PANANGTALDIAP ITI NAPALABAS
Al-Khwarizmi
NO AMMUEN dagiti tattao ti timbangda wenno kuentaenda ti bayad dagiti ginatangda, adu ti agusar kadagiti numero a Hindu-Arabic. Apay a “Hindu-Arabic”? Agparang a dayta a moderno a panagsurat iti numero nga agusar iti sero (0) agingga iti siam (9) ket naggapu iti India, ken nakadanon iti Europa babaen kadagiti nagkauna nga iskolar a mannurat iti lengguahe nga Arabic. Ni Muhammad ibn-Musa al-Khwarizmi ti kangrunaan kadakuada, a nalabit nayanak iti maaw-awagan itan nga Uzbekistan, idi agarup 780 C.E. Naawagan ni al-Khwarizmi a “natan-ok a bannuar (hero) ti Arabic mathematics.” Apay a naited kenkuana ti kasta a pammadayaw?
“BANNUAR TI ARABIC MATHEMATICS”
Nagsurat ni al-Khwarizmi maipapan iti praktikal nga usar dagiti decimal. Inyam-ammo ken inlawlawagna pay ti maysa a metodo iti panangsolbar kadagiti mathematical problem iti librona a Kitab al-jabr wa’l-muqabala (The Book of Restoring and Balancing). Ti Arabic a termino nga al-jabr iti paulo ti librona ti nakaalaan ti Ingles a sao nga algebra. Kinuna ti mannurat iti siensia a ni Ehsan Masood, a ti algebra “ti kakaisuna a kapatgan pay laeng a naimbento a makatulong iti panagadal iti matematika, ken suportaranna ti amin a sangay ti siensia.” *
Inyangaw ti maysa nga autor a para iti nakaad-adu a henerasion ti estudiante iti hayskul, saan latta koman nga inim-imbento ni al-Khwarizmi ti algebra. Nupay adu nga estudiante ti marigrigatan iti algebra, ti talaga a kayat ni al-Kwarizmi ket mapasimple ti pannakailawlawag ti panagkuenta iti negosio, pannakabingay dagiti tawid, panagsurbey iti daga, ken dadduma pay.
Ginasut a tawen kalpasanna, dagiti matematiko iti Europa a kas kada Galileo ken Fibonacci, napalalo ti panangpadayawda ken al-Khwarizmi gapu kadagiti nalawag nga eksplanasionna maipapan iti equation. Nagresulta dagiti panangilawlawag ni al-Khwarizmi iti ad-adu pay a panagadal iti algebra, arithmetic, ken trigonometry. Gapu iti trigonometry, nabaelan dagiti iskolar iti Middle East a kuentaen dagiti anggulo (angle) ken sikigan (side) dagiti trianggulo, ken pasayaaten ti panagadal iti astronomia. *
Algebra: “Ti kakaisuna a kapatgan pay laeng a naimbento a makatulong iti panagadal iti matematika”
Dagiti nagusar iti insurat ni al-Khwarizmi ket nakaaramid kadagiti baro a pamay-an ti panangusar kadagiti decimal fraction, ken isuda ti nangyun-una kadagiti baro a teknik tapno maammuan ti area ken volume ti maysa a banag. Nabayagen nga us-usaren dagiti arkitekto ken managibangon iti Middle East dagita a kabbaro a metodo sakbay pay nga inusar dagiti taga-Europa ken America, a sada la nagbalin a pamiliar kadagita bayat ti Krusada. Inyawidda dagita a pannakaammo iti tulong dagiti edukado a balud ken imigrante a Muslim.
NAGSAKNAP TI ARABIC MATH
Idi agangay, naipatarus iti Latin dagiti insurat ni al-Khwarizmi. Ti Italiano a matematiko a ni Fibonacci (c. 1170-1250), a pagaammo met kas Leonardo of Pisa ket napadayawan gapu ta isu ti nangyam-ammo kadagiti numero a Hindu-Arabic iti Europa ken America. Naadalna dagita bayat ti panagpasiarna kadagiti lugar iti Mediteraneo, sana insurat ti Book of Calculation.
Ginasut a tawen pay ti naglabas sakbay a limmatak dagiti panangilawlawag ni al-Khwarizmi. Ngem ita, dagiti metodona ken ti matematika a nainaig iti dayta ket nakapatpateg iti siensia ken teknolohia, agraman komersio ken industria.
^ par. 5 Iti moderno nga algebra, dagiti di ammo a numero ket irepresentar dagiti letra kas iti x wenno y. Maysa a pagarigan ti equation nga x + 4 = 6. No kissayam iti 4 ti agsinnumbangir a paset ti equation, maammuam a ti katupag ti x ket 2.
^ par. 7 Dagiti Griego nga astronomo ti nangyun-una iti panangkuenta kadagiti sikigan ken anggulo dagiti trianggulo. Nagusar dagiti iskolar nga Islam iti trigonometry tapno maikeddengda ti direksion a tumurong iti Mecca. Sumango dagiti Muslim iti Mecca no agkararagda. Paset met ti tradisionda a masapul a maipasango iti Mecca ti ulo dagiti natay no maitabonda. Kasta met a dagiti partidor a Muslim sumangoda iti Mecca no agpartida iti animal.
Baka Kayatmo Met ti
AGRIINGKAYO!
Alhazen
Mabalin a saanka a pamiliar iti naganna, ngem mabalin nga adda maitultulongna kenka dagiti naaramidanna.
AGRIINGKAYO!
Desiderius Erasmus
Ti kinalatak ni Erasmus “idi panawen ti Renaissance (1400-1700 C.E.) ket kapada ti tao a sikat ita iti adu a pagilian.” Apay a nalatak?
AGRIINGKAYO!
Aristotle
Dagiti kapanunotan daytoy a nagkauna a pilosopo ket nagdakkel ti impluensiana kadagiti pannursuro dagiti relihion nga agkunkuna a Kristiano.
AGRIINGKAYO!
Ignaz Semmelweis
Adda utang a naimbag a nakem ti amin a pamilia ita ken ni Ignaz Semmelweis. Apay?
AGRIINGKAYO!
Herodotus
Naawagan kas Ama ti Historia, agparang nga inusarna ti intero a biagna a nangaramid iti maysa a libro.
AGRIINGKAYO!
Panangtaldiap iti Napalabas—Galileo
Idi 1992, adda makapabigla nga imbaga ni Pope John Paul II maipapan iti Iglesia Katolika ken iti panangtratoda idi ken Galileo.
