Kapitulo 2

Ang Pagpakigbisog sa Bibliya sa Paglungtad

Dunay daghang mga tuhog sa ebidensiya nga nagpamatuod nga ang Bibliya sa pagkamatuod mao ang Pulong sa Diyos. Ang matag tuhog lig-on, apan sa dihang silang tanan tingbon, sila dili mabugto. Niining kapitulo ug sa usa nga mosunod, atong hisgotan lamang ang usa ka tuhog sa ebidensiya: ang kasaysayan sa Bibliya ingon nga usa ka basahon. Ang kamatuoran mao, nga kini usa ka milagro nga kining talagsaong basahon naglungtad hangtod karon. Palandonga ang kamatuoran alang sa imong kaugalingon.

1. Unsa ang pipila ka detalye mahitungod sa Bibliya?

 ANG Bibliya kapin pa kay sa usa lamang ka basahon. Kini usa ka bahandianon nga basahonan sa 66 ka basahon, ang uban mubo ug ang uban taastaas, nga naundan sa kasugoan, tagna, kasaysayan, balak, tambag, ug daghan pa. Kasiglohan una pa natawo si Kristo, ang nahaunang 39 niining mga basahon gisulat​—kadaghanan sa Hebreohanong pinulongan​—sa matinumanong mga Hudiyo, o mga Israelita. Kining bahina sagad gitawag ang Daang Tugon. Ang ulahing 27 ka basahon gisulat sa Grego sa mga Kristohanon ug kanat nga hiilhan ingon nga Bag-ong Tugon. Sumala sa sulod nga ebidensiya ug sa labing karaang mga tradisyon, kining 66 ka basahon gisulat latas sa usa ka hugna sa panahon nga mga 1,600 ka tuig, sukad sa panahon sa dihang ang Egipto mao ang  dominante nga gahum hangtod sa panahon sa dihang ang Roma mao ang hara sa kalibotan.

Ang Bibliya Lamang ang Naglungtad

2. (a) Unsa ang kahimtang sa Israel sa dihang gisugdan pagsulat ang Bibliya? (b) Unsa ang pipila sa ubang mga sinulat ang gipatungha sulod sa samang hugna sa panahon?

² Kapin sa 3,000 ka tuig kanhi, sa dihang gisugdan ang pagsulat sa Bibliya, ang Israel maoy usa lamang ka gamay nga nasod taliwala sa daghan sa Tungang Sidlakan. Si Jehova mao ang ilang Diyos, samtang ang naglibot nga kanasoran dunay makapalibog nagkadaiyang mga diyos ug mga diyosa. Nianang hugna sa panahon, dili lamang ang mga Israelita ang nagpatunghag relihiyosong literatura. Ang ubang kanasoran usab nagpatunghag mga sinulat nga nag-aninag sa ilang relihiyon ug sa ilang nasodnong mga bili. Pananglitan, ang Akkadiyanhong leyendo ni Gilgamesh gikan sa Mesopotamia ug ang taas nga mga balak ni Ras Shamra, nga gisulat sa Ugaritic (usa ka pinulongan nga gigamit sa kon unsa karon ang amihanang Sirya), sa walay duhaduha popular kaayo. Ang daghang literatura nianang panahona naglakip usab sa mga sinulat sama sa The Admonitions of Ipu-wer ug sa The Prophecy of Nefer-rohu sa pinulongang Egiptohanon, sa balaang mga awit ngadto sa nagkalainlaing mga  diyos sa Sumeriyanhon, ug sa matagnaong mga sinulat sa Akkadiyanhon.¹

3. Unsa ang nagtimaan sa Bibliya ingon nga lahi gikan sa uban relihiyosong literatura nga gipatungha sa Tungang Sidlakan sulod sa samang hugna sa panahon?

³ Ang tanan niining mga sinulat sa Tungang Sidlakan, bisan pa, may susamang gidangatan. Hingkalimtan sila, ug bisan ang mga pinulongan diin sila gisulat nahanaw na. Niining bag-o pa lamang katuigan nga ang mga arkiyologo ug mga pilologo nahibalo sa ilang kalungtaran ug nakadiskobre unsaon sa pagbasa kanila. Sa laing bahin, ang nahaunang sinulat nga mga basahon sa Hebreohanong Bibliya naglungtad hangtod sa ato karong panahon ug sa gihapon katap nga gibasa. Usahay ang mga eskolar mangangkon nga ang Hebreohanong mga basahon sa Bibliya gikuha sa pipila ka paagi gikan niadtong karaang mga sinulat. Apan ang kamatuoran nga pagkadaghan sa maong literatura ang hingkalimtan na samtang ang Hebreohanong Bibliya naglungtad pa nagpakita nga ang Bibliya may dakong kalahian.

Ang mga Magbalantay sa Pulong

4. Unsang grabe nga mga suliran sa mga Israelita ang mahimong nagbutang sa duhaduha sa paglungtad sa Bibliya?

⁴ Ayaw saypa, gikan sa tawhanong panlantaw ang paglungtad sa Bibliya dili usa ka human daan na nga konklusyon. Ang mga komunidad nga nagpatungha niini nag-antos ug labihan kaayo kalisod nga mga pagsulay ug mapait nga paglutos nga ang paglungtad niini hangtod sa atong adlaw sa pagkamatuod makapahingangha. Sa katuigan  una pa ni Kristo, ang mga Hudiyo kinsa nagpatungha sa Hebreohanong Kasulatan (ang “Daang Tugon”) usa ka gamay nga nasod kon itandi sa uban. Nagpuyo sila sa katalagman taliwala sa gamhanan politikal nga mga estado nga nagsikohay sa usa ug usa alang sa supremasiya. Ang Israel nanginahanglan nga makigbisog alang sa kinabuhi niini batok sa usa ka kutay sa kanasoran, sama sa mga Pilistehanon, mga Moabihanon, mga Ammonihanon, ug mga Idumeahanon. Sulod sa usa ka panahon sa dihang ang mga Hebreohanon nabahin sa duha ka gingharian, ang mapintas nga Asiryahanong Imperyo halos mipapas sa amihanang gingharian, samtang ang mga Babilonyahanon mipuo sa habagatang gingharian, midala sa katawhan ngadto sa pagkadistiyero diin usa ka salin lamang ang nahiuli 70 ka tuig sa ulahi.

5, 6. Unsang mga paningkamot ang gihimo nga nagbutang sa peligro sa mismong paglungtad sa mga Hebreohanon ingon nga usa ka lahi nga katawhan?

⁵ Duna ngani ing mga taho sa pagpaningkamot sa pagpuo sa kaliwat sa mga Israelita. Balik sa mga adlaw ni Moises, si Paraon mibaod sa pagpatay sa tanan nilang bag-o natawong mga batang lalaki. Kon gisunod pa ang iyang sugo, napuo na unta ang Hebreohanong katawhan. (Exodo 1:​15-22) Sa ulahi ra, sa dihang ang mga Hudiyo nahimong ubos sa Persiyahanong pagmando, ang ilang mga kaaway milaraw sa pagpapasar sa usa ka balaod nga gituyo sa pagwagtang kanila. (Ester 3:​1-15) Ang kapakyasan niining plano sa gihapon gisaulog sa Hudiyong Piyesta sa Purim.

⁶ Sa ulahi pa gayod, sa dihang ang mga Hudiyo nahimong sakop sa Sirya, si Haring Antiochus IV naningkamot ug maayo sa paghimong Helleniko sa nasod, nga mipugos niini sa pagsunod sa Gregong mga batasan ug sa pagsimba sa Gregong mga diyos. Siya usab napakyas. Inay nga mapapas o mahisama, ang mga Hudiyo nagpabilin  sa paglungtad samtang, usa tapos sa usa, ang kadaghanan sa nasodnong mga grupo libot kanila nahanaw gikan sa talan-awon sa kalibotan. Ug ang Hebreohanong Kasulatan sa Bibliya naglungtad uban kanila.

7, 8. Sa unsang paagi ang paglungtad sa Bibliya gihulga pinaagi sa kalisdanan sa mga Kristohanon?

⁷ Ang mga Kristohanon, kinsa nagpatungha sa ikaduhang bahin sa Bibliya (ang “Bag-ong Tugon”), usa usab ka gidaogdaog nga grupo. Ang ilang lider, si Jesus, gipatay sama sa usa ka kumon nga kriminal. Sa unang mga adlaw tapos sa iyang kamatayon, ang Hudiyong mga awtoridad sa Palestina naningkamot sa pagpapha kanila. Sa dihang ang Kristiyanidad mikatap ngadto sa ubang kayutaan, ang mga Hudiyo migukod kanila, nga naningkamot sa pagbabag sa ilang misyonerong bulohaton.​—Buhat 5:​27, 28; 7:​58-60; 11:​19-21; 13:45; 14:19; 18:​5, 6.

⁸ Sa panahon ni Nero, ang kanhi matugoton nga tinamdan sa Romanhong mga awtoridad nausab. Si Tacitus nangandak mahitungod sa “labihang kasakit” nga gipahamtang sa mga Kristohanon nianang mananapong emperador, ug sukad sa iyang panahon padayon sa unahan, ang mahimong usa ka Kristohanon usa ka sala nga silotan sa kamatayon.² Niadtong 303 K.P., si Emperador Diocletian milihok nga direkta batok sa Bibliya. a Sa usa ka paningkamot sa pagpapas sa Kristiyanidad, mibaod siya nga ang tanang Kristohanong mga Bibliya sunogon.³

9. Unsa kaha ang nahitabo kon ang mga kampanya sa pagpuo batok sa mga Hudiyo ug sa mga Kristohanon nagmalamposon pa?

 ⁹ Kining mga kampanya sa paglupig ug pagpuo maoy matuod nga hulga sa paglungtad sa Bibliya. Kon ang mga Hudiyo nanunod pa sa dalan sa mga Pilistehanon ug sa mga Moabinhon o kon ang mga paningkamot una sa mga Hudiyo ug unya sa Romanhong mga awtoridad sa pagpapas sa Kristiyanidad nagmalamposon pa, kinsa kaha ang mosulat ug motipig sa Bibliya? Pagkamalipayon, nga ang mga magbalantay sa Bibliya​—una ang mga Hudiyo ug unya ang mga Kristohanon—​wala mapuo, ug ang Bibliya naglungtad. Duna, bisan pa, ing laing ugdang hulga kondili man ugaling sa paglungtad diha sa kinamenosan sa integridad sa Bibliya.

Sayop nga mga Kopya

10. Sa unsang paagi ang Bibliya sa orihinal gitipigan?

¹⁰ Daghan sa gihisgotan sa unahan karaang mga sinulat nga sa kaulahian hingkalimtan ra gikulit sa bato o gipatik sa matunhayong mga papan nga kulonon. Dili ingon niana ang Bibliya. Kini sa orihinal gisulat sa papiro o sa pergamino​—materyales nga mas madaling mawagtang. Busa, ang mga manuskrito nga gihimo sa orihinal nga mga magsusulat nahanaw sa dugay na kaayong panahon. Sa unsang paagi, nan, ang Bibliya gitipigan? Ang dili maihap linibo ka kopya ang gihagoan pagsulat pinaagi sa kamot. Mao kini ang naandan nga paagi sa pagkopya sa usa ka basahon una pa sa pagsugod sa pagpatik.

11. Unsa ang dili kalikayang mahitabo sa dihang ang mga manuskrito kopyahon pinaagi sa kamot?

¹¹ Duna, bisan pa, ing peligro sa pagkopya pinaagi sa kamot. Si Sir Frederic Kenyon, ang bantogang arkiyologo ug tig-atiman sa Musiyo Britaniko, mipatin-aw: “Ang tawhanong kamot ug utok wala pa mamugna nga makaarang sa pagkopya sa bug-os sa usa ka taas nga sinulat nga wala gayod ing sayop. . . . Piho nga ang mga sayop mosulod.”⁴ Sa dihang ang usa ka sayop mosulod sa usa ka  manuskrito, kini masubli sa dihang kanang manuskrito nahimong pasukaranan sa umaabot nga mga kopya. Sa dihang daghang mga kopya ang nahimo latas sa usa ka taas nga hugna sa panahon, daghan tawhanong mga sayop ang mosulod.

12, 13. Kinsa ang miabaga sa responsabilidad sa pagtipig sa teksto sa Hebreohanong Kasulatan?

¹² Tungod sa daghang linibo ka kopya sa Bibliya nga gihimo, sa unsang paagi kita nahibalo nga kining palakaw sa pagkopya wala mousab niini hangtod dili na hiilhan? Buweno, tagda ang kaso sa Hebreohanong Bibliya, ang “Daang Tugon.” Sa ikaduhang katunga sa ika-unom ka siglo W.K.P., sa dihang ang mga Hudiyo mipauli gikan sa ilang Babilonyahanong pagkadistiyero, ang usa ka grupo sa Hebreohanong mga eskolar nga hiilhang Sopherim, “mga eskriba,” mao ang nahimong mga magbalantay sa teksto sa Hebreohanong Bibliya, ug kini ilang responsabilidad ang pagkopya niadtong Kasulatan aron gamiton sa publiko ug sa pribado nga pagsimba. Sila maayo kaayo ug tumong, propesyonal nga mga lalaki, ug ang ilang buhat taas kaayo ug kalidad.

¹³ Gikan sa ikapitong siglo ngadto sa ikanapulo ka siglo sa atong Kumong Panahon, ang mga sumusunod sa Sopherim mao ang mga Masorete. Ang ilang ngalan nagagikan sa usa ka Hebreohanong pulong nga nagkahulogan “tradisyon,” ug sa lintunganay sila usab mga eskriba nga may kargo sa pagtipig sa tradisyonal Hebreohanong teksto. Ang mga Masorete makutikutihon. Pananglitan, ang eskriba nanginahanglan sa paggamit sa usa ka tukma namatud-an nga kopya ingon nga iyang pasukaranang teksto, ug wala siya tugti sa pagsulat sa bisan unsang butang gikan sa panumduman. Kinahanglan siya motino sa matag letra una pa isulat kini.⁵ Si Propesor Norman K.  Gottwald mitaho: “Usa ka butang maylabot sa kaamping sa ilang pagtuman sa ilang katungdanan  makita sa rabbinikong kinahanglanon nga ang tanang mga manuskrito mag-agig basa-sa-pruweba ug ang mga kopya nga may sayop ibalibag dayon.”⁶

14. Unsang diskobre ang mihimo niining posible ang paglig-on sa pagkopya sa teksto sa Bibliya pinaagi sa Sopherim ug sa mga Masorete?

¹⁴ Unsa ka husto ang pagkopya sa teksto sa Sopherim ug sa mga Masorete? Hangtod niadtong 1947 malisod ang pagtubag nianang pangutana, sanglit ang kinasayohang mabatonan nga kompletong Hebreohanong mga manuskrito maoy gikan sa ikanapulo ka siglo sa atong Kumong Panahon. Niadtong 1947, bisan pa, ang pipila ka karaan kaayong mga tinipik sa manuskrito ang nakaplagan sa palibot sa Patay nga Dagat, nga naglakip sa mga bahin sa mga basahon sa Hebreohanong Bibliya. Ubay-ubay sa mga tinipik penetsahan sa panahon sa wala pa si Kristo. Ang mga eskolar mahinamon kaayo sa pagtandi niini uban sa naglungtad Hebreohanong mga manuksrito aron sa paglig-on sa pagkasibu sa pagkopya sa teksto. Unsa ang resulta niining pagtandi?

15. (a) Unsa ang resulta sa pagtandi sa linukot nga manuskrito ni Isaias sa Patay nga Dagat uban sa tekstong Masoretic? (b) Unsa ang atong konklusyon gikan sa kamatuoran nga ang pipila ka manuskrito nga nakaplagan sa Patay nga Dagat nagpakitag pipila ka kalahian sa teksto? (Tan-awa ang nota sa ubos.)

¹⁵ Usa sa labing karaang mga sinulat nga nadiskobrehan mao ang kompletong basahon ni Isaias, ug ang pagkasuod sa teksto niini uban nianang sa Masoretic nga Bibliya nga atong nabatonan karon makapahingangha. Si Propesor Millar Burrows misulat: “Daghan sa kalahian taliwala sa [bag-o pang nadiskobrehan] linukot nga basahon ni Isaias sa St. Mark ug sa Masoretic nga teksto mahimong ikapatin-aw ingon nga mga sayop sa pagkopya. Gawas niini, anaa ang talagsaong panag-uyon, sa kinatibuokan, uban sa teksto nga nakaplagan sa mga manuskrito sa katung-ang katuigan. Ang maong panag-uyon sa usa ka manuskrito nga mas karaan pa naghatag  sa nagapalig-ong pamatuod sa linangkob nga pagkasibu sa tradisyonal nga teksto.”⁷ Si Burrows midugang: “Usa kini ka butang katingad-an nga latas sa usa ka panahon sama sa usa ka libo ka tuig hilabihan ra ka diyotay ang kausaban sa teksto.” b

16, 17. (a) Nganong makapaneguro kita nga ang teksto sa Kristohanon Gregong Kasulatan kasaligan? (b) Unsa ang gipamatuod ni Sir Frederic Kenyon mahitungod sa teksto sa Gregong Kasulatan?

¹⁶ Sa kaso sa bahin sa Bibliya nga gisulat sa Grego sa mga Kristohanon, ang gikaingon nga Bag-ong Tugon, ang mga magkokopya labi pang sama sa listo nga mga bag-ohan kay sa sama sa hanas kaayo propesyonal nga Sopherim. Apan nagbuhat sama sa ilang gibuhat ubos sa hulga sa pagsilot sa mga awtoridad, sila ugdang kaayo sa  ilang trabaho. Ug duha ka butang ang nagpasalig kanato nga kita karon duna sa usa ka teksto nga sa lintunganay susama nianang gisulat sa orihinal nga mga magsusulat. Una, kita duna sa mga manuskrito nga penetsahan haduol kaayo sa panahon sa pagsulat kay sa kaso sa Hebreohanong bahin sa Bibliya. Sa pagkamatuod, ang usa ka tipik sa Ebanghelyo ni Juan gikan sa nahaunang katunga sa ikaduhang siglo, kubos ra sa 50 ka tuig gikan sa petsa kanus-a si Juan may purohan nga misulat sa iyang Ebanghelyo. Ikaduha, ang tumang gidaghanon sa mga manuskrito nga naglungtad pa nagtagana sa usa ka malisod dag-on nga pasundayag sa pagkakasaligan sa teksto.

¹⁷ Niining punto, si Sir Frederic Kenyon nagpamatuod: “Dili kini hinobra ra kaayo ang pagpahayag nga sa diwa ang teksto sa Bibliya dili kaduhaduhaan. Labi na mao kini ang kaso uban sa Bag-ong Tugon. Ang gidaghanon sa mga manuskrito sa Bag-ong Tugon, sa sayong mga hubad niini, ug sa mga pagkutlo gikan niini diha sa labing karaang mga magsusulat sa Simbahan, labihan pagkadako nga kini halos sigurado na nga ang matuod nga kahulogan sa matag gidudahan nga pasahe gitipigan sa usa o sa lain niining karaang mga awtoridad. Dili kini ikaingon mahitungod sa lain karaang basahon sa kalibotan.”¹⁰

Ang Katawhan ug ang Ilang mga Pinulongan

18, 19. Sa unsang paagi kini nga ang Bibliya dili limitado sa mga pinulongan diin kini gisulat sa orihinal?

¹⁸ Ang orihinal nga mga pinulongan diin ang Bibliya gisulat nahimo usab, sa dagan sa panahon, nga usa ka babag sa paglungtad niini. Ang nahaunang 39 ka basahon sa kasagaran gisulat sa Hebreohanon, ang pinulongan sa mga Israelita. Apan ang Hebreohanon sukad masukad wala gayod sa kanat hiilhi. Kon ang Bibliya nagpabilin pa nianang pinulongan, kini bisan kanus-a dili makabaton ug bisan unsang impluwensiya gawas sa Hudiyong nasod  ug sa pipila ka langyaw kinsa makabasa niini. Bisan pa niana, sa ikatulong siglo W.K.P., alang sa kaayohan sa mga Hebreohanon nga nagpuyo sa Alexandria, Egipto, ang paghubad sa Hebreohanong bahin sa Bibliya ngadto sa Grego gisugdan. Ang Grego niadto usa ka internasyonal nga pinulongan. Sa ingon, ang Hebreohanong Bibliya nahimong sayon nga mabatonan sa mga dili-Hudiyo.

¹⁹ Sa dihang miabot na ang panahon alang sa ikaduhang bahin sa Bibliya nga isulat, ang Grego sa gihapon kanat pa nga gigamit, busa ang pangataposang 27 ka basahon sa Bibliya gisulat nianang pinulongan. Apan dili ang tanan makasabot sa Grego. Busa, ang mga hubad sa Hebreohanon ug sa Gregong mga bahin sa Bibliya sa wala madugay misugod sa pagpadayag diha sa matag adlaw nga mga pinulongan niadtong unang kasiglohan, sama sa Syriac, Coptic, Armenian, Georgian, Gothic, ug Ethiopic. Ang opisyal nga pinulongan sa Romanhong Imperyo mao ang Latin, ug ang mga hubad sa Latin gihimo sa dakong gidaghanon nga ang usa ka “awtorisadong bersiyon” kinahanglan itudlo. Kini nakompleto niadtong mga 405 K.P. ug hiilhan nga ang Vulgate (nga nagkahulogan “popular” o “kumon”).

20, 21. Unsa ang mga babag sa paglungtad sa Bibliya, ug ngano kini sila nabuntog?

²⁰ Busa, walay sapayan sa daghang mga babag ang Bibliya naglungtad hangtod sa unang kasiglohan sa atong Kumong Panahon. Kadtong kinsa nagpatungha niini mao ang gitamay ug gilutos nga mga minoridad nga  nagkinabuhi sa usa ka malisod nga kinabuhi sa usa ka dili mahigalaong kalibotan. Sayon ra unta nga kini matuis sa hilabihan diha sa palakaw sa pagkopya, apan wala kini nahitabo. Dugang pa, kini nakaikyas sa peligro nga mabatonan lamang sa katawhan kinsa nagsulti sa pipila ka pinulongan.

²¹ Nganong lisod kaayo alang sa Bibliya sa paglungtad? Ang Bibliya mismo nag-ingon: “Ang tibuok kalibotan anaa sa gahum sa usa nga daotan.” (1 Juan 5:19) Tungod niini, modahom kita sa kalibotan nga magmasukihon sa gimantalang kamatuoran, ug kini napamatud-an nga mao ang kaso. Nan, ngano, nga ang Bibliya nagpadayon sa paglungtad samtang pagkadaghan sa ubang literatura nga wala magsagubang sa samang kalisdanan hingkalimtan ra? Ang Bibliya nagtubag usab niini. Kini nag-ingon: “Ang pulong ni Jehova nagapadayon hangtod sa kahangtoran.” (1 Pedro 1:25) Kon ang Bibliya sa pagkamatuod mao ang Pulong sa Diyos, walay tawhanong gahum ang makalaglag niini. Ug hangtod mismo niining ika-20 ka siglo, kini nahimong matuod.

22. Unsang kausaban ang nahitabo sayo sa ika-upat nga siglo sa atong Kumong Panahon?

²² Bisan pa, sa ika-upat nga siglo sa atong Kumong Panahon, dunay butang nahitabo nga sa kaulahian miresulta sa bag-ong mga pag-ataki sa Bibliya ug lalom nga mibuyo sa dagan sa kasaysayan sa Europa. Mga napulo lamang ka tuig human si Diocletian naningkamot sa paglaglag sa tanang kopya sa Bibliya ang imperyal nga polisa nausab ug ang “Kristiyanidad” nahimong legal. Napulog-duha ka tuig sa ulahi, sa 325 K.P., ang usa ka Romanhong emperador nangulo sa “Kristohanon” nga Konsilyo sa Nicaea. Ngano nga ang maong daw paborable nga kaugmaran napamatud-an nga peligroso alang sa Bibliya? Atong makita ang tubag sa mosunod nga kapitulo.

[Mga footnote]

Ang laing tigkomento midugang: “Walay sapayan sa tanang kawalay kapihoan, ang dakong kamatuoran nagpabilin nga ang teksto sumala sa atong nabatonan karon, sa kinadaghanan, makatarunganon nga naghawas sa aktuwal nga mga pulong sa mga awtor kinsa nagkinabuhi, ang pipila kanila, duolan sa tulo ka libo ka tuig kanhi, ug wala kinahanglana nga kita magbaton ug ugdang pagduda tungod sa kapid-an ka kahiwian sa teksto mahitungod sa pagkabalido sa mensahe nga gihatag kanato sa Daang Tugon.”⁹

[Mga Pangutana sa Pagtuon]

 [Kahon sa panid 19]

Ang Kasaligang Teksto sa Bibliya

Sa pag-apresyar kon unsa ka kasaligan ang teksto sa Bibliya, kinahanglanon lamang nato ang pagtandi niini uban sa laing kahugpongan sa literatura nga nakadangat kanato gikan sa kakaraanan: ang klasikal nga mga sinulat sa Gresya ug sa Roma. Sa pagkamatuod, ang kadaghanan niining literatura gisulat tapos ang Hebreohanong Kasulatan nakompleto. Walay gitala nga mga pagsulay sa pagpuo sa kaliwat batok sa mga Grego o sa mga Romanhon, ug ang ilang literatura wala tipigi sa nawong sa paglutos. Apan, tagda ang mga komento ni Propesor F. F. Bruce:

“Alang sa Gallic War ni Cæsar (nga gisulat taliwala sa 58 ug 50 B.C.) dunay daghan naglungtad nga MSS, apan siyam o napulo lamang ang maayo, ug ang kinakaraanan mga 900 ka tuig ulahi kay sa adlaw ni Cæsar.

“Sa 142 ka basahon sa Romanhong kasaysayan ni Livy (59 B.C.-A.D. 17) 35 lamang ang naglungtad; nahibaloan nato kini gikan sa dili mokapin sa kawhaan ka MSS nga may bisan unsang importansiya, nga usa lamang niini, ug kana nag-unod sa mga tinipik sa mga Basahon III-VI, ang sama ka karaan sa ika-upat nga siglo.

“Sa napulog-upat ka basahon sa Histories ni Tacitus (c. A.D. 100) upat ug tunga ra ang naglungtad; sa napulog-unom ka basahon sa iyang Annals, napulo ang naglungtad sa bug-os ug duha sa bahin. Ang teksto niining naglungtad nga bahin sa iyang duha ka dakong sinulat sa kasaysayan nag-agad sa bug-os sa duha ka MSS, usa sa ikasiyam ka siglo ug ang usa sa ikanapulog-usa. . . .

“Ang Kasaysayan ni Thucydides (c. 460-400 B.C.) nahibaloan nato gikan sa walo ka MSS, ang kinasayohan iya sa c. A.D. 900, ug sa pipila ka tipik sa papiro, nga iya sa pagsugod sa Kristohanong panahon.

“Ang susama matuod sa Kasaysayan ni Herodotus (c. 488-428 B.C.). Apan walay klasikal nga eskolar ang mamati sa usa ka argumento nga ang pagkakasaligan ni Herodotus o ni Thucydides gidudahan tungod kay ang kinasayohang MSS sa ilang mga sinulat nga may pulos alang kanato kapin sa 1,300 ka tuig ulahi kay sa mga orihinal.”​—The Books and the Parchments, panid 180.

Itandi kini uban sa kamatuoran nga dunay linibo ka manuskrito sa nagkalainlaing mga bahin sa Bibliya. Ug ang mga manuskrito sa Kristohanon Gregong Kasulatan nahabalik sulod sa usa ka gatos ka tuig sa panahon sa pagsulat sa orihinal nga mga basahon.

[Hulagway sa panid 13]

Ang mga Hebreohanon usa ka diyotay nga nasod nga kanunay gihulga sa kusganong kanasoran. Kining karaang kinulit naghulagway sa pipila ka Hebreohanon nga gidalang bihag sa mga Asiryahanon

[Hulagway sa panid 14]

Una pa sa pagsugod sa pagpatik, ang Kasulatan gikopya pinaagi sa kamot

[Hulagway sa panid 16]

Ang mahimong Kristohanon gihimo ni Nero ingon nga sala nga takos sa kamatayon

[Hulagway sa panid 21]

Ang usa ka pagtuon sa linukot nga basahon ni Isaias sa Patay nga Dagat nagpamatuod nga kining basahon nagpabilin nga halos wala mausab latas sa hugna sa panahon nga 1,000 ka tuig

[Hulagway sa panid 23]

Si Emperador Diocletian napakyas sa iyang mga paningkamot sa paglaglag sa Bibliya