WALA labot sa indi mapatihan nga mga istorya nga ginsambit sa nagligad nga artikulo, may mga butang nga dapat naton binagbinagon sing serioso. Madamo ang nabalaka gid sa sobra nga pagdaku sang populasyon nga nagaresulta sa kakulang sing tubig kag pagkaon. Ang iban naman nabalaka sa pagsarurot sang ekonomiya sa bilog nga kalibutan. Kamusta naman ang natural nga mga kalamidad, epidemia, ukon nuklear nga inaway? Ini bala nga mga hitabo magaguba sang kalibutan?

Binagbinagon naton sing makadali ang pila ka hitabo nga ginapatihan nga magaguba sang kalibutan. Bisan pa daw indi man ini makapatay sa tanan nga tawo, may posibilidad gid ini nga makadula sang sibilisasyon. Nalakip sa sini ang masunod.

Sang 1991, naglupok ang Mount Pinatubo sa Pilipinas, nga nagpatay sang sobra sa 700 ka tawo kag mga 100,000 ang nadulaan sing puluy-an. Ang mga abo sini nagtub-ok sing mga 30 kilometros sa kahawaan kag nagtupa sa duta, nga naglubong sang mga pananom kag nagrumpag sang atop sang mga bilding. Ang Pinatubo kag ang iban pa nga bulkan nga pareho sini may epekto gihapon sa klima bisan pila ka tuig na ang nagligad.

Kon may maglupok nga isa ka supervolcano, pareho sang mga natabo na sang una, mahimo nga ginatos ka beses nga mas mabaskog ini kag mas makahalalit sangsa bisan ano nga paglupok nga naeksperiensiahan sang katawhan. Wala labot sa insigida nga halit sini, ang pagbag-o sang klima sa bilog nga kalibutan magapierde sang pananom, nga tunaan sang kakulang sing pagkaon kag lapnag nga gutom.

“Ang mga bulkan makapatay sang mga tanom kag mga sapat asta sa pila ka milya sa palibot sini; pero ang mga supervolcano makapapas sang mga espesyi bangod bag-uhon sini ang klima sa bilog nga planeta.”—“National Geographic.”

Sang isa ka aga sang 1908, may lalaki nga nagapungko sa gua sang isa ka balaligyaan sa Vanavara, Siberia, sang gulpi lang nga may nagsigabong amo nga nagtabog sia sa iya pulungkuan. Tuman gid ang kainit nga pamatyag niya daw nagakalayo ang iya bayo. Ang ginhalinan sang pagsigabong mga 60 kilometros pa halin sa iya nahamtangan. Resulta ato sang isa ka asteroid nga mga 35 metros kalapad kag nagabug-at sang mga 100 milyon ka kilo. Sang magsulod ang asteroid sa atmospera sang duta, naglupok ini bangod sa grabe nga kadasigon kag sobra nga kainit. Ang kakusog sang paglupok sini katumbas sang 1,000 ka bomba sa Hiroshima kag ginhapay sini ang 2,000 kilometros kuadrados nga kagulangan sa Siberia. Siempre, kon mas daku pa nga asteroid ang magtupa, sigurado nga mas daku man ang halit. Magatuga ini sang dalagku nga mga sunog, nga pagasundan sang pagnubo sang temperatura, kag pagkapapas sang mga tanom kag mga sapat.

“Sa bug-os nga kasaysayan, may mga kometa kag mga asteroid na nga nagtupa sa duta. Mas madamo ini sadto, kag matabo pa ini liwat. Wala lang kita makahibalo kon san-o.”—Chris Palma, senior lecturer sa astronomy kag astrophysics sa Penn State University.

Ang mga sientipiko nagapati nga ang pag-init sang temperatura sang duta, pagbuang sang klima, pagkatunaw sang mga yelo kag glacier, kag pagkalamatay sang mga korales kag iban pa nga espesyi, resulta sang pagbag-o sang klima. Bisan wala pa mapamatud-an sing bug-os, madamo ang nagapati nga ang kabangdanan sini amo ang mga salakyan kag industriya nga nagagamit sang karbon, gasolina, kag natural nga gas—mga fossil fuel nga nagapagua sang madamo nga carbon dioxide sa atmospera.

May mga eksperto nga nagapati nga ining mga elemento nagasupot sa atmospera kag nagapugong sa init sang duta nga maggua sa kahawaan amo nga nagainit ang klima. Ang mga kahoy nagasuyop sang carbon dioxide, gani ang pagkalbo sang kagulangan mahimo isa man ka kabangdanan sang pagbag-o sang klima.

“Kon magpadayon ang pag-init sang globo kag kon indi mabuhinan ang carbon dioxide, madamo nga sientipiko ang nagapati nga mas magainit pa ang temperatura sang Duta, kag labi nga magabuang ang klima kag magataas ang nibel sang dagat amo nga ang mga komunidad malapit sa dagat mabutang sa katalagman.”—“A Mind for Tomorrow: Facts, Values, and the Future.”

Sang ika-14 nga siglo, ginpapas sang Black Death ang ikatlo nga bahin sang populasyon sa Europa sa sulod lang sang duha ka tuig. Halin sang 1918 asta 1920, mga 50 milyones ka tawo ang napatay bangod sa trangkaso Espanyola. Mahinay pa sadto ang transportasyon amo nga wala tanto naglapta ini nga mga balatian. Pero, sa pag-uswag sang mga siudad kag sa paghapos sang pagbiyahe sa bilog nga kalibutan subong, ang mga balatian kaangay sini madasig lang maglapta sa iban nga kontinente.

Mahimo nga natural lang ang kabangdanan sini nga mga epidemia. Pero, madamo karon ang nahadlok sa mga biological weapon ukon mga balatian nga ginhimo sang tawo. Ang mga eksperto nagsiling nga kon may isa ka grupo sang tawo nga may ihibalo sa biological weapon, madali lang sila makabakal sang mga gamit sa Internet kag makahimo sini.

“Ang mga balatian makatalagam; pero kon gamiton sang isa ka maalam nga kaaway subong armas ang mga kagaw sini nga mga balatian—ukon [ang mga kagaw nga nagabato sa bulong] ukon gin-imbento lang—mas makahalalit ini.”—The Bipartisan WMD Terrorism Research Center.

Sang nagligad nga lima ka tuig, ang mga manugsagod sang buyog sa Estados Unidos nadulaan sang halos 30 porsiento sang ila mga buyog kada tuig bangod sa colony collapse disorder. Nagakatabo ini sa bilog nga kalibutan diin ang bug-os nga kolonya sang mga buyog gulpi lang nagakadula sa ila mga balay nga wala mahibaluan ang rason. Indi lang dugos ang ginahatag sang mga buyog. Sila man ang naga-pollinate sang mga pananom subong sang ubas, mansanas, soya, kag algodon. Daku gid ang papel sang buyog sa kabuhi sang tawo.

Nagadepende man kita sa phytoplankton. Kon wala ini, wala man sing mga isda. Kon wala man sing mga lago nga nagapatambok sa duta, gamay lang ang patubas. Ang pagkapapas sini nga mga espesyi magaresulta sa kakulang sing pagkaon kag gutom, nga ginatunaan sang kasingki kag mga riot. Ang polusyon, sobra kadamo nga populasyon, sobra nga paggamit sang natural resources, pagkaguba sang palibot, kag pagbag-o sang klima amo ang pila sa mga rason kon ngaa halos 1,000 ka beses nga mas madasig sangsa kinaandan ang pagkapatay sang mga espesyi sang sapat.

“Kada tuig, mga 18,000 asta 55,000 ka espesyi ang nagakapapas. Ang rason: kahimuan sang tawo.”—United Nations Development Program.

Ang isa lang ka paglupok sang nuklear nga armas insigida nga makahapay sang isa ka siudad—isa ka masubo nga kamatuoran nga duha ka beses nga natabo sang Agosto 1945. Ang nuklear nga paglupok tuman gid kabaskog. Makaguba ini kag makapatay paagi sa gulpi nga pressure sang hangin, init, kalayo, kag radiasyon. Makontaminar sang radiasyon ang pagkaon kag tubig. Ang nuklear nga inaway makadala man sing tonelada nga yab-ok sa hangin, nga makabalabag sa silak sang adlaw kag magapanubo sang temperatura sa bilog nga kalibutan. Bangod sini, mapatay ang mga pananom nga kalan-on kag ang iban pa nga mga tanom. Kon wala sing pagkaon, ang mga tawo kag mga sapat mapatay sa gutom. Mga siam ka pungsod ang may ikasarang kuno sa pag-atake paagi sa nuklear nga mga armas. Ginapatihan man nga may pila pa ka pungsod nga nagahimo sang ila kaugalingon nga nuklear nga mga armas. Kag ang mga terorista nagatinguha gid nga makuha ini.

“Ang nuklear nga mga armas amo ang pinakamakahaladlok kag pinakamahapos gamiton sa pagpapas sang sibilisasyon sang tawo. . . . May ara pa mga 25,000 ka nuklear nga armas sa bilog nga kalibutan . . . Sa ulihi, makuha gid sang mga terorista ini nga mga bomba.”—Union of Concerned Scientists.