Eaha to roto?

Tapura tumu parau

Ua aro te Bibilia no te ora mai

Ua aro te Bibilia no te ora mai

Pene 2

Ua aro te Bibilia no te ora mai

E rave rahi mau parau e haapapu ra e e Parau na te Atua iho â te Bibilia. E mau parau papu anaˈe hoi e ia amuihia râ, e riro ïa ei faaiteraa e ore roa ˈtu e nehenehe e patoi. Te tuatapapa ra teie nei pene e te pene i mua nei i te hoê o taua mau haapapuraa ra: te aamu o te Bibilia iho. I te parau mau, te huru taua buka faahiahia mau ra i ora mai ai, e nehenehe ïa e parau e e semeio. A hiˈopoa na outou iho.

1. A faaite mai na vetahi mau huru o te Bibilia.

 E ERE te Bibilia i te hoê buka mai te tahi atu mau buka. Noa ˈtu eaha te roa o ta ˈna mau buka e 66, ua riro mau â oia ei vairaa buka mau, i reira e itehia ˈi te tahi mau ture, mau parau tohu, mau aamu, mau pehepehe, mau aˈoraa, e e rave rahi atu â. Tau senekele na mua ˈˈe i te fanauraa o te Mesia, 39 o taua mau buka nei tei papai-ê-na-hia e te mau ati Iuda (aore ra mau ati Iseraela) haapao maitai. E pinepine taua tuhaa o te Bibilia ra, tei riro hoi te paeau rahi i te papaihia na roto i te reo hebera, i te parauhia e te Faufaa Tahito. Na buka hopea e 27, i papaihia na roto i te reo heleni e te mau kerisetiano, ua riro ïa mai tei matauhia i te parau te Faufaa Apî. Mai ta te papai bibilia iho e te mau parau tutuu tahito roa ˈˈe e haapapu maira, ua papaihia taua mau buka e 66 ra i nia i te hoê maororaa 1 600 matahiti. Ua haamata oia i te tau te fenua Aiphiti i riro ai ei puai rahi faatere i te ao taatoa nei e ua hope a faatere ai te fenua Roma i te ao nei.

O te Bibilia anaˈe tei ora mai

2. a) Tei roto o Iseraela i teihea huru tupuraa a haamatahia ˈi te Bibilia i te papaihia? b) Eaha ˈtu â vetahi mau buka i papaihia i taua tau ra?

2 A haamata ˈi te Bibilia i te papaihia hau atu i te 3 000 matahiti i teie nei, e nunaa iti haihai noa o Iseraela i rotopu i te mau nunaa e rave rahi o te pae Hitia o te râ ma. E haamori na te mau ati Iseraela ia Iehova, to ratou Atua, a taˈu noa ˈi te mau nunaa tapiri mai e rave rahi mau atua e mau ruahine. E ere te mau ati Hebera anaˈe te feia tei papai i te mau buka faaroo i taua tau ra. Ua papai atoa hoi te tahi atu mau nunaa, e ua faaite mai ta ratou mau papai i te mau manaˈo faaroo e te parau no te mau faufaa o te nunaa iho. Mea na reira ˈtura ïa to te aai no Mesopotamia no nia ia Gilgamesh, papaihia na roto i te reo akkadien, aore ra te mau anotau tuiroo o Ras Shamra, na roto i te reo ougaritique (i paraparauhia i mutaa ihora na roto i te reo e tano i teie mahana i te pae apatoerau no te fenua Turia), iteraa i to ratou tau hanahana. I rotopu i te mau buka e rave rahi o taua tau ra, e faahiti anaˈe na i te parau no te mau Oto a Ipou-our e Te parau tohu a Neferty i papaihia na roto i te reo aiphiti, te mau pehe aiˈa no Sumeria e faaotohia na no te mau atua e rave rahi, e te mau parau tohu na roto i te reo akkadien​1.

3. Eaha te mea e taa ê ai te Bibilia i te tahi atu mau buka faaroo o te pae Hitia o te râ ma i papaihia i taua iho anotau ra?

3 Hoê â râ hoi hete to taua mau papai atoa ra no te pae Hitia o te râ ma: ua aramoina anaˈe hoi, a aramoina atoa ˈi te mau reo i faaohipahia no te papai i taua mau buka ra. No teie roa iho nei te mau taata tuatapapa i te parau no te ihipǎpǎ e te feia tuatapapa i te parau no te mau papai, iteraa mai i te reira e haapiiraa mai i te tatara i to ratou auraa. Area te mau buka matamua o te Bibilia hebera ra, ua ora mai ïa e tae roa mai i to tatou nei tau e te taiohia nei â hoi e te mau taata e rave rahi. I te tahi mau taime, te parau nei te mau taata tuatapapa bibilia e e rave mai na te mau buka hebera o te Bibilia i te tahi mau manaˈo no roto mai i taua mau buka tahito ra e ere i te mau buka bibilia. Teie râ, a aramoinahia ˈi te hoê tuhaa rahi o taua mau papai ra i teie mahana, te ora-noa-raa mai te Bibilia hebera, na te reira ïa e horoa no ˈna i te hoê huru taa ê mau.

Te mau tiai o te Parau

4. Eaha te mau fifi ino roa i farereihia e te mau ati Iseraela tei nehenehe hoi e haafifi i te vai-ora-raa mai te Bibilia?

4 Eiaha râ hoi e hape. I te hiˈoraa a te taata, eita te Bibilia e nehenehe e ora mai. No te rahi hoi te mau fifi i farereihia e te mau nunaa no reira mai oia e te hoê patoiraa uˈana i riro ai to ˈna oraraa mai ei ora faahiahia mau. I te anotau na mua ˈtu ia Iesu Mesia, e nunaa iti haihai roa te mau ati Iuda, oia hoi tei faatupu i te mau Papai hebera (te Faufaa Tahito). E haafifi noa na te mau Hau puai e haaati na ia ratou e e titau ra i te faatereraa o te ao nei i to ratou oraraa e e faariro na hoi ei oraraa papu ore. I roto i te roaraa o te tau, ua tia hoi ia Iseraela, ia ore oia ia mou roa, ia faaruru i te mau nunaa mai te mau ati Philiseti, te mau ati Moabi, te mau ati Amona, aore ra te mau ati Edoma. I te hoê anotau, a vahihia ˈi te basileia o te mau ati Hebera na roto e piti tuhaa, ua haere maira te Hau emepera ino rahi no Asura ra e faaore roa i te basileia no te pae Apatoerau i nia i te hohoˈa fenua. I muri iho, ua haamou roa to Babulonia i te basileia no te pae Apatoa. Ua hopoi tîtî aˈera hoi ratou i te nunaa, e hoê anaˈe toea tei hoˈi mai, e 70 matahiti i muri aˈe.

5, 6. Eaha te mau ohipa i ravehia e tei haamǎtaˈu i te oraraa iho o te nunaa hebera?

5 Te faaite atoa maira te Aamu i te parau no te mau tamataraa e rave rahi e faaore roa i te mau ati Iseraela. I te tau o Mose, ua faaue aˈera o Pharao e ia haapohe-roa-hia te mau tamarii tamaroa iseraela fanau apî. Ahiri taua faaueraa i faatupu-mau-hia, ua ore roa ïa te nunaa hebera (Exodo 1:15-22). Tau senekele i muri iho, i te tau te mau ati Iuda e faaterehia ˈi e te nunaa peresia, ua opua aˈera to ratou mau enemi e haamau i te hoê ture no te faaore roa ia ratou (Esetera 3:1-15). I teie nei â mahana, te faahaamanaˈo nei â te oroa ati iuda o te mau Pourim i te oreraa taua opuaraa ino ra e manuïa.

6 I muri aˈe atoa, a riro ai te mau ati Iuda ei tîtî na to Turia, ua haa te arii ra o Antiochos IV e ia riro ratou ei heleni, ma te faahepo ia ratou e rave i te mau peu e ia haamori i te mau atua heleni. No ˈna atoa, aita te reira i manuïa. Aita te mau ati Iuda i haamou-roa-hia, e aita hoi i riro noa ˈtu i te tahi nunaa; ua ora mai râ ratou, a ore noa ˈi te rahiraa o te mau nunaa e haaati ra ia ratou i tera nunaa i muri aˈe i tera nunaa mai nia ˈtu i te tahua o te ao nei. E na muri ia ratou, ua ora atoa mai te mau Papai hebera.

7, 8. Mea nafea te mau ati i farereihia e te mau kerisetiano i te haafifiraa i te vai-ora-raa mai te Bibilia?

7 Ua hamani-ino-atoa-hia te mau kerisetiano, tei faatupu i te piti o te tuhaa o te Bibilia (te “Faufaa apî”). A haapohehia ˈi o Iesu, to ratou aratai, mai te hoê taata taparahi taata rahi, ua tamata te mau upoo faatere ati iuda no Paletetina i te haamou ia ratou. I muri iho, a parare noa ˈi te kerisetianoraa i roto i te tahi atu mau fenua, ua auau noa te mau ati Iuda ia ratou ma te tuutuu ore, ma te imi i te ravea ia mou roa ta ratou ohipa mitionare. — Ohipa 5:27, 28; 7:58-60; 11:19-21; 13:45; 14:19; 18:5, 6.

8 I raro aˈe i te faatereraa a Nero, ua faaetaeta te mana roma, tei faaoromai na mua hoi, i to ˈna huru. Ua faahiti o Tacite ma te haafaahiahia i te parau no te mau “haamauiuiraa faahiahia roa ˈˈe” ta taua emepera ino mau ra i faaohipa i nia i te mau kerisetiano. I taua tau ra, e ohipa ino mau te riroraa ei kerisetiano​2. I te matahiti 303 o to tatou nei tau *, ua patoi tahaa roa ˈtu te emepera ra o Dioclétien i te Bibilia, ma te tiaturi e e mou roa te kerisetianoraa ia faaue oia e ia tutuihia te taatoaraa o te mau Bibilia a te mau kerisetiano​3.

9. E nehenehe hoi te mau tamataraa e haamou roa i te mau ati Iuda e te mau kerisetiano e faatupu mai i te aha?

9 Ua haafifi mau taua mau hamani-ino-raa ra, taua mau tamataraa ra no te haamou roa, i te oraraa mai te Bibilia. Ahiri e hoê â hete to te mau ati Iuda e to te mau ati Philiseti aore ra to te mau ati Moabi, ahiri e ua tupu mau â te mau tutavaraa a te mau tia mana roma, o vai ïa te nehenehe e papai e e faaherehere mai i te Bibilia? Auaa râ hoi, aita te mau tiai o te Bibilia, te mau ati Iuda e te mau kerisetiano, i mou roa, e ua ora atoa mai te Bibilia na muri ia ratou. Teie râ, e riro â te Bibilia ei tumu no te tahi atu â haamǎtaˈuraa o te haafifi i teie nei eiaha to ˈna oraraa mai, i te parau mau râ o ta ˈna mau papai.

Te mau parau e riro i te faahapahia

10. Mea nafea to te Bibilia faaherehere-na-mua-raahia mai?

10 E rave rahi o te mau buka tahito i aramoinahia ta tatou i faahiti aˈenei i te parau na mua ˈtu, i nanaˈohia i roto i te ofai aore ra i nia i te tahi mau pǎpǎ araea e nehenehe e ora mai i te hǔhǔ o te tau. Eiaha râ te Bibilia. Ua papai-na-mua-hia o ˈna i nia i te gima, mau materia paruparu aˈe hoi teie. Ua moe ê râ to ˈna mau papai matamua mea maoro i teie nei. No reira, mea nafea ïa te Bibilia i te faaherehereraahia mai? Maoti te tahi tau tausani mau parau i papai-rima-hia. Mea na reira i te papai-faahou-raahia te mau buka na mua ˈˈe te mau fare neneiraa e fa mai ai.

11. Eaha te mea e ore e nehenehe e ape ia papai-rima-faahou-hia te mau parau?

11 E iteahia iho â ïa te tahi fifi i roto i taua ravea ra, oia hoi te papai-rima-raa. Mai ta Sir Frederic Kenyon i faataa mai, e taata tuiroo hoi teie e tuatapapa i te parau no te ihipǎpǎ e taata atoa teie e haapao i te British Museum, “aitâ i hamanihia ˈtura te rima aore ra te roro e nehenehe e papai faahou mai i roto i to ˈna taatoaraa i te hoê buka roa roa eita e itehia te hape. (...) No reira, e tupu iho â ïa te tahi mau hape​4”. No reira, ia riro te hoê parau papaihia e ua ô atu hoi te hoê hape i roto, ei hohoˈa, e ite-faahou-hia iho â ïa i te hape i roto i te tahi mau parau e papai-faahou-hia. I roto i te hoê tau maoro, e i muri aˈe i to ˈna papai-rima-faahou-raahia, e itehia iho â ïa te mau hape e rave rahi no roto mai i te taata nei.

12, 13. Ua horoahia te hopoia no te faaherehere mai i te mau Papai hebera ia vai?

12 Nafea râ ïa tatou e nehenehe ai e ite i teie mahana, i muri aˈe hoi i to te tahi tau tausani parau i te papai-faahou-raahia, e mai te peu e ua ino roa te Bibilia? Ia papu to tatou manaˈo, ia hiˈopoa ïa tatou maa taime iti i te Bibilia hebera, te “Faufaa Tahito”. I roto i te piti o te afaraa o te senekele VI hou to tatou nei tau, i te taime te mau ati Iuda i hoˈi mai ai mai to ratou faatîtîraahia i Babulonia, tei roto atura ïa te Bibilia hebera i te rima o te hoê pǔpǔ Iseraela, i matauhia i raro aˈe i te iˈoa o te mau sopherim, aore ra “papai parau”. Tei ia ratou atoa te hopoia no te papai faahou i te mau Papai e faaohipahia no te haamoriraa i te pae no te huiraatira aore ra i te pae tataitahi. Ua faatupu taua mau taata rave ohipa maitai mau ra e mau taata toroa atoa hoi i te hoê ohipa e nehenehe e parau e faito rahi mau.

13 Mai te VII e tae mai i te senekele X o to tatou nei tau, ua monohia mai te mau sopherim na te mau massorètes, no roto mai hoi te iˈoa i te hoê parau hebera oia hoi te auraa “parau tutuu”. E feia papai parau atoa ratou e ta ratou ohipa matamua, te faaherehereraa ïa i te papai hebera tumu. E mau taata ohipa papu maitai te mau massorètes. E tia hoi, ei hiˈoraa, i te taata papai parau ia faaohipa noa ei hohoˈa na ˈna i te tahi mau papai tei haapapu-maitai-hia te parau mau, eita hoi o ˈna e faatiahia ia papai ma te manaˈo noa i te hoê ohipa. Hau atu, e tia atoa ia ˈna ia hiˈopoa maite i te mau reta tataitahi hou aˈe oia e papai atu ai​5. Teie ta te orometua ra o Norman K. Gottwald e faataa ra no nia i taua tumu parau nei: “Na nia i te mau faaueraa a te mau rabi, e nehenehe tatou e ite mea nafea te mau papai parau ia rave maite i ta ratou ohipa. Te titau ra hoi taua mau faaueraa ra e ia taio-faahou-hia te mau parau i papai-apî-hia e ia faaore-roa-hia te mau papai e hape to roto​6.”

14. Maoti teihea mau parau i iteahia mai i nehenehehia ˈi e tiaturi e ua vaiiho mai iho â te mau sopherim e te mau massorètes i te mau parau o te Bibilia ia au maite i tei papaihia?

14 Mai te aha ïa te huru to te mau sopherim e to te mau massorètes vaiihoraa mai i te Bibilia? Na mua ˈtu i te matahiti 1947, mea fifi roa ia ite i te reira no te mea no te senekele X o to tatou nei tau mai te mau papai hebera tahito roa ˈˈe e vai nei. I te matahiti 1947 ra râ, ua itehia mai e rave rahi mau tuhaa o te mau papai tahito roa i papai-rima-hia i roto i te mau ana aita i atea roa ˈtu i te miti Pohe. No te anotau na mua ˈtu i te tau o te Mesia vetahi e te vai ra hoi i roto te mau tuhaa o te tahi mau buka o te Bibilia hebera. Ua faaau aˈera te mau taata tuatapapa bibilia i te reira i te mau papai hebera i papai-rima-hia e vai ra i taua tau ra ia papu maitai ia ratou i te huru o te mau parau i papaihia. Eaha ihora ïa te faahopearaa no taua faaauraa na ratou ra?

15. a) Eaha ta te tahi faaauraa i ravehia i rotopu i te parau papaihia a Isaia i itehia i roto i te mau otaro o te miti Pohe e te mau parau i papaihia e te mau massorètes, i faaite mai? b) Eaha ta te mau taa-ê-raa e itehia i roto i te tahi mau parau i papai-rima-hia o te miti Pohe e faaite maira? (A hiˈo i te parau i raro i te api.)

15 I roto i te mau papai tahito roa ˈˈe i iteahia mai, te vai ra ïa te taatoaraa o te buka a Isaia. Mea maere mau te tuatiraa oia e te buka o te Bibilia a te mau massorètes e vai ra ia tatou nei i teie mahana. Teie ta te orometua ra o Millar Burrows i papai no nia i taua tumu parau ra: “E rave rahi mau taa-ê-raa e faataa ê ra te otaro [a Isaia parauhia] a Mareko Peata e te hiˈopoaraa i ravehia e te mau massorètes te nehenehe e faataahia na roto i te tahi mau hape i roto i te mau parau i papaihia. Ia tuuhia taua mau hape ra i te hiti, te itehia ra ïa i roto i te taatoaraa te ati-maite-raa faahiahia mau e te mau parau i papaihia i te Vraa e tae atu i te XVraa o te senekele. Te faaite maira hoi taua tuatiraa ra e te hoê parau i papai-rima-hia tahito roa ˈˈe, ma te papu maitai, i te tano mau o te tumu parau tumu​7.” Te parau faahou ra o Burrows e: “E faatupu mau â te mau hape rii haihai roa i itehia i roto i te papai, i roto i te hoê roaraa fatata hoê tausani matahiti, i te maere rahi *.”

16, 17. a) No te aha tatou e nehenehe ai e papu i te parau mau o te mau Papai heleni kerisetiano? Eaha ta Sir Frederic Kenyon i haapapu mai no nia i te mau Papai heleni?

16 Area te mau taata i papai faahou i te tuhaa o te Bibilia i neneihia na roto i te reo heleni e te mau kerisetiano, e tei matauhia i te parau te Faufaa Apî, e nehenehe e parau e eita ïa ratou e tapirihia i pihai iho i te mau sopherim to ratou iho hoi teie toroa. Eita râ hoi e nehenehe e parau e aita ratou e haafaufaa ra i ta ratou ohipa, inaha, e nehenehe hoi te tahi mau tia mana e patoi mai ia ratou. Ua papu maitai ia tatou e te mau parau e vai ra ia tatou nei i teie nei, hoê â iho â ïa e te mau parau i papaihia e to ratou iho mau taata papai. E piti hoi tumu e vai ra: a tahi, taa ê atu i te tuhaa hebera o te Bibilia, te vai ra ia tatou nei te mau papai i papai-rima-hia fatata roa i te taio mahana i papaihia ˈi te tumu parau tumu. Ei hiˈoraa, te vai ra te hoê tuhaa o te Evanelia a Ioane no te afaraa matamua mai ïa o te senekele II, oia hoi aita i taeahia i te 50 matahiti i muri aˈe i te taio mahana o Ioane i papai ai i ta ˈna Evanelia. Te piti, te horoa mai nei te rahiraa o te mau papai i papai-rima-hia i tae mai ia tatou nei i te hoê haapapuraa faahiahia mau no te parau mau o te mau parau.

17 Ua haapapu mai o Sir Frederic Kenyon no nia i taua tumu parau ra e: “Eita roa ˈtu ta tatou e nehenehe e parau e e ere te Bibilia i te mea papu. E parau mau hoi teie no te Faufaa apî. No te rahi ta ˈna mau parau i papai-rima-hia, ta ˈna mau tatararaa matamua, te mau parau i faahitihia na te mau taata papai buka tahito roa ˈˈe o te Ekalesia, e nehenehe ai tatou e papu maitai e ite atu i roto i te hoê aore ra i te tahi o taua mau pu i fariihia ra, te ravea maitai no te taio i te tahi noa ˈˈe irava e nehenehe e patoihia. Eita ta tatou e nehenehe e parau no te tahi noa ˈˈe buka no te Tau tahito ra​10.”

Te mau nunaa e to ratou mau reo

18, 19. No te aha te Bibilia i ore ai i faaea noa i roto i te mau otia ta to ˈna mau reo tumu e faahepo maira ia ˈna?

18 I roto i te roaraa o te tau, e nehenehe hoi te mau reo tumu o te Bibilia e haafifi i to ˈna vai-ora-raa mai. Ua papaihia te tuhaa rahi o na buka matamua e 39 na roto i te reo hebera, te reo o te mau ati Iseraela. Inaha hoi, e ere te reo hebera i te mea parare roa. Mai te peu e ua vai noa mai te Bibilia i roto i taua reo ra, ua taotia-noa-hia ïa to ˈna mana i nia i te nunaa ati iuda e i nia i te feia êě varavara roa e nehenehe e taio i taua reo ra. Teie râ, i te III o te senekele hou to tatou nei tau, ua haamatahia i te huri na roto i te reo heleni te tuhaa hebera o te Bibilia no te mau taata Hebera e faaea na i roto i te oire no Alexandrie, i te fenua Aiphiti. I te mea hoi e o te reo heleni te reo e paraparauhia na e te rahiraa o te nunaa, ua ohie noa ˈtura ïa te Bibilia hebera i te fariihia e te mau taata e ere i te ati Iuda.

19 A tae mai ai te taime no te papai i te piti o te tuhaa o te Bibilia, te paraparau-rahi-noa-hia ra ïa te reo heleni, e inaha, ua papaihia aˈera na buka hopea e 27 o te Bibilia na roto i taua reo ra. Aita râ hoi te taatoaraa e taa ra i te reo heleni. Ua fa maira te mau tatararaa o te tuhaa hebera mai te tuhaa heleni o te Bibilia na roto i te mau reo i matauhia i te mau senekele matamua o to tatou nei tau: oia hoi te reo syriaque, copte, arménien, géorgien, gothique e éthiopique. I te mea hoi e ua faatupuhia e rave rahi mau tatararaa o te Bibilia na roto i te reo latino, e reo tumu hoi o te Hau emepera roma, ua faahepohia aˈera te hoê “tatararaa faatiahia”. Ua hope taua tatararaa ra i te matahiti 405 o to tatou nei tau e ua matau-aˈera-hia hoi i raro aˈe i te iˈoa o te Vulgate (oia hoi te auraa “matauhia e te nunaa”).

20, 21. Ua ora mai te Bibilia maoti teihea mau fifi i farereihia e ana, e eaha te tumu oia i upootia ˈtu ai i nia i taua mau fifi ra?

20 Mea na roto atura ïa e rave rahi mau fifi to te Bibilia oraraa mai e tae roa mai i te omuaraa o to tatou nei tau. No roto mai te mau taata i faatupu i te Bibilia i te tahi mau pǔpǔ taata i ririhia e i hamani-ino-hia, e e oraraa papu ore hoi to ratou i roto i te hoê ao ino. Na roto i te papairaa e te papai-faahou-raa i te Bibilia, e nehenehe hoi to ˈna mau parau e taui, aita râ. Ua ora atoa mai te Bibilia i te tahi atu â fifi: oia hoi o te tahi noa mau taata te nehenehe e parau vetahi mau reo te nehenehe e taio.

21 No te aha râ hoi te Bibilia i fifi roa ˈi i te ora mai? Te faataa maira oia iho i te reira i te na ôraa mai e: “Te vai noa nei to te ao atoa i raro aˈe i taua varua ino ra.” (Ioane 1, 5:19). Eiaha iho â ïa tatou e maere ia patoi mai to te ao ia porohia te parau mau. E ua na reira mau â hoi oia. I roto i taua huru tupuraa ra, e nehenehe iho â ïa tatou e uiui e no te aha teie buka i ora mai ai e inaha, te aramoina ˈtura hoi vetahi atu mau buka tei ore i faaruru i taua mau fifi ra. Te faaite atoa maira te Bibilia i te reira. Teie hoi ta ˈna e parau ra: “Area te parau o te Fatu ra, e tia ïa i te vairaa.” (Petero 1, 1:25). Mai te peu e e Parau mau teie buka na te Atua, aita ïa e mana taata e nehenehe e haamou roa i te reira. Ua papuhia te reira i teie mahana, i teie nei senekele e XX.

22. Eaha te tauiraa i tupu i te omuaraa o te senekele IV o to tatou nei tau?

22 Area râ, i te IV o te senekele o to tatou nei tau, ua tupu te hoê ohipa o tei faahopea mai i nia i te mau aroraa apî i ravehia no te patoi i te Bibilia e ua taui rahi hoi te reira i te aamu o te pae Europa ma. Ahuru noa matahiti i muri aˈe i te tamataraa o Dioclétien e faaore roa i te mau Bibilia atoa, ua taui aˈera te politita a te hau emepera e ua haamanahia aˈera te “kerisetianoraa”. Ahuru ma piti matahiti i muri aˈe, i te matahiti 325, na te hoê emepera roma i peretiteni i te apooraa “kerisetiano” i tupu i Nicée. Nafea hoi te huru tupuraa ohipa e manaˈohia ra e mea maitai ia haafifi faahou i te Bibilia? O ta te pene i mua nei ïa e faaite mai ia tatou.

[Nota i raro i te api]

^ I roto i teie nei buka, e faaohipa matou i te mau parau ra “o to tatou nei tau” e “hou to tatou nei tau”, maoti hoi i te mau parau matauhia “hou ia Iesu Mesia” e “i muri aˈe ia Iesu Mesia”, e ere hoi i te mea tano roa.

^ Aita te taatoaraa o te mau parau papai-rima-hia i itehia i pihai iho i te miti Pohe e tuati maitai ra e te tumu parau bibilia i tae mai ia tatou nei. Te vauvau nei hoi vetahi pae e rave rahi mau taa-ê-raa. Teie râ, e ere ïa te auraa taua mau taa-ê-raa ra e ua tauihia te auraa mau o te mau parau. Ia au i te taata ra o Patrick W. Skehan, no te Haapiiraa tuatoru katolika marite, te rahiraa o taua mau taa-ê-raa ra, ua “taui-faahou-hia ïa [te tumu parau bibilia] ia au i to ˈna iho huru tano maitai, ia ore to ˈna iho tumu i raro aˈe i te hoê huru i faaaanohia, ia taui (...). Te vai ra i muri i taua ohipa i ravehia ra te hoê faatura papu maitai i te hoê parau i faarirohia ei parau moˈa, te hoê hinaaro e haamaramarama (ei faahiti-faahou-raa i ta tatou iho parau) i te Bibilia maoti te Bibilia, e tae roa ˈtu i roto i te parau no te vaiihoraa mai i ta ˈna iho mau irava parau​8”.

Te parau râ te tahi taata e: “Noa ˈtu te mau manaˈo papu ore atoa, teie ïa te faaotiraa e itehia: te faaite papu maitai maira hoi te mau parau e vai nei ia tatou nei i teie mahana i te mau parau i papaihia e to ˈna mau taata papai, e ua ora hoi vetahi o ratou fatata e 3 000 matahiti i teie nei. Aita ˈtura ïa e tumu papu maitai e vai nei ia tatou nei no te mǎtaˈu e ua taui te tahi ohipa hape i te parau mau o te poroi ta te Faufaa Tahito e hinaaro ra e faaite mai ia tatou​9.”

[Uiraa haapiiraa]

[Tumu parau tarenihia i te api 19]

Te tumu parau bibilia: te hoê niu paari maitai

E ohie roa tatou i te papu e e nehenehe tatou e tiaturi i te mau parau bibilia ia faaau atu tatou i te reira i te tahi atu mau papai o te Tau tahito: mai te mau papai tahito heleni e roma. I te parau mau, no mua ˈtu te rahiraa o taua mau buka ra i te mau Papai hebera. Aita roa ˈtu e faahitihia ra e ua tamatahia te mau Heleni aore ra te mau taata no Roma i te haamou-roa-hia. Aita atoa ta ratou mau buka i papai i faaruru i te hamani-ino-raa. Ia hiˈo mai na râ outou eaha ta te orometua ra o F. F. Bruce i papai no ratou:

“No nia i te buka ra La guerre des Gaules a Jules César (i papaihia i rotopu i te mau matahiti 58 e 50 hou ia Iesu Mesia), te vai ra e rave rahi mau parau i papai-rima-hia, e iva anaˈe râ aore ra hoê ahuru te nehenehe e tiaturihia, e e nehenehe e parau e te buka tahito roa ˈˈe, tei te area ïa o te 900 matahiti i muri aˈe ia Kaisara.

“I nia i na buka 142 o te aamu no Roma a Tite-Live (59 hou ia Iesu Mesia-17 i muri aˈe ia Iesu Mesia), e 35 anaˈe teie e toe nei; e no te ite i te reira, aita i hau atu i te piti ahuru parau papai-rima-hia faufaa roa e vai nei, e hoê anaˈe (te tahi mau tuhaa anaˈe hoi o te mau buka III-VI) no te IV ïa o te senekele.

“I roto i na buka hoê ahuru ma maha o te mau Aamu a Tacite (i te area matahiti 100 i muri aˈe ia Iesu Mesia), e maha e te afa tei ora mai; i nia i na buka hoê ahuru e ma ono o ta ˈna mau Buka e tuatapapa i te aamu no tera matahiti e tera matahiti, hoê ahuru anaˈe tei vai mai i roto i to ratou taatoaraa, e e piti te tahi noa ïa tuhaa. Te mau parau o te mau tuhaa e vai ra o ta ˈna na buka aamu rarahi e piti, no nia ïa i na parau papai-rima-hia e piti, hoê no te senekele IX, e te tahi ra no te senekele XI ïa. (...)

“Ua tae mai te aamu a Thucydide (i te area matahiti 460-400 hou ia Iesu Mesia) ia tatou nei maoti e vau parau papai-rima-hia, e te parau tahito roa ˈˈe no te area ïa o te matahiti 900 i muri aˈe ia Iesu Mesia, e maoti te tahi mau tuhaa gima no te omuaraa o te tau kerisetiano.

“Na reira atoa hoi no te mau Aamu a Herodote (i te area matahiti 488-428 hou ia Iesu Mesia). Teie râ hoi, eita hoê noa ˈˈe taata aravihi i te pae no te mau buka tahito e faaroo i te hoê taata e parau e e ere te buka a Hérodote aore te buka a Thucydide i te mea mau, no te mea ua papaihia te mau parau papai-rima-hia o ta ratou mau buka ta tatou hoi e faaohipa nei i teie mahana hau atu i te 1 300 matahiti i muri aˈe i te mau parau tumu.” — Te mau buka e te mau iri animala i faaohipahia no te papai (beretane), api 180.

Ia ite mai na râ outou i teie nei e te vai ra e rave rahi mau tausani mau parau papai-rima-hia no nia i te mau tuhaa taa ê o te Bibilia. Hau atu i te reira, ua hanere noa matahiti i te taa-ê-raa to vetahi mau parau papai-rima-hia o te mau papai heleni kerisetiano ia faaauhia i te mau buka tumu.

[Hohoˈa i te api 13]

E nunaa iti haihai roa te mau ati Hebera, e pinepine hoi i te haamǎtaˈuhia e te mau nunaa puai aˈe. Te faaite mai nei teie hohoˈa i te mau ati Hebera i hopoi-tîtî-hia na to Asura.

[Hohoˈa i te api 14]

Hou aˈe te mau fare neneiraa i fa mai ai, ua papai-rima-faahou-hia na te mau Papai.

[Hohoˈa i te api 16]

I raro aˈe ia Nero e ohipa ino rahi mau ia riro er kerisetiano.

[Hohoˈa i te api 21]

Ua faaite mai te tuatapaparaahia te otaro a Isaia i itehia i pihai iho i te miti Pohe e aita roa ˈtu e tauiraa i roohia i nia i taua buka ra i nia i te hoê roaraa 1 000 matahiti.

[Hohoˈa i te api 23]

Aita te emepera ra o Dioclétien i manuïa ia ˈna i tamata e faaore roa i te Bibilia.