Icipandwa 2

Ubulwi bwa Baibolo Ubwa Kubako

Kwalibako imposo ishingi isha bushininkisho ishishininkisho kuti Baibolo mu cituntulu yaba Cebo ca kwa Lesa. Uluposo lumo lumo lwaba ulwakosa, lelo lintu shonse shabikwa pamo, te kuti shiputulwe. Muli ici cipandwa ne cikonkelepo, tulelanshanya fye pa lwa luposo lumo ulwa bushininkisho: ilyashi lya kale ilya Baibolo nge buku. Icine ca kuti, tayaba iyapelebela ku cipesha mano ica kuti ili buku lyaibela lyapusunsuka ukufika na lelo. Languluka ifishinka we mwine.

1. Kulonsha nshi kumo pa lwa Baibolo?

BAIBOLO yalicila pa kuba fye ibuku. Yaba ni laibrari yafumba iya mabuku 66, yamo ayepi na yamo ayaleepa, yakwatamo ifunde, ubusesemo, ilyashi lya kale, inshintu, ukufunda, na fimbipo ifingi. Imyanda ya myaka pa ntanshi ya kufyalwa kwa kwa Kristu, aya kubalilapo 39 muli aya mabuku yalilembelwe—ukucilisha mu lulimi lwa ciHebere—ku baYuda ba citetekelo, nelyo abena Israele. Ulu lubali ilingi line lwitwa Icipingo ca Kale. Amabuku 27 aya kulekeleshako yalembelwe mu ciGreek ku Bena Kristu kabili mu kusaalala yaishibikwa nga Icipingo Cipya. Ukulingana no bushininkisho bwa mu kati ne fishilano ifingi ifya kale, aya mabuku 66 yalembelwe pa ciputulwa ca nshita mupepi ne myaka 1,600, ukutendeka lintu Egupti aali amaka  yakalamba no kupwa lintu Roma abele umukalamba wa calo.

Ni Baibolo Yeka Yapusunswike

2. (a) Cinshi cali imibele ya kwa Israele lintu Baibolo yatendeke ukulembwa? (b) Fitabo nshi fimbi ifyalembelwe ifyaletelweko mu kati ka ciputulwa ca nshita cimo cine?

² Ukucila pa myaka 3,000 iyapitapo, lintu ukulemba kwa Baibolo kwatendeke, Israele aali fye uluko lumo ulunono pa kati ka shingi mu Middle East. Yehova aali Lesa wabo, lintu inko shashingulwikeko shakwete ukulekanalekana kwa kupelenganya ukwa balesa baume na balesa banakashi. Mu kati ka cilya ciputulwa ca nshita, abena Israele tabali beka fye ku kuletako ifitabo fya butotelo. Inko shimbi na sho shaleteleko ifitabo fyalembwa ifyo fyabelebeshe ubutotelo bwabo ne fya cindama fya luko lwabo. Ku ca kumwenako, ulushimi lwa bena Akkad ulwa ku Gilgamesh ukufuma ku Mesopotamia na malyashi ya mpalume aya kwa Ras Shamra, ayalembelwe mu ciUgaritic (ululimi lwalandilwe mu caishibikwa nomba nga Syria wa ku kapinda ka ku kuso), lwali ukwabulo kutwishika ulwalumbuka. Ifitabo ifingi ifya ilya nkulo na kabili fyasanshishemo ifitabo pamo nga The Admonitions of Ipu-wer (Ukusoka kwa kwa Ipu-wer) na The Prophecy of Nefer-rohu (Busesemo bwa kwa Nefer-rohu) mu lulimi lwa mu Egupti, inyimbo  sha mapepo ku milungu yalekanalekana mu Sumeria, ne fitabo fya busesemo mu ciAkkad.¹

3. Cinshi cishibisha Baibolo ukupusanako ukufuma ku fitabo fimbi ifya butotelo fyaletelweko mu Middle East mu kati ka ciputulwa ca nshita cimo cine?

³ Fyonse ifi fitabo fya ku Middle East, nangu cibe fyo, fyakumenye ishamo lya munsaunte. Fyalilabilwe, kabili nangu fye ni ndimi fyalembelwemo shalilobele. Cali fye ni mu myaka ya nomba line e lintu bakashuula ba fyashikama na basambilila ifya kupangwa kwa ndimi baishibe ulwa kubako kwa isho no kusanga ifya kushibelenga. Pa lubali lumbi, amabuku yalembelwe intanshi aya Baibolo wa ciHebere yalipusunsuka ukufika na ku nshita yesu kabili yacili yalebelengwa mu kusaalala. Inshita shimo abasambilila batungo kuti amabuku ya ciHebere muli Baibolo yatuntuka mu nshila imo ukufuma ku fitabo fya pa kale. Lelo icishinka ca kuti ubwingi bwa isho mpapulo bwalilabwa ilintu Baibolo wa ciHebere alipusunsuka cebekesha Baibolo mu kumonekesha ukuba iyapusanako.

Bakabaka ba Cebo

4. Ni mpika nshi ishikalamba isha bena Israele pambi ishamoneke ukubika ukupusunsuka kwa Baibolo mu kutwishika?

⁴ Wicita cilubo, ukufuma ku mimwene ya buntunse ukupusunsuka kwa Baibolo takwali kusondwelela kwapita. Abekashi baileteleko baculile amesho yayafya aya musango yo no kutitikisha kwatapata ica kuti ukupusunsuka kwa iko ukufika ku kasuba kesu mu cine cine kuntu kwaibela. Mu myaka pa ntanshi ya kwa Kristu, abaYuda  abaleteleko Amalembo ya ciHebere (“Icipingo ca Kale”) baali mu kulinganako uluko lunono. Baikeleko ukwabulo kushikatala pa kati ka mabuteko ya maka aya bupolitiki ayo yasunkile bumo no bunankwe ku kucilapo. Israele aali no kulwila ubumi bwakwe ukulwisha ukupyanana kwa nko, pamo ngo kwa baPelishiti, abena Moabu, abena Amone, na bena Edomu. Mu kati ka ciputulwa ca nshita lintu abaHebere bapaatukene mu mabufumu yabili, Ubuteko bwakaluka ubwa cina Ashuri bwafumishepo ubufumu bwa ku kapinda ka ku kuso, lintu abena Babiloni baonawile ubufumu bwa ku kapinda ka ku kulyo, ukusenda abantu mu bunkole ukufuma muli ubo abashalapo fye banono babwelelemo pa numa ya myaka 70.

5, 6. Kwesha nshi kwacitilwe ukwabikile mu busanso ukubako kwine ukwa baHebere nga bantu baibela?

⁵ Kwalibako na kabili amalipoti ya kwesha ukwipaya uluko lwa abena Israele. Ku numa mu nshiku sha kwa Mose, Farao akambishe ukwipaya abana babo bonse bakalume abafyalwa. Nga ca kuti ukukambisha kwakwe kwalisungilwe, abantu ba ciHebere nga balilobele. (Ukufuma 1:15-22) Mu kuleepa pa numa, lintu abaYuda baishile pe samba lya kuteka kwa ciPersia, abalwani babo bapangishe ukuletako ifunde lya kubakufya. (Estere 3:1-15) Ukufilwa kwa ili pange na nomba line kulasefiwa mu Mutebeto wa ciYuda uwa Purimu.

⁶ Nalyo line pa numa, lintu abaYuda bali abatekwa ba ku Ashuri, Imfumu Antiochus IV yaeseshe na maka ukulengo luko ukusanguka abena Hela, ukulupatikisha ukukonka imyata ya ciGreek no kupepa balesa ba ciGreek. Na o wine alifililwe. Mu cifulo ca kufumishiwapo nelyo ukuminwa, abaYuda balipusunswike lintu, lumo pa numa ya lunankwe, ubwingi bwa mabumba ya nko shabashingulwikeko yalobele ukufuma pa cisebele ca calo. Kabili Amalembo ya ciHebere aya Baibolo yapusunswike pamo na bo.

7, 8. Ni shani fintu ukupusunsuka kwa Baibolo kwatiinishiwe na macushi ya Bena Kristu?

 ⁷ Abena Kristu, abaleteleko ulubali lwa cibili ulwa Baibolo (“Icipingo Cipya”), na bo bene baali ibumba lyatitikishiwa. Intungulushi yabo, Yesu, aipaiwe ukupala intalamisoka yaseeka. Mu nshiku sha kubangilila pa numa ya mfwa yakwe, amabulashi ya ciYuda mu Palestine yaeseshe ukubatitikisha. Lintu ubuKristu bwasalanganine ku fyalo fimbi, abaYuda balibasupile, ukwesha ukucincintila umulimo wabo uwa bumishonari.—Imilimo 5:27, 28; 7:58-60; 11:19-21; 13:45; 14:19; 18:5, 6.

⁸ Mu nshita ya kwa Nero, pa yali intanshi imibele yanakako iya mabulashi ya ciRoma yalyalwike. Tacitus aitakishe ulwa “bwingi bwa kulungulusha” ukwapeelwe pa Bena Kristu kuli ulya kateka wakaluka, kabili ukufuma pa nshita yakwe no kuya ku ntanshi, ukuba Umwina Kristu kwali mulandu wa kwipailwapo.² Mu 303 C.E., Kateka Diocletian abombele mu kulungatana mu kulwisha Baibolo. * Mu kwesha kwa kufumyapo ubuKristu, akambishe ukuti amaBaibolo yonse aya Bwina Kristu yalingile ukocewa.³

9. Cinshi cali no kucitika nga ca kuti amakampeini ya kukufya abaYuda na Bena Kristu yalitungulwike?

⁹ Aya makampeini ya kutitikisha no kwipayo luko yali mu cituntulu cintiinya ku kupusunsuka kwa Baibolo.  Nga ca kuti abaYuda baile mu nshila ya baPelishiti na bena Moabu nelyo nga ca kuti ukubombesha kwa ntanshi ukwa ciYuda kabili lyene amabulashi ya ciRoma ku kufumyapo ubuKristu kwalitungulwike, ni bani bali no kulemba no kubaka Baibolo? Mu nsansa, bakabaka ba Baibolo—intanshi abaYuda kabili Abena Kristu—tabakufiwe, na Baibolo yalipusunswike. Kwaliko, nangu cibe fyo, icintiinya na cimbi icabipisha nga te ku kupusunsuka mu kucefyako kuli bumpomfu bwa Baibolo.

Amakope ya Filubo

10. Ni shani fintu Baibolo intanshi yabakilwe?

¹⁰ Ifingi ifya fitabo fya kale filumbwilwe akatanshi ifyo mu kukonkapo fyalabilwe fyabashilwe mu mabwe nelyo ukupaminwa pa fipapatu fya mabwe ifikokola. Te fyo cali kuli Baibolo. Uyu alembelwe intanshi pa macinda nelyo pa mpapa sha nama—ifibombelo fingonaika bwangu. Muli fyo, bamanyuskripiti baletelweko na bakalemba ba ntanshi balifumishiwapo kale, kale sana. Ni shani, lyene, Baibolo yabakilwe? Amakope amakana yashingapendwa mu kubombesha yalembelwe ku minwe. Iyi yali e nshila ya lyonse ku kuletako ibuku pa ntanshi ya nshita ya kupulinta.

11. Cinshi cicitika mu kukanasengaukwa lintu bamanyuskripiti bakopololwa ku minwe?

¹¹ Kwalibako, nangu cibe fyo, ubusanso mu kukopolola ku minwe. Sir Frederic Kenyon, kashuula wa fyashiikama uwalumbuka na kasunga wa British Museum, alondololwele ukuti: “Iminwe ya buntunse na bongobongo tafyabumbwa ku kukopolola conse icitabo calepa ukwabulamo icilubo. . . . Ifilubo fyali ifyashininkisha ukongolokelamo.”⁴ Lintu icilubo caongolokelemo muli manyuskripiti, calibwekeshiwepo lintu ulya manyuskripiti abele icitendekelo ca makope ya ku nshita ya ku ntanshi. Lintu amakope ayengi yapangilwe pa  ciputulwa ca nshita icaleepa, impuso sha buntunse ishingi shalyongolokelemo.

12, 13. Ni bani bapokelele icishingamo ca kubaka ukulemba kwa Amalembo ya ciHebere?

¹² Mu cilolwa ca makana ayengi aya makope ya Baibolo ayacitilwe, twaishiba shani ukuti iyi mibombele ya kuletako cipya cipya tayayalwile yene ukucila pa kwishibikwa ukuli konse? Cisuma, buula umulandu wa Baibolo wa ciHebere, “Icipingo ca Kale.” Muli citika wa cibili uwa mwanda wa myaka walenga mutanda B.C.E., lintu abaYuda babwelulwike ukufuma kuli bunkole bwabo ubwa mu Babiloni, ibumba lya basambilila ba ciHebere abaishibikwe nga Sopherim, “bakalemba,” babele bakalama ba malembo ya Baibolo aya ciHebere, kabili cali cishingamo cabo ukukopolola ayo Malembo ku kubomfiwa kwa cintubwingi na mu kupepa kwa pa mbali. Baali abaseshiwa apakalamba, abaume baishibisha, no mulimo wabo wali uwa mibele yasumbukisha.

¹³ Ukufuma mu mwanda wa myaka walenga cinelubali ukufika ku mwanda wa myaka walenga ikumi uwa Nshita yesu Yaishibikwa, impyani sha Sopherim baali ni baMasorete. Ishina lyabo lyafumine kwi shiwi lya ciHebere ilipilibula “icishilano,” kabili mu kulinga na bo bene baali ni bakalemba bapeelwe umulimo wa kubaka amalembo ya cishilano aya ciHebere. BaMasorete baali abasakamanishisha. Ku ca kumwenako, kalemba aali no kubomfya bwino bwino kope yashininkishiwa pamo nga malembo yakwe aya kushintililapo, kabili tasuminishiwe ukulembe cili conse ku kwibukisha. Aali no kubebeta icilembo cimo cimo pa ntanshi ya kucilemba.⁵ Profesa Norman K. Gottwald acita lipoti ukuti: “Icintu cimo ica kusakamana kuli ico babombele imilimo yabo calangililwa mu cifwaikwa ca burabi ukuti bamanyuskripiti bonse abapya baali no kubelengwamo kabili amakope yalimo ifilubo ukupooswa ilyo line.”⁶

14. Kusanga nshi kwacilengele ukubako ku kushininkisha ukukopolola kwa malembo ya Baibolo kuli baSopherim na baMasorete?

 ¹⁴ Ukulungika kwali shani ukwa kukopolola kwa malembo kuli baSopherim na baMasorete? Ukufikila 1947 cali icayafya ukwasuka ico cipusho, apo abaliko aba kubangilila sana bamanyuskripiti bakumanina aba ciHebere bafumine ku mwanda wa myaka walenge kumi uwa Nshita yesu Yaishibikwa. Mu 1947, nangu cibe fyo, ifiputulwa fimo ifya bamanyuskripiti ba kale sana fyalisangilwe mu ncengo mu bwina mupalamano wa Bemba Wafwa, ukusanshako imbali sha mabuku ya Baibolo wa ciHebere. Impendwa ya fiputulwa fya nshiku pa ntanshi ya nshita ya kwa Kristu. Abasambilila balinganye fi kuli bamanyuskripiti babako aba ciHebere ku kushininkisho kulungika kwa kukopolola kwa malembo. Cinshi cafuminemo ica uku kulinganyako?

15. (a) Cinshi cafuminemo ica kulinganyako kwa manyuskripiti ya cimfungwa ca Bemba Wafwa ica kwa Esaya ne fyalembwa fya Masorete? (b) Cinshi tulingile ukusondwelela ukufuma ku cishinka ca kuti bamanyuskripiti bamo abasangilwe pali Bemba Wafwa balangisha ubukulu bumo ubwa kulekana kwa kulemba? (Mona utulembo twa pe samba.)

¹⁵ Imo iya milimo yakokwesha yasangilwe yali libuku lyakumanina ilya kwa Esaya, no kupalama kwa liko ku malembo kuli kulya ukwa Baibolo wa ciMasorete twakwata ilelo kwalibo kwa kusungusha. Profesa Millar Burrows alembo kuti: “Ubwingi bwa bupusano pa kati ka [fyasangilwe nomba line] cimfungwa ca kwa Esaya ica kwa St. Mark na malembo ya ciMasorete kuti yalondololwa nge mpuso mu kukopolola. Pa mbali ya ifi, kwalibako ukusuminishanya kwaibela, pali conse, na malembo yasangilwe muli bamanyuskripiti ba nkulo ya pa kati. Ukusuminishanya kwa musango yo muli manyuskripiti yakokole fyo kupeela ubunte bwa kushininkisha ukulungika kwa cinkumbawile ukwa malembo ya cishilano.”⁷ Burrows alundapo ukuti: “Waba mulandu wa kusunguka ukuti ukupulinkana mu cintu cimo  ukupala imyaka ikana limo amalembo yapitile mu kuteulula kunono fye.” *

16, 17. (a) Mulandu nshi twingabela abashininkisho kuti ukulembwa kwa Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek kwabo kwaumfwika? (b) Cinshi Sir Frederic Kenyon acitiile ubunte pa lwa calembwa ca Malembo ya ciGreek?

¹⁶ Mu mulandu wa lubali lwa Baibolo ulwalembelwe mu ciGreek ku Bena Kristu, iciitwa Icipingo Cipya, bakakopolola baali ukupala abashasambilila balamuka ukucila ukupala abasambilishiwa mu kusumbuka  baishibisha abaSopherim. Lelo ukubomba nga fintu bacitile pe samba lya cintiinya ca kukanda ku mabulashi, babuulile umulimo wabo mu kusakamana. Kabili ifintu fibili filatwebekesha ukuti ifwe ilelo twakwata amalembo mu kufwaikwa cimo cine nga yalya yalembelwe na bakalemba ba kutendekelako. Ica ntanshi, twalikwata bamanyuskripiti ba nshiku shapalamisha ku nshita ya kulembwa ukucila pa lubali lwa Baibolo wa ciHebere. Mu cine cine, iciputulwa cimo ice Landwe lya kwa Yohane cafuma kuli citika wa ntanshi uwa mwanda wa myaka walenga ibili, ukucepako imyaka 50 ukufuma ku bushiku lintu Yohane pambi alembele Ilandwe lyakwe. Ica cibili, impendwa fye ya bamanyuskripiti bapusunsuka ipayanya icilangililo cakosa ica kumfwika kwa malembo.

¹⁷ Pali ici cishinka, Sir Frederic Kenyon aikalile ubunte ukuti: “Te kuti cicishemo ukukosa ukupokelelo kuti mu cishinka amalembo ya Baibolo yaba ayashininkishiwa. Ukucilisha ici caba mu mulandu wa Cipingo Cipya. Impendwa ya bamanyuskripiti ba Cipingo Cipya, aba mabupilibulo ya kubangilila ukufuma kuli yene, no kwambula ukufuma kuli yene muli bakalemba bakokwesha abe Calici, yalibe ikalamba nga nshi ica kuti ku mibombele calishininkishiwo kuti ukubelenga kwa cine cine ukwa cipande icili conse icabamo kutwishika kwalibakwa muli imo nelyo yambi aya aya mabulashi ya kale. Ici te kuti cilandwe kwi buku ilili lyonse limbi ilya kale mu calo.”¹⁰

Abantu ne Ndimi Shabo

18, 19. Ni shani cali ukuti Baibolo tayali iyapeleshiwa ku ndimi muli isho intanshi yalembelwemo?

¹⁸ Indimi sha mu kubangilila umo Baibolo yalembelwe shali na kabili, mu kupita kwa nshita, icipindami ku kupusunsuka kwa iko. Amabuku ya kubalilapo 39 yalembelwe ukucilisha mu ciHebere, ululimi lwa bena Israele.  Lelo iciHebere tacabala acishibikwa mu kusaalala. Nga ca kuti Baibolo yabele muli lulya lulimi, nga tayabalile aikwata ukusonga ukuli konse ukucila pa luko lwa ciYuda na beni banono abengaibelenga. Nangu cibe fyo, mu mwanda wa myaka walenga itatu B.C.E., ku kumwenamo kwa baHebere baleikala mu Alexandria, Egypt, ukupilibula kwa lubali lwa ciHebere lwa Baibolo mu ciGreek kwalitendeke. IciGreek lyene cali e lulimi lwa pa kati ka nko. Muli fyo, Baibolo wa ciHerebe yabele iisangwa mu kwanguka ku bashali baYuda.

¹⁹ Lintu inshita yaishile ku lubali lwa cibili ulwa Baibolo ukulembwa, iciGreek cali cicili cilelandwa mu kusaalala, e co amabuku 27 aya kulekeleshako aya Baibolo yalembelwe muli lulya lulimi. Lelo te onse aumfwile iciGreek. E co, amabupilibulo aya mbali sha ciHebere ne ciGreek aya Baibolo mu kwangufyanya yatendeke ukumoneka mu ndimi sha cila bushiku isha iyo myanda ya myaka iya mu kubangilila, pamo nge ciSyriac, ciCoptic, ciArmenian, ciGeorgian, ciGothic, ne ciEthiopic. Ululimi lwa bulashi ulwa Buteko bwa ciRoma lwali ciLatin, kabili amabupilibulo ya ciLatin yalicitilwe mu mpendwa ica kuti “authorized version” yali no kusuminishiwa. Ici capwishishiwe mupepi na 405 C.E. kabili yaishile mu kwishibikwa nga Vulgate (ukupilibula “ukwa munsaunte” nelyo “ukwaseeka”).

20, 21. Finshi fyali ifipindami ku kupusunsuka kwa Baibolo, kabili mulandu nshi ifi fyacimfiwe?

²⁰ Muli fyo, cali te mulandu ne fipindami ifingi fintu  Baibolo yapusunswikeko ukufika ku myanda ya myaka iya mu kubangilila iya Nshita yesu Yaishibikwa. Abo baileteleko balisuulilwe kabili abanono bapakeswe baleikalako mu bwafya mu calo ca bunkalwe. Mu kwanguka yali no kulufyanishiwa bubi bubi mu mibombele ya kukopolola, lelo tayali ifyo. Na kuba, yafyukile ubusanso bwa kubako fye ku bantu abalandile indimi shimo.

²¹ Mulandu nshi cabelele fyo icayafya kuli Baibolo ukupusunsuka? Baibolo iine yeka itila: “Pano isonde ponse palaala mu maka ya [mubifi].” (1 Yohane 5:19) Mu cilolwa ca ici, kuti twaenekela icalo ukuba icakaluka ku cine casabankanishiwa, kabili ici cashininkisho kuba e mulandu. Mulandu nshi, lyene, untu Baibolo yapusunsukila lintu ifitabo ifingi ifishalolenkene na mafya yamo yene fyalabilweko? Baibolo ilasuka ici na co. Itila: “Icebo ca kwa [Yehova, NW] caikalilila pe.” (1 Petro 1:25) Nga ca kuti Baibolo mu cituntulu yaba Cebo ca kwa Lesa, takuli amaka ya buntunse yengayonaula. Kabili ukufika fye na muli uno mwanda wa myaka walenga 20, ici cabe ca cine.

22. Kwaluka nshi kwacitikeko mu kubangilila mu mwanda wa myaka walenga ine uwa Nshita yesu Yaishibikwa?

²² Nangu cibe fyo, mu mwanda wa myaka walenga ine uwa Nshita yesu Yaishibikwa, icintu cimo calicitike ico mu kupelako cafuminemo ukusansa kupya pali Baibolo kabili mu kushika kwayambukile ukutwalilila kwa lyashi lya kale ilya Europe. Imyaka fye ikumi pa numa Diocletian aeseshe ukonaula amakope yonse aya Baibolo, ifunde lya buteko lyalyalwilwe no “buKristu” bwalisuminishiwe mwi funde. Imyaka ikumi na ibili pa numa, mu 325 C.E., kateka wa ciRoma atangilile pa Cilye ca “Bwina Kristu” ica pa Nicaea. Mulandu nshi ukumoneka kwa musango yo ukwa kulunduluka kwa kusenamina kwashininkishe ukubo kwa busanso kuli Baibolo? Tulemone casuko mu cipandwa cikonkelepo.

[Amafutunoti]

Uwa kulandapo umbi asanshapo ukuti: “Te mulandu no kukanashininkisha konse, icishinka cikalamba cilashala ica kuti ukulemba nga fintu nomba twakukwata kwaba, ukucilisha, kwiminako mu kulinga amashiwi yatuntulu aya bakalemba abaliko, bamo aba bene, mupepi ne myaka amakana yatatu ayapitapo, kabili tatukabila kukwata ukutwishika kukalamba ukwa kucimfya ukubola kwa kulemba ukukuma ku kulinga kwa bukombe buntu Icipingo ca Kale cili no kutupeela.”⁹

[Amepusho]

 [Akabokoshi pe bula 19]

Amalembo Yaimikwa Bwino aya Baibolo

Ku kutesekesha fintu amalembo yaimikwa bwino aya Baibolo, tuli no kulinganya fye ne bumba limbi ilya fitabo ilyaisa kuli ifwe ukufuma ku fya kale ifilipo: ukulemba kwa basambilila ukwa Greece na Rome. Na kuba, ubwingi bwa ifi fitabo fyalembelwe pa numa Amalembo ya ciHebere yapwishishiwe. Takwaliko ukwesha kwa kwipaya kwa luko kwalembelwe ukulwisha abaGreek nelyo abena Roma, ne fitabo fyabo tafyabakilwe mu cinso ca kupakaswa. Lelo, mona ukulandapo kwa kwa Profesa F. F. Bruce:

“Pantu Gallic War iya kwa Kaisare (iyapangilwe pa kati ka 58 na 50 B.C.) kwabako bamanyuskripiti (MSS) abengi, lelo ni pabula fye nelyo ikumi ababa abasuma, kabili abakokwesha mu myaka imo 900 pa numa ukucila pa kasuba ka kwa Kaisare.

“Pa mabuku 142 aya lyashi lya kale ilya ciRoma aya kwa Livy (59 B.C.-A.D. 17), ni 35 epela e yapusunsuka; ifi fyaishibikwa kuli ifwe ukufuma te kucila pali ba MSS amakumi yabili aya cifumamo icili conse, ni imo fye iya yene, kabili ayo ukukwatamo ifiputulwa fya Mabuku III-VI, yakokola ngo mwanda wa myaka walenga ine.

“Ku lwa mabuku ikumi na yane aya Histories aya kwa Tacitus (mupepi na A.D. 100) ni yane fye na citika e yapusunsuka; aye kumi na mutanda amabuku yakwe Annals (Fyalembwa), ikumi eyapusunsuka mu kukumanina na yabili mu lubali. Amalembo ya ifi fiputulwa fyabako ifya fitabo fyakwe fibili fikalamba ifya lyashi lya kale fyashintilila umupwilapo pali ba MSS babili, umo uwa mu mwanda wa myaka walenga pabula na umo uwa mwi kumi na umo. . . .

“Ilyashi lya kale ilya kwa Thucydides (mupepi na 460-400 B.C.) lyaishibikwa kuli ifwe ukufuma kuli ba MSS cinekonsekonse, aba mu kubangilila mupepi na A.D. 900, na macinda yanono ayasapuka, aya mupepi no kutendeka kwa nkulo ya Bwina Kristu.

“Cimo cine cili ica cine ku Lyashi lya Kale ilya kwa Herodotus (mupepi na 488-428 B.C.). Lelo takwabako uwasambilila engakutika ku kupaasha kwa kuti bucine bwa kwa Herodotus nelyo Thucydides bwaba mu kutwishika pa mulandu wa fyabangilileko fya ba MSS ifya milimo yabo iyaba no kubomfiwa ukuli konse kuli ifwe yalicila pa myaka 1,300 pa numa ukucila pa fyabalilepo.”—The Books and the Parchments, ibula 180.

Linganyako ici ne cishinka ca kuti kwalibako amakana ya bamanyuskripiti ba mbali shalekanalekana isha Baibolo. Kabili bamanyuskripiti ba Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek baya ku numa mu kati ka myaka umwanda umo uwa nshita ya kulemba amabuku ya ntanshi.

[Icikope pe bula 13]

AbaHebere baali uluko lunono ilingi line ukutiinishiwa ne nko shakosa. Uku kubaasa kwa kale kucite cikope abaHebere bamo ukusendwa bunkole ku bena Ashuri

[Icikope pe bula 14]

Pa ntanshi ya kubako kwa kupulinta, Amalembo yalekopololwa ku minwe

[Icikope pe bula 16]

Nero alengele ukubo Mwina Kristu umulandu wa kwipailwapo

[Icikope pe bula 21]

Ukusambilila pa cimfungwa ca Bemba Wafwa ica kwa Esaya kwashininkishe ukuti ili buku lyalibeleko mu kubombeka ukwabula ukwalulwa ukucila pa ciputulwa ca nshita ica myaka 1,000

[Icikope pe bula 23]

Kateka Diocletian afililwe ukonaula Baibolo mu kubombesha kwakwe