Ndzima 2

Ku Lwela Ka Bibele Ku Pona

Ku na minxaxamelo yo tala ya vumbhoni lebyi kombaka leswaku Bibele hakunene i Rito ra Xikwembu. Nxaxamelo wun’wana ni wun’wana wu tiyile, kambe loko hinkwayo yi hlanganisiwile, a yi hambaniseki. Endzimeni leyi ni leyi yi landzelaka, hi ta kanela hi nxaxamelo wun’we ntsena wa vumbhoni: matimu ya Bibele tanihi buku. Ntiyiso hi leswaku, swa hlamarisa leswi buku leyi yi xiyekaka yi poneke ku ta fikela namuntlha. Kambisisa mintiyiso hi wexe.

1. Hi byihi vuxokoxoko byin’wana ehenhleni ka Bibele?

 BIBELE a yo va buku ntsena. I layiburari leyi fuweke ya tibuku ta 66, tin’wana ti komile naswona tin’wana ti lehile swinene, ti ri na nawu, vuprofeta, matimu, vuphati, ndzayo ni swin’wana swo tala. Malembe xidzana yo tala emahlweni ka ku tswariwa ka Kriste, to sungula ta 39 ta tibuku leti ti tsariwile—to tala hi ririmi ra Xiheveru—hi Vayuda kumbe Vaisrayele lava tshembekaka. Xiyenge lexi hakanyingi xi vitaniwa Testamente ya Khale. Tibuku to hetelela ta 27 ti tsariwe hi Xigriki hi Vakriste naswona ti tiveka ngopfu tanihi Testamente Leyintshwa. Hi ku ya hi vumbhoni bya le ndzeni ni mikhuva yo tala ya khale, tibuku leti ta 66 ti tsariwe hi nkarhi wa kwalomu ka malembe ya 1 600, ti sungula loko Egipta ri ri mfumo  lowu lawulaka naswona ti hela loko Rhoma ri ri mufumi wa misava.

I Bibele Ntsena Leyi Poneke

2. (a) Xiyimo xa Israyele a xi ri xihi loko Bibele yi sungule ku tsariwa? (b) Hi tihi tibuku tin’wana leti tsariweke leti humesiweke enkarhini lowu fanaka?

² Malembe lama tlulaka 3 000 lama hundzeke, loko ku tsariwa ka Bibele ku sungurile, Israyele a ro va xitikwana xin’we ntsena exikarhi ka yo tala le Middle East. Yehova a a ri Xikwembu xa vona, loko matiko lawa ma va rhendzeleke ma ri ni swikwembu swo hambana-hambana leswi hambukisaka ni swikwembu swa xisati. Enkarhini wolowo, Vaisrayele a va nga ri vona ntsena lava humesaka tibuku ta vukhongeri. Matiko man’wana na wona ma humese tibuku leti tsariweke leti kombiseke vukhongeri bya wona ni mintikelo ya vona ya rixaka. Hi xikombiso, nthyeketo wa Xiakadiya wa Gilgamesh la humaka eMesopotamiya ni swiphato swa Ras Shamra, leswi tsariweke hi Xiugarit (ririmi leri vulavuriwaka laha sweswi ku vitaniwaka Siriya-n’walungu), handle ko kanakana a swi toloveleke ngopfu. Tibuku to tala ta nguva yoleyo ti tlhele ti katsa tibuku to fana ni The Admonitions of Ipu-wer na The Prophecy of Nefer-rohu hi ririmi ra Xiegipta, tinsimu ta swikwembu swo hambana-hambana hi Xisumer ni tibuku ta vuprofeta hi Xiakadiya.⁠¹

3. I yini lexi funghaka Bibele tanihi leyi hambaneke eka tibuku tin’wana ta vukhongeri leti humesiweke le Middle East hi nkarhi lowu fanaka?

 ³ Hambi swi ri tano, tibuku leti hinkwato ta le Middle East, ti hlangane ni khombo leri fanaka. Ti rivariwile, naswona hambi ti ri tindzimi leti a ti tsariwe ha tona ti nyamalarile. Hi le malembeni ya sweswinyana ntsena laha vativi va swa khale ni vativi va tindzimi va tiveke hi ta vukona bya tona ivi va tshubula ndlela yo ti hlaya. Hi tlhelo rin’wana, tibuku to sungula leti tsariweke ta Bibele ya Xiheveru ti ponile ku ta fika enkarhini wa hina vini naswona ta ha hlayiwa swinene. Minkarhi yin’wana vadyondzi va vula leswaku tibuku ta Xiheveru eBibeleni hi ndlela yo karhi ti tekiwe etibukwini teto ta khale ta vutsari. Kambe ntiyiso wa leswaku to tala ta tibuku teto ti rivariwile loko Bibele ya Xiheveru yi ponile wu fungha Bibele tanihi leyi yi hambaneke hi laha ku xiyekaka.

Vahlayisi Va Rito

4. Hi swihi swirhalanganya leswikulu swa Vaisrayele leswi swi nga ha vaka swi vonake swi veka ku pona ka Bibele eku kanakaniseni?

⁴ U nga tshuki u endla xihoxo, elangutelweni ra vanhu ku pona ka Bibele a ma nga ri makumu lama honisiweke. Mavandla lama yi humeseke ma tiyisele miringo yo tano yo nonon’hwa ni ntshikilelo lowu vavaka lerova ku pona ka yona ku ta fika esikwini ra hina ka xiyeka hakunene. Emalembeni ya le mahlweni ka Kriste, Vayuda lava humeseke Matsalwa ya Xiheveru (“Testamente ya Khale”) a va ri xitikwana hi xiringaniso. A va nga tshamisekanga exikarhi ka mimfumo ya  matimba ya politiki leyi a yi kwetlembetanela vukulukumba. Israyele ri boheke ku lwela vutomi bya rona ri lwisana ni nxaxamelo wa matiko, yo fana ni Vafilista, Vamoab, Vaamoni ni Vaedom. Enkarhini lowu Vaheveru a va avanyisiwe va va mimfumo mimbirhi, Mfumo wa tihanyi wa Asiriya wu herise mfumo wa le n’walungwini hi laha ku heleleke, loko Vababilona va lovise mfumo wa le dzongeni, va yisa vanhu evuhlongeni lebyi eka byona ku nga masalela ntsena lama vuyeke malembe ya 70 endzhaku.

5, 6. I matshalatshala wahi lama endliweke lama vekeke vukona bya Vaheveru tanihi vanhu lava hambaneke ekhombyeni?

⁵ Ku tlhela ku va na swiviko swa ku herisiwa ka rixaka loku ringetiweke ku lwisana ni Vaisrayele. Le ndzhaku emasikwini ya Muxe, Faro u lerise ku dlayiwa ka vana va vona hinkwavo lava ha ku tswariwaka va vafana. Loko xileriso lexi a xi lo hlayisiwa, vanhu va Vaheveru a va ta va va lovisiwile. (Eksoda 1:15-22) Endzhakunyana swinene, loko Vayuda va nghene evulawurini bya Persia, valala va vona va kunguhate ku pasisa nawu lowu endleriweke ku va herisa. (Ester 3:1-15) Ku hluleka ka rhengu leri ka ha tlangeriwa eNkhubyeni wa Vayuda wa Purim.

⁶ Endzhakunyana, loko Vayuda va ri ehansi ka Siriya, Hosi Antiochus IV u ringete hi matimba ku hundzula tiko ri va Magriki, a ri sindzisa ku landzela mikhuva ya Magriki ni ku gandzela swikwembu swa Magriki. Na yena u hlulekile. Ematshan’wini yo herisiwa kumbe ku phangiwa, Vayuda va ponile loko, hi ku landzelelana, yo tala ya mintlawa ya tinxaka leti va rhendzeleke yi nyamalala exivonweni xa misava. Naswona Matsalwa ya Xiheveru ya Bibele ya pone na vona.

7, 8. Ku pona ka Bibele ku xungetisiwe ku yini hi maxangu ya Vakriste ke?

⁷ Vakriste, lava va humeseke xiyenge xa vumbirhi  xa Bibele (“Testamente Leyintshwa”), na vona a va ri ntlawa lowu tshikileriweke. Murhangeri wa vona, Yesu, u dlayiwe ku fana ni xigevenga lexi tolovelekeke. Emasikwini yo sungula endzhaku ka rifu rakwe, vafumi va Vayuda ePalestina va ringete ku va herisa. Loko Vukriste byi hangalakele ematikweni man’wana, Vayuda va va hlaserile, va ringeta ku sivela ntirho wa vona wa vurhumiwa.—Mintirho 5:27, 28; 7:58-60; 11:19-21; 13:45; 14:19; 18:5, 6.

⁸ Enkarhini wa Nero, langutelo leri eku sunguleni a ri ri ni ku twisisa ra vafumi va Rhoma ri cincile. Tacitus u tinyungubyisile hi “minxaniso leyikulu” leyi tisiweke eka Vakriste hi mufumi yoloye wa vukari, naswona ku sukela enkarhini wa yena ku ya emahlweni, ku va Mukriste a ku ri xidyoho lexikulu.⁠² Hi 303 C.E., Mufumi Diocletian u teke goza hi ku kongoma a lwisana ni Bibele. * Hi matshalatshala yo herisa Vukriste, u lerise leswaku Tibibele hinkwato ta Vukriste ti fanele ku hisiwa.⁠³

9. A ku ta va ku humelele yini loko matsima ya ku herisa Vayuda ni Vakriste a ya lo humelela?

⁹ Matsima lawa ya ku tshikilela ni ya ku herisa rixaka a ya ri nxungeto wa xiviri eku poneni ka Bibele. Loko Vayuda a va lo famba hi ndlela ya Vafilista ni Vamoab kumbe loko matshalatshala ya vafumi va Vayuda ku sungula, ivi ku landzela ya Varhoma yo herisa Vukriste a ya lo humelela, i vamani lava a va ta va va  tsarile ni ku hlayisa Bibele ke? Lexi tsakisaka, vahlayisi va Bibele—vo sungula ku nga Vayuda ivi endzhaku ku va Vakriste—a va herisiwanga, naswona Bibele yi ponile. Hambi swi ri tano, a ku ri ni nxungeto wun’wana lowukulu lowu loko wu nga ri wa ku pona a wu ta va wa vutshembeki bya Bibele.

Tikopi Leti Nga Ni Swihoxo

10. Bibele eku sunguleni yi hlayisiwe hi ndlela yihi?

¹⁰ To tala ta tibuku ta khale leti boxiweke laha henhla leti hi ku famba ka nkarhi ti rivariweke a ti tsariwe eribyeni kumbe ti gandlisiwe emaribyeni lama nga onhakiki ya vumba. A swi vanga tano hi Bibele. Yona eku sunguleni a yi tsariwe eka papirasi kumbe edzobyeni—ku nga swilo leswi onhakaka hi ku olova. Xisweswo, maphepha lama endliweke hi vatsari vo sungula ma nyamalale khale swinene. Manuku ke, Bibele yi hlayisisiwe ku yini? Magidi lama nga hlayekiki ya tikopi ma tsariwe hi voko hi ndlela yo nonon’hwa. Leyi a yi ri ndlela leyi tolovelekeke ya ku humesiwa ka buku nakambe emahlweni ka nkarhi wa ku kandziyisiwa.

11. I yini lexi humelelaka hi laha ku nga papalatekiki loko maphepha ma kopiwa hi voko?

¹¹ Hambi swi ri tano, ku na khombo eku kopeni hi voko. Nkulukumba Frederic Kenyon, mutivi la dumeke wa swa khale ni muhlayisi wa layiburari ya Muziyama wa Manghezi, u hlamuserile a ku: “Voko ni byongo bya munhu leswi swi nga kotaka ku kopa buku yo leha hinkwayo handle ka xihoxo hi laha ku heleleke a swi si vumbiwa. . . . A swi boha leswaku swihoxo swi nghenelela.”⁠⁴ Loko xihoxo xi nghenile ephepheni, a xi phindhiwa loko phepha rero ri ve xisekelo xa tikopi ta nkarhi lowu taka. Loko tikopi to tala ti endliwile enkarhini wo leha swinene, swihoxo swo hlayanyana swa vanhu swi nghenelerile.

12, 13. I mani la byarheke vutihlamuleri byo hlayisa tsalwa ra Matsalwa ya Xiheveru?

 ¹² Hikwalaho ka magidi yo tala ya tikopi ta Bibele leti endliweke, hi swi tivisa ku yini leswaku endlelo leri ro humesa nakambe a ri yi hundzulanga lerova yi nga xiyiwa? Teka mhaka ya Bibele ya Xiheveru, “Testamente ya Khale.” Eka hafu ya vumbirhi ya lembe xidzana ra vutsevu B.C.E., loko Vayuda va vuyile va huma evuhlongeni bya vona bya le Babilona, ntlawa wa vadyondzi va Vaheveru lowu tiviwaka tanihi Vasopher, “vatsari,” va ve vahlayisi va tsalwa ra Xiheveru ra Bibele, naswona a byi ri vutihlamuleri bya vona ku kopa Matsalwa wolawo leswaku ya tirhisiwa evugandzerini bya vanhu ni bya munhu ha un’we-un’we. A va ri vavanuna lava susumetiweke swinene, lava nga ni vutshila, naswona ntirho wa vona a wu ri wa ntikelo lowukulu ngopfu.

¹³ Ku sukela eka lembe xidzana ra vunkombo ku ya eka lembe xidzana ra vukhume ra Nguva ya hina leyi Tolovelekeke, vadyi va ndzhaka ya Vasopher a va ri Vamasorete. Vito ra vona ri huma eritweni ra Xiheveru leri vulaka “mukhuva,” naswona hi laha ku faneleke na vona a va ri vatsari lava byarhisiweke ntirho wo hlayisa tsalwa ra xintu ra Xiheveru. Vamasorete a va ri ni vukheta lebyikulu. Hi xikombiso, mutsari a a fanele ku tirhisa kopi leyi amukeriweke hi laha ku faneleke tanihi tsalwa rakwe lerikulu, naswona a a nga pfumeleriwi ku tsala xin’wana ni xin’wana lexi humaka emiehleketweni. A a fanele ku kambisisa nhlanga yin’wana ni yin’wana a nga si yi tsala.⁠⁵ Profesa Norman K. Gottwald wa vika: “Nchumu wa ku khathalela loku va hetisiseke mintirho ya vona ha kona wu kombisiwa exilavekweni xa vafundhisi xa leswaku maphepha hinkwawo lamantshwa a ma fanele ku hlayiwa naswona tikopi leti nga ni xihoxo ti herisiwa xikan’we-kan’we.”⁠⁶

14. I ku tshubula kwihi loku endleke leswaku swi koteka ku tiyisa ku hundziseriwa ka tsalwa ra Bibele hi Vasopher ni Vamasorete?

 ¹⁴ A ku pakanise ku fikela kwihi ku hundziseriwa ka tsalwa hi Vasopher ni Vamasorete ke? Ku fikela hi 1947 a swi nonon’hwa ku hlamula xivutiso xexo, tanihi leswi maphepha yo sungula lama heleleke ya Xiheveru lama kumekaka a ma sukela eka lembe xidzana ra vukhume ra Nguva ya hina leyi Tolovelekeke. Hambi swi ri tano, hi 1947, swiphemu swin’wana swa khale swinene swa maphepha swi kumiwile emabakweni ekusuhi ni Lwandle leri Feke, ku katsa ni swiphemu swa tibuku ta Bibele ya Xiheveru. Swiphemu swo hlayanyana swi tsariwe ku sukela emahlweni ka nkarhi wa Kriste. Vadyondzi va ringanise leswi ni maphepha lama nga kona ya Xiheveru ku tiyisa ku pakanisa ka ku hundziseriwa ka tsalwa. Byi ve byihi vuyelo bya ku ringanisa loku?

15. (a) A byi ri byihi vuyelo byo ringanisa buku ya maphepha ya Esaya ya le Lwandle leri Feke ni tsalwa ra Vamasorete? (b) Hi fanele ku heta hi ku yini emhakeni ya leswaku maphepha man’wana lama kumiweke eLwandle leri Feke ma komba mpimo wo karhi wa ku hambana ka tsalwa? (Vona nhlamuselo.)

¹⁵ Yin’wana ya tibuku ta khale swinene leti tshuburiweke a yi ri buku leyi heleleke ya Esaya, naswona ku twanana ka tsalwa ra yona ni leriya ra Bibele ya Vamasorete leyi hi nga na yona namuntlha ka hlamarisa. Profesa Millar Burrows wa tsala a ku: “Ko tala ka ku hambana exikarhi ka [leyi tshuburiweke sweswinyana] buku ya Esaya ya St. Mark ni tsalwa ra Vamasorete ku nga hlamuseriwa tanihi swihoxo swa ku kopa. Handle ka leswi, ku ni ku pfumelelana loku hlamarisaka, eka hinkwaswo, ni tsalwa leri kumiweke emaphepheni ya le Malembeni ya le Xikarhi. Ku pfumelelana ko tano ephepheni ra khale swinene ku nyika vumbhoni lebyi tiyisaka nhlana bya ku pakanisa loku tolovelekeke ka tsalwa ra xintu.”⁠⁷ Burrows wa tlhandlekela a ku: “I mhaka leyi hlamarisaka leswaku emalembeni  lama nga vaka gidi tsalwa ri ve ni ku cinca kuntsongo swinene.” *

16, 17. (a) Hikwalaho ka yini hi nga tiyisekaka leswaku tsalwa ra Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ra twala? (b) I yini lexi Nkulukumba Frederic Kenyon a xi tiyiseke ehenhleni ka tsalwa ra Matsalwa ya Xigriki?

¹⁶ Emhakeni ya xiyenge xa Bibele lexi tsariweke hi Xigriki hi Vakriste, lexi vuriwaka Testamente Leyintshwa, vakopi a va fana swinene ni vanhu lava nyikiweke lava nga hava vutshila hayi Vasopher lava nga ni vutshila lava leteriweke swinene. Kambe leswaku va tirha hi laha va tirheke ha kona ehansi ka nxungeto  wa ku xupuriwa hi vafumi, va teke ntirho wa vona hi matimba. Naswona swilo swimbirhi swi hi tiyisekisa leswaku hina namuntlha hi na tsalwa leri hi laha ku faneleke ri fanaka ni leri ri tsariweke hi vatsari vo sungula. Xo sungula, hi na maphepha lama tsariweke siku ra ku ya ekusuhi swinene ni nkarhi wa ku tsariwa ka yona ku tlula hi laha swi nga tano ha kona hi xiphemu xa Xiheveru xa Bibele. Hakunene, xiphemu xin’wana xa Evangeli ya Yohane xi huma eka hafu yo sungula ya lembe xidzana ra vumbirhi, malembe lama nga ehansi ka 50 ku sukela esikwini leri Yohane kumbexana a tsaleke Evangeli yakwe ha rona. Xa vumbirhi, nhlayo leyikulu ya maphepha lama poneke yi nyikela xikombiso xa matimba swinene xa ku twisiseka ka tsalwa.

¹⁷ Eyinhleni leyi, Nkulukumba Frederic Kenyon u tiyisile a ku: “Swi nge vuriwi hi laha ku tiyeke swinene leswaku hi mongo tsalwa ra Bibele ri tiyisile. Ngopfu-ngopfu lowu i ntiyiso hi Testamente Leyintshwa. Nhlayo ya maphepha ya Testamente Leyintshwa, ya ku hundzuluxela ko sungula loku humaka eka yona ni ku tshaha loku humaka eka yona eka vatsari va khale swinene va Kereke, i yikulu ngopfu lerova i ntiyiso hi laha ku twisisekaka leswaku ku hlaya ka ntiyiso ka ndzima yin’wana ni yin’wana leyi kanakanisaka ku hlayisiwile eka xin’wana xa swihlovo leswi swa khale. Leswi swi nga ka swi nga vuriwi hi buku yin’wana ya khale emisaveni.”⁠¹⁰

Vanhu Ni Tindzimi Ta Vona

18, 19. Swi endlekise ku yini leswaku Bibele yi nga hikeriwi eka tindzimi leti a yi tsariwe hi tona eku sunguleni ke?

¹⁸ Tindzimi to sungula leti Bibele a yi tsariwe ha tona na tona, enkarhini wo leha, a ti ri xihinga xa ku pona ka yona. Tibuku to sungula ta 39 ngopfu-ngopfu a ti tsariwe hi Xiheveru, ririmi ra Vaisrayele. Kambe Xiheveru a xi nga tiviwi ngopfu. Loko Bibele a yi lo  tshama hi ririmi rero, a yi ta va yi nga vanga ni nkucetelo wo karhi ehandle ka rixaka ra Yuda ni valuveri va nga ri vangani lava a va swi kota ku yi hlaya. Hambi swi ri tano, eka lembe xidzana ra vunharhu B.C.E., leswaku ku pfuneka Vaheveru lava tshamaka le Alexandria, Egipta, ku hundzuluxeriwa ka xiyenge xa Xiheveru xa Bibele xi ya eka Xigriki ku sungurile. Enkarhini wolowo Xigriki a ri ri ririmi ra matiko hinkwawo. Xisweswo, Bibele ya Xiheveru yi ve leyi kumekaka hi ku olova eka lava va nga riki Vayuda.

¹⁹ Loko nkarhi wa leswaku xiyenge xa vumbirhi xa Bibele xi tsariwa wu fikile, Xigriki a ka ha ri xona xi vulavuriwaka ngopfu, kutani tibuku to hetelela ta 27 ta Bibele ti tsariwe hi ririmi rero. Kambe a ku nga ri un’wana ni un’wana loyi a a ta swi kota ku twisisa Xigriki. Hikwalaho, ku hundzuluxela ku nga ri kungani ka swiyenge swa Xiheveru ni swa Xigriki swa Bibele ku sungule ku humelela eka tindzimi ta siku na siku ta malembe xidzana wolawo yo sungula, tanihi Xisiriya, Xicopt, Xiarmenia, Xigeorgia, Xigoth na Xietiopiya. Ririmi ra ximfumo ra Mfumo wa Rhoma a ku ri Xilatini, naswona ku hundzuluxela ka Xilatini ku endliwile hi tinhlayo to tano lerova “ku hundzuluxela loku amukeriweke” ku boheke ku lerisiwa. Loku ku hetiwe kwalomu ka 405 C.E. ivi ku tiviwa tanihi Vulgate (leswi vulaka “ku duma” kumbe “ku toloveleka”).

20, 21. A swi ri swihi swihinga swa ku pona ka Bibele, naswona ha yini leswi swi hluriwile?

²⁰ Xisweswo, Bibele yi pone ku ta fika eka malembe  xidzana yo sungula ya Nguva ya hina leyi Tolovelekeke ku nga khathariseki swihinga swo tala. Lava va yi humeseke a va ri vanhu vantsongo lava sandziweke ni ku xanisiwa lava hanyaka hi ndlela yo nonon’hwa emisaveni ya rivengo. A yi ta va yi hambukisiwe swinene eka endlelo ro kopa, kambe a yi hambukisiwanga. Ku tlula kwalaho, yi pone khombo ra ku kumeka eka vanhu lava vulavulaka tindzimi to karhi ntsena.

²¹ Ha yini a swi nonon’hwa swinene leswaku Bibele yi pona? Bibele hi yoxe yi ri: “Misava hinkwayo yi le hansi ka matimba ya lowo biha.” (1 Yohane 5:19) Hikwalaho ka leswi, a hi ta langutela misava ku venga ntiyiso lowu kandziyisiweke, naswona leswi swi tikombe swi ri tano. Manuku ke, hikwalaho ka yini Bibele yi ponile loko swiphemu swin’wana swo tala swinene swa tibuku leti nga langutanangiki ni swihinga leswi fanaka swi rivariwile? Bibele ya swi hlamula ni leswi. Yi ri: “Rito ra [Yehova] ri tshama hi laha ku nga heriki.” (1 Petro 1:25) Loko Bibele hakunene ri ri Rito ra Xikwembu, ku hava matimba ya vanhu lama nga yi herisaka. Naswona ku ta fika eka lembe xidzana leri ra vu-20, leswi swi ve ntiyiso.

22. I ku hundzuka kwihi loku humeleleke eku sunguleni ka lembe xidzana ra vumune ra Nguva ya hina leyi Tolovelekeke?

²² Hambi swi ri tano, eka lembe xidzana ra vumune ra Nguva ya hina leyi Tolovelekeke, xin’wana lexi eku heteleleni xi vangeke minhlaselo leyintshwa ya Bibele ivi xi khumba ku ya emahlweni ka matimu ya Yuropa swinene xi humelerile. Khume ra malembe ntsena endzhaku ka loko Diocletian a ringete ku herisa tikopi hinkwato ta Bibele, nawu wa mfumo wu cincile naswona “Vukriste” byi amukeriwile hi nawu. Khume-mbirhi wa malembe endzhakunyana, hi 325 C.E., mufumi wa Rhoma u ungamele Huvo ya “Vukriste” ya Nicaea. Hikwalaho ka yini endlelo ro tano leri vonakaka ri tsakisa a ri ta tikomba ri ri ni khombo eBibeleni? Hi ta kuma nhlamulo eka ndzima leyi landzelaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

Muhlamuseri un’wana wa tlhandlekela: “Ku nga khathariseki minkanakano hinkwayo, ntiyiso lowukulu wa leswaku tsalwa hi laha hi nga na rona ha kona sweswi, ngopfu-ngopfu, ri ma yimela kahle marito ya xiviri ya vatsari lava va hanyeke, van’wana va vona, kwalomu ka malembe ya magidi manharhu lama hundzeke wa ha tiyile, naswona hi hava ku kanakana lokukulu ehenhleni ka xisekelo xa nthyakiso wa tsalwa mayelana ni ku tiya ka rungula leri Testamente ya Khale yi hi nyikaka rona.”⁠⁹

[Swivutiso Swa Dyondzo]

 [Bokisi leri nga eka tluka 19]

Tsalwa Ra Bibele Leri Simekiweke Khwatsi

Ku twisisa leswaku tsalwa ra Bibele ri simekiwe khwatsi ku fikela kwihi, hi boheka ku ri ringanisa ni ntlawa wun’wana wa tibuku lowu teke eka hina wu huma eminkarhini ya khale: vutsari bya tibuku bya Greece na Rhoma. Entiyisweni, to tala ta tibuku leti ti tsariwe endzhaku ka loko Matsalwa ya Xiheveru ma hetiwile. A ku ri hava matshalatshala lama rhekhodiweke ya ku herisiwa ka rixaka yo lwisana ni Magriki kumbe Varhoma, naswona tibuku ta vona a ti hlayisiwanga ehansi ka nxaniso. Kambe ke, xiya tinhlamuselo ta Profesa F. F. Bruce:

“Eka Gallic War ya Cæsar (leyi vumbiweke exikarhi ka 58 na 50 B.C.) ku na matsalwa yo hlayanyana lama ha riki kona, kambe i kaye kumbe khume ntsena lama nga manene, naswona lama khale swinene ya na malembe ya 900 endzhaku ka siku ra Cæsar.

“Eka tibuku ta 142 ta matimu ya Rhoma ya Livy (59 B.C.-A.D. 17), i 35 ntsena leta ha riki kona; leti tona, hi ti tivaka hi matsalwa lama nga tluliki makume-mbirhi ya mbuyelo wihi na wihi, i yin’we ntsena ya tona leyi yi nga ya khale ku ya fika eka lembe xidzana ra vumune, na leyi yi nga ni swiphemu swa Tibuku III-VI.

“Eka tibuku ta khume-mune ta Histories ya Tacitus (c. A.D. 100) i mune ni hafu ntsena leta ha riki kona; eka tibuku ta khume-tsevu ta Annals yakwe, khume ti kumeka hi xitalo naswona timbirhi ku kumeka xiphemu xa tona. Tsalwa ra swiphemu leswa ha riki kona swa tibuku takwe timbirhi letikulu ta matimu ri titshege hi laha ku heleleke hi matsalwa mambirhi, rin’wana ra lembe xidzana ra vukaye ni rin’wana ra vukhume-n’we. . . .

“Matimu ya Thucydides (c. 460-400 B.C.) hi ya tiva hi matsalwa ya nhungu, ro sungula i ra kwalomu ka c. A.D. 900, naswona swiphemu swi nga ri swingani swa papirasi, i swa kwalomuya ku sunguleni ka nguva ya Vukriste.

“Leswi fanaka i ntiyiso hi Matimu ya Herodotus (c. 488-428 B.C.). Hambi swi ri tano ku hava mudyondzi wa tibuku loyi a a ta yingisela njhekanjhekisano wa leswaku vutshembeki bya Herodotus kumbe Thucydides bya kanakanisa hikwalaho ka leswi matsalwa yo sungula ya tibuku ta tona leti ti pfunaka eka hina ya nga endzhaku ka leto rhanga hi malembe lama tlulaka 1 300.”—The Books and the Parchments, tluka 180.

Ringanisa leswi ni ntiyiso wa leswaku ku na magidi ya maphepha ya swiphemu swo hambana-hambana swa Bibele. Naswona maphepha ya Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ya tlhelela endzhaku ku ya fika exikarhi ka malembe ya dzana ya nkarhi wa ku tsariwa ka tibuku to sungula.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Vaheveru a va ri xitikwana lexi xungetiweke nkarhi na nkarhi hi matiko lama nga ni matimba. Xifaniso lexi xa khale xi kombisa Vaheveru van’wana va ri karhi va yisiwa evuhlongeni hi Vaasiriya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Emahlweni ka nkarhi wa ku kandziyisa, Matsalwa a ma kopiwa hi voko

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Nero u endle leswaku ku va Mukriste ku va xidyoho lexikulu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Dyondzo ya buku ya Esaya ya Lwandle leri Feke yi kombe leswaku buku leyi yi tshame yi nga cincanga hi laha ku twisisekaka enkarhini wa malembe ya 1 000

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Mufumi Diocletian u hlulekile ematshala-tshaleni yakwe yo herisa Bibele