Rozdział 2

Walka Biblii o przetrwanie

Istnieje cały szereg dowodów na to, że Biblia naprawdę jest Słowem Bożym. Każdy z nich jest przekonujący, a razem wzięte są nie do obalenia. W kolejnych dwóch rozdziałach omówimy dowody, które wiążą się z dziejami Biblii. Prawdę mówiąc, już samo przetrwanie tej zdumiewającej Księgi do naszych czasów graniczy z cudem. Zapoznajmy się zatem z faktami.

1. Podaj kilka szczegółów na temat Biblii.

BIBLIA nie jest zwykłą książką. To cała biblioteka złożona z 66 większych i mniejszych ksiąg, zawierających między innymi prawa, proroctwa, poezję, rady oraz opisy wydarzeń historycznych. Kilkaset lat przed narodzinami Chrystusa wierni Żydzi, inaczej Izraelici, zakończyli spisywanie pierwszych 39 ksiąg — głównie po hebrajsku. Ta część Biblii często bywa nazywana Starym Testamentem. Pozostałe 27 ksiąg spisali po grecku chrześcijanie; są one powszechnie znane jako Nowy Testament. Zarówno z dowodów zawartych w samej Biblii, jak i z najstarszej tradycji wynika,  że owe 66 ksiąg pisano przez około 1600 lat — od czasów, gdy dominującym mocarstwem był Egipt, do okresu, w którym władzę nad światem dzierżył Rzym.

Tylko Biblia ocalała

2. (a) Jak wyglądała sytuacja Izraela, gdy zaczęto spisywać Biblię? (b) Jakie jeszcze piśmiennictwo pochodzi z tego samego okresu?

² Kiedy przeszło 3000 lat temu zaczęto spisywać Biblię, Izrael był niedużym narodem, jakich wiele zamieszkiwało Bliski Wschód. Oddawał cześć jedynemu Bogu Jehowie (według innej wymowy: Jahwe), natomiast otaczające go ludy wielbiły całe mnóstwo najróżniejszych bogów i bogiń. W owych czasach nie tylko Izraelici tworzyli literaturę religijną. Również inne narody miały piśmiennictwo odzwierciedlające ich religię i tradycje. Dużą popularnością cieszyła się na przykład akadyjska legenda o Gilgameszu, pochodząca z Mezopotamii, oraz utwory epickie z Ras Szamra, spisane w języku ugaryckim (używanym na obszarze dzisiejszej północnej Syrii). Do ogromnej spuścizny literackiej owej epoki należą jeszcze inne dzieła, takie jak  Przepowiednia Nefer-rohu oraz Napomnienia Ipu-wera, spisane w języku egipskim, sumeryjskie hymny do różnych bóstw, a także akadyjskie teksty prorockie.¹

3. Co odróżnia Biblię od innej literatury religijnej, która pojawiła się współcześnie z nią na Bliskim Wschodzie?

³ Wszystkie te bliskowschodnie dzieła literackie spotkał jednak ten sam los: poszły w zapomnienie. Zanikły nawet języki, w których zostały napisane. Dopiero w ostatnich latach archeolodzy i filolodzy dowiedzieli się o istnieniu tych utworów i je odcyfrowali. Tymczasem pierwsze spisane księgi Biblii hebrajskiej zachowały się do dziś i w dalszym ciągu mają licznych czytelników. Niekiedy uczeni twierdzą, jakoby były one oparte na pewnych starożytnych pismach. Ale już sam fakt, że o tamtych dziełach zapomniano, a Biblia hebrajska przetrwała, świadczy o jej całkowitej odmienności.

Na straży Słowa

4. Jakie poważne kłopoty Izraelitów mogły stawiać pod znakiem zapytania przetrwanie Biblii?

⁴ Postawmy sprawę jasno: Z ludzkiego punktu widzenia przetrwanie Biblii nie było z góry przesądzone. Społeczności, wśród których powstawała, przeżywały tak krytyczne chwile i bywały tak  ciemiężone, że zachowanie jej do naszych czasów jest naprawdę godne uwagi. Przed narodzinami Chrystusa naród żydowski, z którego wywodzili się pisarze Pism Hebrajskich („Starego Testamentu”), był stosunkowo niewielki. Wiódł niepewną egzystencję pomiędzy potężnymi sąsiadami rywalizującymi o hegemonię. Walczył na śmierć i życie z Filistynami, Moabitami, Ammonitami, Edomitami i innymi narodami. Przez jakiś czas Hebrajczycy byli podzieleni na dwa królestwa, po czym okrutne imperium asyryjskie zmiotło z powierzchni ziemi królestwo północne. Następnie Babilończycy zniszczyli królestwo południowe, a ludność uprowadzili do niewoli, z której po 70 latach powrócił tylko ostatek.

5, 6. Jak próbowano unicestwić Hebrajczyków jako naród?

⁵ Zachowały się nawet relacje o próbach unicestwienia Izraelitów. Jeszcze za czasów Mojżesza faraon polecił zabijać wszystkich nowo narodzonych chłopców izraelskich. Gdyby usłuchano tego rozkazu, Hebrajczycy zostaliby wymazani z istnienia (Wyjścia [2 Mojżeszowa] 1:15-22). Znacznie później, gdy znaleźli się pod panowaniem perskim, podstępni wrogowie przeforsowali prawo, które miało doprowadzić do wytępienia Żydów (Estery 3:1-15). Na pamiątkę udaremnienia tego spisku po dziś dzień obchodzą oni święto Purim.

⁶ Jeszcze później, kiedy Izraelici podlegali Syrii, król Antioch IV usilnie się starał ich zhellenizować, zmuszając do przyjęcia greckich obyczajów i czczenia greckich bogów. Ten plan również się nie powiódł. Ościenne narody po kolei znikały z widowni  świata, a tymczasem Żydzi ani nie wyginęli, ani nie ulegli asymilacji. Razem z nimi przetrwały Pisma Hebrajskie.

7, 8. Dlaczego prześladowania chrześcijan zagrażały Biblii?

⁷ Z represjami spotykali się także chrześcijanie, którzy spisali drugą część Biblii („Nowy Testament”). Ich przywódca, Jezus, został stracony jak pospolity przestępca. Wkrótce potem władze żydowskie w Palestynie usiłowały zamknąć usta jego naśladowcom. Kiedy szerzyli swą wiarę w innych krajach, Żydzi uparcie ich tropili, starając się im przeszkadzać w pracy misyjnej (Dzieje 5:27, 28; 7:58-60; 11:19-21; 13:45; 14:19; 18:5, 6).

⁸ Za panowania Nerona uległa zmianie tolerancyjna dotychczas postawa władz rzymskich. Tacyt pochwalał „najbardziej wyszukane kaźnie” stosowane wobec naśladowców Chrystusa przez tego występnego imperatora. Odtąd przyłączenie się do chrześcijan uchodziło za najcięższą zbrodnię.² W roku 303 n.e. cesarz Dioklecjan wystąpił przeciw samej Biblii. * Chcąc wykorzenić chrystianizm, kazał spalić wszystkie egzemplarze tej Księgi znalezione u chrześcijan.³

9. Do czego by doszło, gdyby się powiodły próby wytępienia Żydów i chrześcijan?

 ⁹ Te prześladowania i akty ludobójstwa poważnie zagrażały Biblii. Gdyby Żydów spotkał ten sam los, co Filistynów i Moabitów, albo gdyby władzom żydowskim, a potem rzymskim, powiodły się próby wytępienia chrześcijan, to komu by zależało na robieniu odpisów i przechowywaniu Biblii? Na szczęście nie zdołano unicestwić tych, którzy stali na jej straży — najpierw Żydów, a następnie chrześcijan — i Biblia ocalała. Ale pojawiło się jeszcze inne wielkie niebezpieczeństwo, groźne nie tyle dla jej istnienia, ile dla wiernego przekazania jej treści.

Błędy kopistów

10. Co w początkowym okresie przyczyniło się do przetrwania Biblii?

¹⁰ Wiele z wymienionych tu starożytnych dzieł, które z biegiem czasu poszły w zapomnienie, wyryto w kamieniu lub wytłoczono na stosunkowo trwałych tabliczkach glinianych. Z Biblią było inaczej. Spisano ją na papirusie albo na pergaminie, a te materiały dużo szybciej niszczeją, toteż oryginalne rękopisy już dawno się rozsypały. Jak wobec tego przetrwała Biblia? Dzięki pracowitemu sporządzaniu tysięcy odpisów. Przed wynalezieniem druku był to zresztą normalny sposób powielania ksiąg.

11. Czego nie sposób uniknąć przy ręcznym przepisywaniu manuskryptów?

¹¹ W odręcznym przepisywaniu kryło się jednak pewne niebezpieczeństwo. Sir Frederic Kenyon, słynny archeolog i dyrektor Muzeum Brytyjskiego,  wyjaśnia: „Mózgowi i ręce człowieka nie udało się jak dotąd stworzyć bezbłędnej kopii obszerniejszego dzieła. (...) Zawsze wkradały się jakieś pomyłki”.⁴ Kiedy w manuskrypcie pojawił się błąd, powtarzano go w późniejszych kopiach tego egzemplarza. A ponieważ odpisów z czasem przybywało, więc nic dziwnego, że znalazły się w nich liczne pomyłki.

12, 13. Do czyich obowiązków należało roztaczanie opieki nad Pismami Hebrajskimi?

¹² Skoro tekst biblijny przepisywano tysiące razy, skąd można mieć pewność, iż nie został całkowicie zmieniony? Rozpatrzmy to na przykładzie Pism Hebrajskich — „Starego Testamentu”. W drugiej połowie VI wieku p.n.e., po powrocie Żydów z niewoli babilońskiej, opiekę nad hebrajskim tekstem Biblii roztoczyli tak zwani soferim, czyli „przepisywacze”. Do ich obowiązków należało sporządzanie na użytek publiczny i prywatny kopii tych Pism, służących do oddawania czci Bogu. Byli to nadzwyczaj staranni fachowcy, kierujący się szlachetnymi pobudkami.

¹³ Od VII do X stulecia naszej ery spadkobiercami soferim stali się masoreci. Nazwa tej grupy pochodzi od hebrajskiego słowa oznaczającego „tradycję”. W gruncie rzeczy również oni byli kopistami, którym powierzono zachowanie tradycyjnego tekstu hebrajskiego. Masoreci pracowali z drobiazgową dokładnością. Na przykład każdy z nich miał obowiązek używać wiernej kopii tekstu wyjściowego i nie wolno mu było niczego pisać z pamięci. Zanim napisał jakąś literę, musiał ją sprawdzić.⁵ Profesor Norman K. Gottwald wyjaśnia:  „Pewne pojęcie o skrupulatności, z jaką wypełniali swoje obowiązki, daje nam wymaganie rabiniczne, aby wszystkie nowe rękopisy porównać z oryginałem, a kopie zawierające błędy natychmiast zniszczyć”.⁶

14. Jakie odkrycie umożliwiło potwierdzenie dokładności tekstu biblijnego przekazanego przez soferim i masoretów?

¹⁴ Jak dalece dokładny jest tekst przekazany przez soferim i masoretów? Do niedawna trudno było odpowiedzieć na to pytanie, ponieważ najstarsze kompletne manuskrypty hebrajskie pochodziły z X wieku n.e. Jednakże w roku 1947 w grotach niedaleko Morza Martwego znaleziono bardzo stare pisma, wśród których były fragmenty Biblii hebrajskiej. Część z nich powstała jeszcze przed Chrystusem. Uczeni zestawili je ze znanymi dotąd rękopisami hebrajskimi, żeby sprawdzić dokładność przekazywania tekstu. Jak wypadło to porównanie?

15. (a) Co wynika z porównania tekstu masoreckiego z odpisem Księgi Izajasza znalezionym nad Morzem Martwym? (b) Jaki wniosek wypływa z faktu, że w tekście niektórych rękopisów znad Morza Martwego występuje trochę odchyleń? (Zob. przypis).

¹⁵ Wśród najstarszych odnalezionych pism była kompletna Księga Izajasza. Jest ona zadziwiająco zgodna z dostępną dziś Biblią masorecką. Profesor Millar Burrows oświadczył: „Wiele różnic między [odkrytym wówczas] zwojem Izajasza z klasztoru św. Marka a tekstem masoreckim daje się wytłumaczyć pomyłkami kopistów. Pominąwszy je, zwój ten jest uderzająco zgodny z manuskryptami średniowiecznymi. Taka zgodność dużo starszego rękopisu stanowi dobitne potwierdzenie ogólnej dokładności tradycyjnego tekstu”.⁷ Burrows  dodał: „To zdumiewające, że w ciągu całego tysiąclecia tekst uległ tak nieznacznym zmianom”. *

16, 17. (a) Dlaczego można być pewnym czystości tekstu Chrześcijańskich Pism Greckich? (b) Co powiedział o tekście Pism Greckich sir Frederic Kenyon?

¹⁶ W porównaniu z soferim, którzy byli dobrze wyszkolonymi specjalistami, chrześcijanie przepisujący grecką część Biblii, czyli tak zwany Nowy Testament, przypominali raczej utalentowanych  amatorów. Pracowali pod groźbą represji ze strony władz i bardzo poważnie traktowali swoje zadanie. Możemy być pewni, że dysponujemy właściwie tym samym tekstem, który pierwotnie ułożyli jego pisarze; mamy po temu dwa powody: Po pierwsze, istnieją manuskrypty datowane znacznie bliżej okresu spisywania oryginału, niż to ma miejsce w wypadku hebrajskiej części Biblii. Na przykład pewien fragment Ewangelii według Jana pochodzi z pierwszej połowy II wieku, wobec czego tylko niespełna 50 lat dzieli go od przypuszczalnego czasu napisania tej księgi przez Jana. Po drugie, wymownym dowodem czystości tekstu jest sama liczba zachowanych rękopisów.

¹⁷ Sir Frederic Kenyon tak się wypowiedział na ten temat: „Trzeba z całą stanowczością podkreślić, że tekst Biblii jest w zasadzie godny zaufania, zwłaszcza jeśli chodzi o Nowy Testament. Manuskryptów Nowego Testamentu, jego wczesnych tłumaczeń oraz przytoczeń w dziełach najstarszych pisarzy Kościoła jest tak dużo, że na dobrą sprawę można mieć pewność, iż poprawne brzmienie każdego wątpliwego urywka zachowało się w pismach któregoś starożytnego autorytetu. Nie da się tego powiedzieć o żadnej innej dawnej książce”.¹⁰

Ludy i ich języki

18, 19. Jak doszło do tego, że Biblię zaczęto tłumaczyć na inne języki?

¹⁸ Przetrwaniu Biblii nie sprzyjały nawet języki, w których pierwotnie powstała. Pierwsze 39 ksiąg spisano głównie w języku hebrajskim, bo właśnie nim mówili Izraelici. Nigdy nie był on jednak szeroko znany. Gdyby Biblia do dziś była osiągalna tylko  w tym języku, nigdy nie wywarłaby wpływu na nikogo poza Żydami i nielicznymi cudzoziemcami, którzy potrafiliby ją czytać. Tymczasem z myślą o Hebrajczykach mieszkających w egipskiej Aleksandrii zaczęto w III wieku p.n.e. tłumaczyć hebrajską część Biblii na grecki. A ponieważ był to wówczas język międzynarodowy, Biblia hebrajska stała się łatwo dostępna dla nie-Żydów.

¹⁹ Kiedy nadeszła pora na spisanie drugiej części Biblii, w dalszym ciągu powszechnie posługiwano się greką, toteż 27 ostatnich ksiąg biblijnych zredagowano właśnie w tym języku. Nie wszyscy go jednak rozumieli. Dlatego wkrótce potem zaczęły się pojawiać tłumaczenia tak hebrajskiej, jak i greckiej części Pisma Świętego na inne używane podówczas języki — na syryjski, koptyjski, ormiański, gruziński, gocki i etiopski. W łacinie, która była językiem urzędowym cesarstwa rzymskiego, powstało tyle tłumaczeń, że zaszła potrzeba opracowania jakiegoś „przekładu autoryzowanego”. Prace nad tą wersją, znaną jako Wulgata (co znaczy „ludowa” lub „popularna”), ukończono około roku 405.

20, 21. Jakie przeszkody stały na drodze do przetrwania Biblii i dlaczego zostały pokonane?

²⁰ W ten sposób mimo licznych przeszkód Biblia przetrwała do pierwszych stuleci naszej ery. Spisywana  była przez ludzi, którzy należeli do pogardzanych i prześladowanych mniejszości, wiodących trudne życie pośród wrogiego świata. W trakcie kopiowania łatwo mogła ulec daleko idącym zniekształceniom, lecz tak się nie stało. I choć groziło jej niebezpieczeństwo, że będzie dostępna tylko dla ludzi mówiących wybranymi językami, zdołała tego uniknąć.

²¹ Dlaczego Biblii tak trudno było przetrwać? Ona sama odpowiada: „Cały (...) świat leży w mocy Złego” (1 Jana 5:19, BT). W tej sytuacji należało się z góry spodziewać, że świat będzie wrogo nastawiony do głoszenia prawdy, co się zresztą potwierdziło. Wobec tego czemu Biblia ocalała, podczas gdy tyle innych utworów literackich, które nie napotykały na takie przeszkody, poszło w zapomnienie? I na to pytanie znajdziemy w niej odpowiedź, czytamy bowiem: „Słowo Pana trwa na wieki” (1 Piotra 1:25, Bw). Jeżeli rzeczywiście jest ona Słowem Bożym, to żadna ludzka siła nie potrafi jej zniszczyć. Sprawdziło się to już nieraz, również w naszych czasach.

22. Jakie zmiany zaszły w początkach IV wieku n.e.?

²² Jednakże w IV wieku n.e. wydarzyło się coś, co doprowadziło do nowych ataków na Biblię i wywarło głęboki wpływ na bieg dziejów Europy. Zaledwie 10 lat po podjęciu przez Dioklecjana próby zniszczenia wszystkich odpisów Biblii zmieniła się polityka cesarstwa, a „chrześcijaństwo” doczekało się uznania prawnego. Dwanaście lat później, w roku 325, cesarz rzymski przewodniczył „chrześcijańskiemu” soborowi w Nicei. Dlaczego taki na pozór korzystny rozwój wydarzeń miał się okazać niebezpieczny dla Biblii? Odpowiedź znajdziemy w następnym rozdziale.

[Przypisy]

Inny komentator zaznacza: „Mimo wszelkich wątpliwości nie da się zaprzeczyć, że obecnie posiadany tekst na ogół wiernie oddaje rzeczywiste słowa autorów, z których niejeden żył prawie 3000 lat temu, a istniejące różnice nie muszą budzić większych zastrzeżeń co do istoty orędzia przekazanego nam w Starym Testamencie”.⁹

[Pytania do studium]

 [Ramka na stronie 19]

Dobrze udokumentowany tekst Biblii

Aby sobie uzmysłowić, jak dobrze udokumentowany jest tekst Biblii, wystarczy ją porównać ze spuścizną literacką czasów starożytnych, na przykład z dziełami klasyków greckich i rzymskich. Większość tych utworów powstała już po skompletowaniu Pism Hebrajskich. Nie ma żadnych doniesień o próbach wytępienia Greków lub Rzymian, a ich piśmiennictwa nie trzeba było zabezpieczać przed prześladowaniami. Zwróćmy jednak uwagę na następującą wypowiedź profesora F. F. Bruce’a:

„Jeżeli chodzi o dzieło Cezara O wojnie galijskiej (spisane między 58 a 50 rokiem przed Chr.), to zachowało się sporo manuskryptów, ale zaledwie 9 czy 10 jest w dobrym stanie, a najstarszy sporządzono jakieś 900 lat po śmierci Cezara.

„Spośród 142 ksiąg historii Rzymu pióra Liwiusza (59 przed Chr.-17 po Chr.) przetrwało zaledwie 35; znamy je dzięki niespełna dwudziestu rękopisom mającym jakie takie znaczenie, a wśród nich tylko jeden, zawierający fragmenty ksiąg III-VI, pochodzi z IV wieku.

„Z 14 ksiąg Dziejów Tacyta (ok. 100 po Chr.) ocalało cztery i pół księgi; z 16 ksiąg jego Roczników 10 zachowało się w całości, a 2 częściowo. Tekst ocalałych fragmentów obu tych wielkich dzieł historycznych opiera się wyłącznie na dwóch manuskryptach: jednym z IX i jednym z XI wieku. (...)

„Historyczne dzieło Tukidydesa (ok. 460-400 przed Chr.) znamy z 8 rękopisów, z których najstarszy pochodzi mniej więcej z roku 900 po Chr., oraz z kilku skrawków papirusu, datujących się z początków ery chrześcijańskiej.

„To samo można powiedzieć o Dziejach Herodota (ok. 488-428 przed Chr.). Mimo to żadnemu filologowi klasycznemu nie przyszłoby na myśl kwestionowanie autentyczności pism Herodota bądź Tukidydesa tylko dlatego, że najstarsze manuskrypty ich dzieł, mające dla nas jakąkolwiek wartość, są ponad 1300 lat młodsze od oryginałów” (The Books and the Parchments, strona 180).

Porównajmy te informacje z faktem, że istnieją tysiące rękopisów różnych części Biblii, a niektóre manuskrypty Chrześcijańskich Pism Greckich dzieli od tekstów oryginalnych niecałe 100 lat.

[Ilustracja na stronie 13]

Hebrajczycy byli niewielkim narodem, któremu stale zagrażały silniejsze państwa; ta starożytna płaskorzeźba ukazuje Żydów prowadzonych do niewoli asyryjskiej

[Ilustracja na stronie 14]

Przed wynalezieniem druku Biblię przepisywano ręcznie

[Ilustracja na stronie 16]

Za czasów Nerona przyłączenie się do chrześcijan było zbrodnią

[Ilustracja na stronie 21]

Po zbadaniu zwoju Izajasza znalezionego nad Morzem Martwym okazało się, że księga ta przez 1000 lat właściwie wcale się nie zmieniła

[Ilustracja na stronie 23]

Cesarzowi Dioklecjanowi nie udało się zniszczyć Biblii