Wakin estudiaq runakunan ninku: “Munakusqanku runa wañupuqtinqa, chay runaq llakikuyninqa pisi-pisimantan chinkapun”, nispa. Sapanka runapas jujniraymi kanchis, chaymi mana kaqllatachu llakikuyninchista pisiyachisunman. Jujkunaq rikunanpaqqa yaqaspachá wakinqa mana nishutachu llakikunku, otaq jujkunaq qayllanpi mana llakikunkuchu. Imayna kashasqanchismanta waqaypas jujkunaman willaypas allinmi kanman, ichaqa manan chayta ruwaspallachu llakikuyninchistaqa pisiyachisunman. May llaqtamantachus kanchis, imaynachus kanchis, imaynapis wañupuran munakusqanchis runa, chaykunamantan kanqa llakikuyninchis pisiyananpaqqa.

Manan sut’itapuniqa yachasunmanchu munakusqanchis runa wañupuqtin imakunachus pasawananchismanta, imakunapichus tarikunanchismantapas. Qatimuqpin qhawarisun imakunapis tarikusunman chayta:

Qonqayllan sonqonku cambian. Chay llakipi tarikuqkunaqa sapa kutillanmi waqanku, wañupuqninku runata yuyarinku, qonqayllataq kusisqa kashaspa phiñakunku, otaq waqayta qallarinku. Chaymantapas qonqayllan paykunata yuyarinku imatapas ruwashaspa, otaq mosqokushaspanku. Chaymantapas chayllaraqchus munakusqan runa wañupurqan chayqa, manan imanakuytapas atinkuchu, otaq “chayqa manan cheqaqchu” nispa ninku. Tinaq qosan qonqaylla wañupuqtinmi payqa nirqan: “Manan ima ruwaytapas atirqanichu, manan waqayta atirqanichu, sinchi llakisqan kasharqani, jinan nirqani: “Kayqa manan cheqaqchu, mosqoyllan”, nispa.

Wakinqa phiñakunkun, juchachakunkutaq chay pasasqanmanta. Ivanmi nin: “Wawayku Ericqa 24 watayoqmi wañukapurqan, chaymi noqapas esposay Yolandapas juj tiempo sinchi phiñasqa kasharqayku. Chhayna kasqaykumantaqa admirakurqayku. Manan jayk’aqpas piensarqaykuchu millay genioyoq kanaykumantaqa. Chaymantapas juchachakurqaykun wawaykuq wañupusqanmanta. Nirqaykun: Yaqachus wawanchisraykuqa imallatawanpas ruwayta atisunman karqan”, nispa. Alejandroq esposanqa unayta onqospan wañupurqan, jinan juchachakuspa nirqan: “Noqaqa millay runachá karqani, chaychá Diosqa jinallata qhawarqan sufrisqayta. Chhaynata piensaspan repararqani chay pasawasqanmanta Diosta juchachashasqayta, jinan chaypas llakichillawarqantaq”, nispa. Kostaspas ninmi: “Mayninpiqa esposay Sofiapaqmi phiñakuq kani wañupusqanmanta. Chay qhepamantaq chhaynata piensasqaymanta mana allinchu sientekuq kani. Manan paychu juchayoq karqan chay pasasqanmantaqa”, nispa.

Mana allinta piensaykuspan imatapas ruwanku. Chay llakipi tarikuqkunaqa qonqayllan imachus piensasqankuta cambianku otaq mana allinta piensaykunku. Wakinqa ninmanpaschá: “Paypa kunkantan uyariruni, paytan rikuruni”, nispa. Otaq sasata imatapas yuyarinkuman. Tinan nin: “Mayninpiqa qonqayllan piwanpas rimashaspay yuyayniyqa jujpi kashan. Sapa kutillanmi yuyariq kani qosaypa wañupusqan p’unchaykunapi imakunachus pasasqanta, manan yuyayniypichu kasharqani, chaymi astawanraq llakichiwarqan”, nispa.

Jujkunamanta karunchakunku. Chay llakipi tarikuqkunamanta wakinqa phiñakunkumanpaschá, otaq mana munankuchu jujkunawan juñukuyta. Kostasmi nin: “Manan allinchu sientekuq kani casarasqa runakunawan juñukuspay. Kaqllataqmi pasawarqan solterokunawan juñukuqtiypas”, nispa. Ivanpa esposan Yolandapas ninmi: “Noqaqa manan uyariyta munaqchu kani jujkunaq quejakusqanta, qhawarisqayman jinaqa paykunaq sasachakuyninqa manan imapaschu karqan. Jujkunataq rimaqku wawanku imakunatachus ruwashasqankumanta. Kusikurqaniña paykunata uyarispay chaypas, sonqoy ukhupiqa manan munasharqanichu uyariyta. Qosaywan noqawanqa yacharqaykun imachus ruwanaykuta, chaywanpas manan kallpayku karqanchu chayta ruwanaykupaq”, nispa.

Wakintaqa ratullan ima onqoypas jap’ipun. Chay llakipi tarikuqkunaqa manan mijuyta munankuchu, tulluyapunku, manataqmi puñuytapas atinkuchu. Aaronpa papanmi wañupurqan, paymi nin: “Watantinmi mana puñuyta atirqanichu. Qonqaymi kuska tutakunata rijch’ariq kani papayta yuyarispay”, nispa.

 Alejandropas willakunmi qonqaylla umanpas cuerponpas nanasqanta, paymi nin: “Askha kutitan rirqani doctorpata qhawachikunaypaq, paymi ichaqa niwarqan allillanmi kashanki, nispa. Chaypin repararqani esposaypa wañupusqanmanta llakikusqayrayku cuerpoypas umaypas nanawasqanta”, nispa. Tiempowanmi ichaqa nanayninkuna chinkapurqan. Alejandro doctorman risqanqa allinmi karqan. Munakusqanchis runaq wañupusqanwan llakikuspaqa qonqayllan ima onqoypas jap’iwasunman, otaq ima onqoyninchispas astawan empeoranman.

Wakin ruwaykunatan mana ruwayta atisunmanchu. Ivanmi nin: “Wawayku Eric wañupusqantaqa familiaykunaman amigonkunaman, jujkunamanwanmi willanayku karqan, jefenmanpas, alquilakusqan wasipi dueñonmanpas willanaykun karqan. Chaymantapas imaymana documentokunatan ruwanayku karqan. Manataqmi yacharqaykuchu wawaykuq cosasninkunawan imachus ruwayta. Tukuy chaykunata ruwanaykupaqqa manan kallpayku karqanchu llakisqa kashasqaykurayku”, nispa.

Wakinpaqmi ichaqa sasa karqan wañupuq familianpa ruwasqanta ruway. Chaymi Tinawan pasarqan, paymi nin: “Qosaymi encagakurqan bancoman pagaymanta juj pagokunata ruwaymantapas. Kunanmi ichaqa noqa chayta ruwanay. Chaytaqmi astawan sayk’uchiwan, sapa kutillanmi tapukuq kani: ¿Atisaqchu tukuy chaykuna ruwayta?”, nispa.

Qhawarisqanchis jina, munakusqanku runa wañupusqanmanta llakikuqkunaqa imaymana sasachaypin tarikunkuman. Chhaynaqa wakinqa ninmanpaschá: “Manachus jina jayk’aqpas chaykunataqa atipayta atinkumanchu”, nispa. Chay llakipi tarikuqkunaqa sinchi sonqo nanaypin tarikunku, ichaqa imakunapichus tarikunankuta yachayqa allintan yanapanman. Sapankanchispas jujniraymi kanchis, chaymi chay llakipi tarikuspaqa mana kaqllachu pasawasunman. Chaymantapas munakusqanku runaq wañupusqanmanta llakikuqkunaqa manan juchachakunankuchu chhaynapi tarikusqankumanta.

Llakikuyniykiqa pisiyanqan. Munakusqayki runaq wañupusqan p’unchaypiqa sonqoykiqa sinchitan nanasunki, ichaqa pisi-pisimantan pisiyanqa. Chaywanqa manan nishanchischu: “Manañan llakikunkichu, otaq qonqapunkin munakusqayki runata”, nispaqa. Ichaqa qonqayllan imatapas ruwashaspa payta yuyarispa sonqoyki nanasunkiman. Unay tiempomantaqa yaqa llapa runakunaq llakikuyninqa pisiyapunmi, jinaspan tukuy yuyaywan imachus ruwanankuta ruwanku. Chaypaqmi ichaqa necesitanku familiankunaq amigonkunaq yanapayninta.

¿Jayk’a tiempon llakisqalla kashanku? Wakin runakunaq sinchi llakikuyninqa askha killakunamantan pisiyapun. Jujkunapaqmi ichaqa llakikuyninku pisiyanman juj watamanta otaq iskay watamanta. Wakinpaqmi ichaqa askha watamanta pisiyapunman. * Alejandron nin: “Noqaq llakikuyniyqa kinsa wata qhepamanñan pisiyapurqan”, nispa.

Chay llakipi tarikushanki chayqa, pacienciakunaykin. Ama qonqaychu, llakikuyniykiqa manan wiñaypaqchu kanqa, pisi-pisimantan pisiyapunqa. Ichaqa, ¿imakunatan ruwawaq llakikuyniykita pisiyachinaykipaq?