EHLEKETA hi xiendlakalo lexi: Wanuna un’wana u le ku chayeleni egondzweni leri nga ni ntila wun’we lowu yaka emahlweni ni lowu yaka endzhaku laha swi nga pfumeleriwiki leswaku vachayeri va hundzana. Wansati un’wana loyi a nga emahlweni ka yena u le ku chayeleni hi rivilo leri nga ehansinyana ka leri vekiweke. Kambe eka wanuna loyi a nga endzhaku ka yena loyi a nga lehisiki mbilu, a swi tikomba onge wansati yoloye a a ri eku chayeleni hi rivilo ra le hansi swinene. Endzhaku ka loko wanuna loyi a chayele timinete ti nga ri tingani a tshinele ekusuhi swinene ni movha ya wansati yoloye, u hela mbilu ivi a n’wi hundza hi rivilo lerikulu. Xisweswo, u tlule nawu a tlhela a tihoxa ekhombyeni ro vanga mhangu.

Ku vuriwa yini hi wansati loyi a va helelaka mbilu vatirhi-kulobye lava nga swi kotiki ku tirha hi ku hatlisa kumbe lava nga tlharihangiki ku fana na yena? Kumbe ku vuriwa yini hi wanuna loyi loko a ha rindzele khexe a tshamelaka ku tshikilela batheni yo yi vitana ematshan’weni yo lehisa mbilu? Xana u tshamela ku va helela mbilu vatswari va wena lava dyuhaleke? Kumbe xana u mutswari loyi a hatliselaka ku va helela mbilu vana va wena? Xana u hlundzukisiwa hi ku olova hi swihoxo swa van’wana?

I ntiyiso leswaku vanhu hinkwavo va nga hela mbilu minkarhi yin’wana. Kambe loko munhu a tshamela ku hela mbilu swi nga ha n’wi vangela swiphiqo leswikulu.

Phela ku hela mbilu swi vangelana gome, ku nyangatseka hambi ku ri ku kariha. Mintlhaveko yo tano yi nga hi vangela ntshikilelo lowukulu, lowu nga hlakataka rihanyo ra hina. Nkambisiso wa sweswinyana lowu kandziyisiweke hi American Medical Association wu vule hi ku kongoma leswaku ku hela mbilu swi nga vangela vanhu vuvabyi bya nsusumeto wa le henhla wa ngati, hambi ku ri vantshwa.

Ku ni mavabyi man’wana lama fambisanaka ni ku hela mbilu. Nkambisiso wa sweswinyana wu kombise leswaku ku hela mbilu swi endla leswaku vanhu va nyuhela ku tlula mpimo. Phepha-hungu ra The Washington Post ri ri: “Valavisisi va kume leswaku vanhu lava tsandzekaka ku lehisa mbilu va le khombyeni lerikulu ro nyuhela ku tlula mpimo ku tlula vanhu lava kotaka ku lehisa mbilu.” Etindhawini tin’wana, swakudya swo chipa leswi nga riki na rihanyo swi kumeka hi ku olova siku hinkwaro naswona vanhu vo tala lava tsandzekaka ku lehisa mbilu a va swi koti ku tshika ku dya swakudya sweswo.

Nkambisiso lowu endliweke hi Centre for Economic Policy Research ya le London wu kume leswaku vanhu lava tsandzekaka ku lehisa mbilu va ni mukhuva wo vekela etlhelo mintirho leyi faneleke yi endliwa. Xana swi nga ha endleka leswaku mintirho leyi dyaka nkarhi va yi vekela etlhelo hileswi va tsandzekaka ku lehisa mbilu kukondza va yi heta? Ku nga khathariseki leswaku hi xihi xivangelo xa kona, xinamu xi nga va ni vuyelo byo biha eka loyi a nga na xona swin’we ni le ka ikhonomi. Hi ku ya hi phepha-hungu ra The Telegraph ra le Britain, mulavisisi Ernesto Reuben u vule leswaku “xinamu xi endla leswaku hi nga bindzuli entirhweni nileswaku vanhu va lahlekeriwa hi mali yo tala hikuva [vanhu va xinamu] va wu vekela etlhelo ntirho va kala va nga ha wu endli hi ku helela.”

Phepha-hungu ra South Wales Echo ra le Britain ri vule leswaku “vanhu lava tsandzekaka ku lehisa mbilu va nga ha hlanganyela eka madzolonga lama vangiwaka hi ku nwa byala eminkhubyeni ya nivusiku swinene.” Valavisisi va le Yunivhesiti ya Cardiff va kume vumbhoni lebyi tiyisekisaka mhaka yoleyo endzhaku ka nkambisiso lowu va wu endleke eka vavanuna ni vavasati va madzana.

Ntlawa wa vakambisisi va nhlangano wa Pew Research Center wa le Washington, D.C., wu kume leswaku vanhu lava tsandzekaka ku lehisa mbilu “hakanyingi va hatlisela ku endla swiboho va nga rhanganga hi ku ehleketisisa ha swona.” Dok. Ilango Ponnuswami, profesa tlhelo nhloko ya Ndzawulo ya Vukorhokerhi bya Vanhu eYunivhesiti ya Bharathidasan le India, u vule leswi fanaka. U te: “Ku tsandzeka ku lehisa mbilu swi ta ku onhela swilo swo tala. Swi nga ku dyela mali, swi dlaya vunghana, swi ku vangela switlhavi ni maxangu kumbe vuyelo byihi ni byihi byo vava hikuva loko u tsandzeka ku lehisa mbilu u tala ku endla swiboho leswi hoxeke.”

Xiviko xa Research Review lexi kandziyisiweke hi Federal Reserve Bank ya Boston ya le U.S.A. xi vike leswaku ku tsandzeka ku lehisa mbilu swi vangela vanhu “swikweleti leswikulu.” Hi xikombiso, mimpatswa leyi ya ha ku cataka leyi tsandzekaka ku lehisa mbilu yi nga ha lava ku va ni swilo hinkwaswo swa vulovolovo endlwini hi ku hatlisa endzhaku ko tekana, hambiloko yi nga si va na mali. Hikwalaho, yi xava yindlu, fanichara, movha ni swilo leswin’wana hinkwaswo hi xikweleti. Sweswo swi nga hahlula vukati. Vakambisisi va le Yunivhesiti ya Arkansas, eU.S.A., va vula leswaku “mimpatswa leyi ya ha ku cataka leyi sungulaka vukati bya yona yi ri ni swikweleti a yi tsaki ngopfu ku fana ni mimpatswa leyi sungulaka vukati yi ri ni swikweleti switsongo kumbe yi nga ri na swona.”

Vanhu van’wana va vula leswaku ku wa ka ikhonomi loku ka ha ku endlekaka eUnited States ku vangiwe hi vanhu lava nga swi kotiki ku lehisa mbilu. Magazini wa swa timali lowu vuriwaka Forbes wu vula leswaku “xiyimo xa sweswi xa ikhonomi xi vangiwa hi vanhu lava tsandzekaka swinene ku lehisa mbilu ni lava nga ni makwanga lama tlulaka mpimo. Ku tsandzeka ku lehisa mbilu swi susumetele vanhu lava tolovelekeke ku lava tindlu to durha swinene leti va nga ta ka va nga swi koti ku ti hakela. Xisweswo va ye va ya lomba mali yo tala swinene leyi a ku ta hundza malembe yo tala va nga si yi hakela naswona eswiyin’weni swin’wana va tsandzeka hi ku helela ku yi hakela.”

Ku tsandzeka ku lehisa mbilu swi nga endla leswaku hi nga ha swi koti ku vulavurisana kahle ni van’wana. Loko munhu a tsandzeka ku lehisa mbilu loko a dya bulo ni un’wana, u tala ku vulavula handle ko anakanya. Nakambe a nga ha nyangatseka loko van’wana va vulavula. Munhu wo tano wa tsandzeka ku lehisela van’wana mbilu leswaku va swi hlamusela kahle leswi va swi vulaka. Kutani a nga ha va jaha leswaku va hatla va heta ku vulavula hi ku va nghena enon’wini kumbe a ringeta ku kuma ndlela yin’wana yo hatla a tsema bulo.

Sweswo swi nga endla leswaku munhu a lahlekeriwa hi vanghana. Dok. Jennifer Hartstein, mutivi wa miehleketo loyi a tshahiweke exihlokweni lexi hundzeke, u ri: “I mani loyi a lavaka ku va ni munghana loyi a swi kombisaka erivaleni leswaku wa tsandzeka ku lehisa mbilu?” Ku hela mbilu a hi mfanelo leyi rhandzekaka. Yi ta endla leswaku vanghana va wena va ku papalata.

Lebyi ko va vuyelo byi nga ri byingani ntsena lebyi nga tsakisiki, lebyi nga ha vangiwaka hi ku hela mbilu. Xihloko lexi landzelaka xi ta tlhuvutsa ndlela leyi u nga ku hlakulelaka ha yona ku lehisa mbilu.