog nga pagbuto, ang moresulta nga kausaban sa klima sa Yuta makadaot sa pananom, makapanihit sa pagkaon, ug makapahinabog dakong kagutom.

“Ang pagbuto sa bolkan makapatay sa mga tanom ug mananap palibot niini; ang kusog kaayong mga pagbuto posibleng makapuo sa tibuok nga mga matang sa mga tanom ug mananap tungod sa kausaban sa klima sa tibuok Yuta.”—“National Geographic.”

Sayo sa buntag sa 1908, ang usa ka tawo naglingkod sa balkon sa tindahan sa Vanavara, Siberia dihang nalagpot siya tungod sa kusog kaayong pagbuto. Ang kainit grabe kaayo nga iyang gibati nga morag nasunog ang iyang kamisen. Ang gigikanan sa pagbuto maoy mga 60 kilometros ang gilay-on. Ang hinungdan niini mao ang pagkahagsa sa asteroid nga mga 35 metros ang diyametro ug motimbang ug mga 100 ka milyong kilo. Sa misulod ang asteroid sa atmospera sa Yuta, kini mibuto tungod sa presyur ug sa grabeng kainit sa nagkahulog kini. Ang enerhiya sa pagbuto, nga katumbas ug 1,000 ka bomba nga gihulog didto sa Hiroshima, nakapayhag ug mga 2,000 kilometro kuwadrado nga lasang sa Siberia. Ang mas dako pa nga asteroid makapahinabog mas grabeng kadaot, nga moresultag dagkong sunog, dayon mokalit pag-us-os ang temperatura sa Yuta nga makapuo ug mga mananap ug tanom.

“Sa tibuok kasaysayan sa Yuta, daghan na kaayong kometa ug asteroid ang nangahulog gikan sa wanang. Mas subsob kini nga nahitabo kaniadto, ug mahitabo kini pag-usab. Dili lang matag-an kon kanus-a.”—Chris Palma, senior lecturer sa astronomiya ug astrophysics sa Penn State University.

Ang mga siyentista nagtuo nga ang pagtaas sa temperatura sa Yuta, abnormal nga klima, pagtunaw sa mga glacier ug sa yelo sa tuktok sa kabukiran, ug pagkamatay sa kagaangan ug sa bililhong mga matang sa linalang nagpakita nga nagkausab na ang klima sa Yuta. Bisag nagkalainlain ang opinyon bahin niini, daghan ang nagtuo nga ang nakaingon sa kausaban sa klima mao ang paggamit ug karbon, krudo, ug gas sa mga sakyanan ug pabrika, nga mopabuga ug daghang carbon dioxide diha sa atmospera.

Ang ubang eksperto nagtuo nga kini nga mga binuga magpahinay sa pagsaka sa kainit ngadto sa wanang ug busa motaas ang temperatura sa Yuta. Sanglit suphon man sa kahoy ang carbon dioxide, ang pagpamuril sa kalasangan makadugang sa kausaban sa klima.

“Kon magpadayon pag-init ang Yuta ug dili makunhoran ang pagpabugag carbon dioxide, daghang siyentista nagtuo nga ang temperatura sa Yuta magpadayon pagtaas, nga moresultag mas grabe ug kalit nga pag-usab-usab sa klima ug pagtaas sa dagat nga makatabon sa mga dapit duol sa baybay diin daghan ang namuyo.”—“A Mind for Tomorrow: Facts, Values, and the Future.”

Sa ika-14ng siglo, ang Black Death nakapatay ug mga 35 porsiyento sa populasyon sa Europe sa duha lang ka tuig. Tali sa 1918 ug 1920, ang Spanish flu nakapatay ug labing menos 50 ka milyong tawo. Kay dugay man ang biyahe kaniadto, ang sakit hinay nga mikaylap. Apan tungod sa pagdaghan sa populasyon sa siyudad ug sa kadali sa pagbiyahe sa lainlaing nasod karon, ang susamang sakit dali nga mokaylap sa tibuok kalibotan.

Kini nga epidemya kinaiyanhong mahitabo. Apan daghan usab nahadlok nga ang mga mikrobyo maniobrahon sa tawo aron himoong hinagiban sa pagpatunghag mga sakit. Ang mga eksperto niini nga natad nag-ingon nga kadtong makamao niini makapalit ug gamit diha sa Internet sa paghimo niining matanga sa mga hinagiban.

“Ang mga mikrobyo sa normal nga mga sakit mahimong maniobrahon aron himoong hinagiban; apan, ang maayong laki nga mga kaaway nga nakabaton niini nga mga mikrobyo—o nakabatog mga mikrobyo nga [dili na madutlag medisina] o gimaniobra—makapahinabog grabeng kalaglagan.”—The Bipartisan WMD Terrorism Research Center.

Sa miaging lima ka tuig, ang mga tigbuhig buyog sa United States nawad-ag mga 30 porsiyento sa ilang mga buyog tuig-tuig tungod sa tibuok-kalibotang panghitabo diin ang tibuok kolonya sa mga buyog kalit ug misteryosong nangawagtang. Ang buyog dili lang magpatunghag dugos. Sila magpasabwag usab ug pollen sa mga pananom sama sa ubas, mansanas, soybeans, ug gapas. Kita nagdepende sa mga buyog.

Kita nagdepende usab sa phytoplankton. Kon wala kini, walay isda. Kon walay wati nga magbungkag sa yuta, mogamay ang atong ani. Kon mapuo kining hinungdanong mga matang sa linalang, magnihit ang pagkaon ug daghan ang magkuraw sa kagutom, nga moresultag kapintasan ug rayot. Ang polusyon, sobrang pagdaghan sa tawo, pag-abuso sa kahinguhaan sa yuta, pagdaot sa puy-anan sa mga mananap, ug kausaban sa klima makadugang sa pagkapuo sa mga mananap nga tingali 1,000 ka pilo kay sa natural nga kamatayon niini.

“Matag tuig, mga 18,000 ngadto sa 55,000 ka matang sa linalang ang mapuo. Ang hinungdan: tawo.”—United Nations Development Program.

Sa usa lang ka pagbuto sa nukleyar nga bomba, mawagtang sa mapa ang usa ka siyudad—usa ka makasubong kamatuoran nga kaduha nahitabo niadtong Agosto 1945. Ang usa ka nukleyar nga bomba grabe kaayo ka kusog, nga makapayhag ug makapatay pinaagi sa kalit nga presyur sa hangin, kainit, kalayo, ug radyasyon. Ang radyasyon makakontaminar usab sa pagkaon ug tubig. Ang nukleyar nga gubat makapaulbog toneladang abog, nga makasalipod sa kahayag sa adlaw ug makapaus-os sa temperatura sa Yuta. Ang mga tanom mangamatay. Kon walay makaon, ang tawo ug mananap mamatay sa gutom. Mga siyam ka nasod gituohan nga dunay kapasidad sa pagpabuto ug nukleyar nga bomba. Duna pay pipila ka nasod nga nagkamulo paghimog nukleyar nga bomba. Ug ang mga terorista interesado kaayong makabaton niini.

“Ang nukleyar nga bomba mao ang kinagrabehan ug numero unong hulga sa tawhanong sibilisasyon. . . . Dunay mga 25,000 ka nukleyar nga bomba sa tibuok kalibotan . . . Sa madugay o sa madali, makaabot ra kini sa kamot sa mga terorista.”—Union of Concerned Scientists.