Raica sara na lewena

Raica na lewenivola

ITUKUTUKU MAKAWA

O Al-Khwarizmi

O Al-Khwarizmi

NI VAKARAUTAKI na bi ni dua na ka se soqoni na ka e voli, e levu era vakayagataka na fika vakaIdia kei na kena vakaArapea. Na vuna? A rairai tekivu mai Idia na kena vakayagataki na matanifika na saiva me yaco ina ciwa, qai vakayagataki ena veivanua e Urope nira kauta kina na vuku ni gauna makawa era volavola ena vosa vakaArapea. Dua e kilai levu o Muhammad ibn-Musa al-Khwarizmi. A rairai sucu ena vanua e kilai tu ena gauna qo me o Uzbekistan ena rauta na 780 G.V., e vakatokai me “daunifika rogo ni Arapea.” Cava e kena icavuti kina qori?

“DAUNIFIKA ROGO NI ARAPEA”

A vola o Al-Khwarizmi na yaga ni kena wasei e dua na mataqali fika e kilai me decimal, bulia tale ga eso na iwalewale rawarawa me cakacakataki kina eso na ka vakafika vereverea. E vakamacalataka qori ena nona ivola The Book of Restoring and Balancing. Ena ulutaga vakaArapea na Kitab al-jabr wa’l-muqabala na vosa al-jabr e kena vakavalagi na algebra, qo na kena biu na matanivola me vakaibalebaletaka na matanifika. E kaya kina e dua e dau vola na veika vakasaenisi o Ehsan Masood ni algebra “e dua na iwalewale vakasakiti me bau buli me cakacakataki kina na veika vakafika, qai tokona vinaka na veika kece vakasaenisi.” *

Kaya e dua na dauvolaivola ni “levu na gonevuli ena veitabagauna sa sivi era diva ga me kua ni tauyavutaka o al-Khwarizmi na cakacakataki ni fika va qori.” Ia e kaya o al-Khwarizmi ni nona inaki me vakarawarawataka na cakacakataki ni fika ena veivoli, kena wasei na ivotavota, wasei ni vanua kei na so tale.

Ni oti e vica vata na yabaki era vakavinavinakataki al-Khwarizmi na daunifika e Urope, wili kina o Galileo kei Fibonacci, ena matata ni nona ivakamacala me baleta na cakacakataki ni fika. Na nona cakacaka o Al-Khwarizmi e levu tale kina na ka e vulici me baleta na cakacakataki ni fika e kilai me algebra, arithmetic, kei na trigonometry. Era vakayagataka na vuku mai na Tokalau e Loma na trigonometry mera cakacakataka kina na ibulibuli ni ka e yasaitolu, kei na kena dikevi vakatitobu na maliwalala. *

Na cakacakataki ni fika na Algebra: “E dua na iwalewale vakasakiti me bau buli me cakacakataki kina na veika vakafika, qai tokona vinaka na veika kece vakasaenisi.”

O ira na muria na cakacaka i al-Khwarizmi era tauyavutaka tale eso na iwalewale vovou me vakayagataki kina na wasei ni fika e kilai me decimal. Era tekivuna tale ga na iwalewale vou me cakacakataki kina na loma ni dua na ka se na yasana taucoko. Me baleta na vakayagataki ni iwalewale qori era liu tale vei ira mai na vanua vakavalagi na dau droini vale kei ira na taravale mai na Tokalau e Loma. O ira mai na vanua vakavalagi era qai kila ga na iwalewale qori ena gauna era veiraravui tiko kina kei ira na Musolomani. Era lai vakayagataka sara na ka era sa kila ena nodra vanua, ena nodra veivuke na Musolomani vuli vinaka era kau vakavesu kei ira na biuvanua yani.

TETE NA VAKAYAGATAKI NI FIKA VAKAARAPEA

Yaco na gauna me vakadewataki kina vakaLatina na cakacaka i al-Khwarizmi. Dua na daunifika ni Itali o Fibonacci (rauta na 1170-1250), e kilai tale ga me o Leonardo of Pisa, e rogo ena nona vakavuna me vakayagataki vakalevu ena vanua vakavalagi na fika vakaArapea kei na kena vakaIdia. E vulica qori ena gauna e dau sikova kina na veivanua ena Mediterranean, oti qai vola e dua na ivola na Book of Calculation.

Sa oti e dua na gauna balavu e qai kilai levu na iwalewale a tauyavutaka o Al-Khwarizmi. Ia sa vakayagataki sara tu ga ena gauna qo ena veika vakasaenisi kei na iyaya vovou, wili kina na veika vakailavo kei ira na kabani ni buli iyaya.

^ para. 5 Na algebra sa vakayagataki tu nikua e vakaibalebaletaki ina fika era sega tu ni kilai era sosomitaki ena dua na matanivola me vaka na x se y. Kena ivakaraitaki x + 4 = 6. Ni cakacakataki qori, na 2 ena sosomitaka na x.

^ para. 7 Era tekivuna na cakacakataki ni ka e yasaitolu o ira na dau dikeva na maliwalala ni Kirisi. O ira na vuku ni Musolomani era vakayagataka na trigonometry mera cakacakataka na vanua e tiko kina o Mecca. Nira masu na Musolomani era na qara i Mecca. Dau kena ivakarau tale ga vei ira mera buluti na mate nira tadravi Mecca tu, vaka kina nira vakamate manumanu.