Kapitulo 4

Unsa ka Katuhoan ang “Daang Tugon”?

Sa mosunod pipila ka kapitulo, atong hisgotan ang pipila sa mga pasangil nga gipunting batok sa Bibliya sa modernong mga mananaway. Ang uban nagpasangil nga ang Bibliya nagsupak sa iyang kaugalingon ug “dili siyentipikonhon,” ug kining mga pasangil pagatagdon sa ulahi. Apan una, palandonga ang sagad-himoon nga pasangil nga ang Bibliya yanong usa ka katigoman lamang sa mga tinumutumo ug mga leyendo. Ang mga kaatbang ba sa Bibliya duna ing solido nga mga pasukaranan alang sa maong pagpanaway? Sa pagsugod, tan-awon ta ang Hebreohanong Kasulatan, ang gikaingon nga Daang Tugon.

1, 2. Unsa ang kasama sa paglikos sa Jerico, ug unsang mga pangutana ang gibangon maylabot niini?

 ANG usa ka karaang siyudad gilikosan. Ang mga nag-ataki niini mipanon tabok sa Suba sa Jordan ug karon nagkampo na sa atubangan sa hataas nga mga paril niini. Apan pagkakahibudnganang mga taktika sa gubat! Matag adlaw sulod sa unom ka adlaw, ang nag-ataki nga kasundalohan nagmartsa libot sa siyudad, hilom gawas sa nagduyog nga grupo sa mga saserdote nga nagpatunog sa mga trumpeta. Karon, sa ikapitong adlaw, ang kasundalohan hilom nga nagmartsa libot sa siyudad sa pito ka panahon. Sa hinanali, ang mga saserdote nagpatunog sa ilang mga trumpeta uban sa tanan nilang kusog. Ang kasundalohan misiak sa kahilom niini uban sa usa ka gamhanang singgit sa gubat, ug ang daw torre nga mga paril sa siyudad nahapla sa usa ka panganod sa abog, nga nagbiya sa siyudad nga walay depensa.​—Josue 6:​1-21.

 ² Mao kini ang paagi sa basahon ni Josue, ang ikaunom nga basahon sa Hebreohanong Kasulatan, sa paghubit sa pagkahulog sa Jerico nga nahitabo duolan sa 3,500 ka tuig kanhi. Apan kini ba nahitabo gayod? Daghang matukiong mga mananaway masaligong motubag nga wala. a Sila miangkon nga ang basahon ni Josue, uban sa nag-unang lima ka basahon sa Bibliya, gilangkoban sa mga leyendo nga gisulat sa daghang mga siglo tapos ang giangkong mga hitabo nahitabo. Daghang mga arkiyologo motubag usab wala. Sumala kanila, sa dihang ang mga Israelita mianha sa yuta sa Canaan, ang Jerico mahimong wala pa naglungtad.

3. Ngano kini importante ang paghisgot kon ang Bibliya naundan ba sa matuod nga kasaysayan o wala?

³ Kini ugdang kaayo nga mga pasangil. Samtang nagbasa ka latas sa Bibliya, mamatikdan nimo nga ang mga pagtulon-an niini lig-on nga nalangkit sa kasaysayan. Ang Diyos nakiglabot uban sa tinuod nga mga lalaki, mga babaye, kabanayan, ug kanasoran ug ang iyang kasugoan gihatag sa usa ka makasaysayanhong katawhan. Ang modernong mga eskolar kinsa nagbutang ug pagduda sa pagkakasaysayanhon sa Bibliya nagbutang ug pagduda usab sa importansiya ug pagkakasaligan sa mensahe niini. Kon ang Bibliya sa pagkamatuod mao ang Pulong sa Diyos, nan ang kasaysayan niini kinahanglan kasaligan ug dili undan sa yanong mga leyendo ug mga tinumutumo. Kining mga mananaway ba duna ing mga pasukaranan alang sa paghagit sa makasaysayanhong pagkamatinud-anon niini?

Matukiong Pagpanaway​—Unsa ka Kasaligan?

4-6. Unsa ang pipila sa mga teoriya ni Wellhausen sa matukiong pagpanaway?

⁴ Ang matukiong pagpanaway sa Bibliya misugod nga  matinuoron sulod sa ika-18 ug ika-19 ka siglo. Sa ulahing katunga sa ika-19 ka siglo, ang Aleman nga mananaway sa Bibliya si Julius Wellhausen mihimong popular sa teoriya nga ang unang unom ka basahon sa Bibliya, lakip ang Josue, gisulat sa ikalimang siglo W.K.P.​—mga usa ka libo ka tuig tapos sa mga hitabo nga gihubit niini. Miingon siya, bisan pa, nga sila gisudlan sa materyales nga gisulat na sayosayo pa.¹ Kining teoriya gipatik sa ika-11 nga edisyon sa Encyclopœdia Britannica, nga gimantala sa 1911, nga mipatin-aw: “Ang Genesis usa ka tapos-distiyero nga sinulat nga gilangkoban sa usa ka tapos-distiyero saserdotehanong tinubdan (P) ug dili-saserdotehanon sayosayong mga tinubdan nga dako ug kalahian gikan sa P sa pinulongan, estilo ug relihiyosong panlantaw.”

⁵ Si Wellhausen ug ang iyang mga sumusunod naglantaw sa tanang kasaysayan nga gitala sa mas unang bahin sa Hebreohanong Kasulatan ingon nga “dili literal nga kasaysayan, apan popular nga mga tradisyon sa miagi.”² Ang mas unang mga talaan giisip ingon nga usa ka yanong aninag sa ulahi nga kasaysayan sa Israel. Pananglitan, kini gikaingon nga ang panagkaawayon taliwala ni Jacob ug Esau sa pagkamatuod wala nahitabo, apan kini nag-aninag sa panagkaawayon taliwala sa mga nasod sa Israel ug Edom sa ulahing mga panahon.

⁶ Harmonya uban niini, kining mga mananaway mibati nga si Moises wala bisan kanus-a nakadawat ug bisan unsang sugo sa paghimo sa arka sa tugon ug nga ang tabernakulo, ang sentro sa Israelinhong pagsimba sa kamingawan, sukad wala gayod naglungtad. Sila usab mituo nga ang awtoridad sa Aaronikong pagkasaserdote sa bug-os natukod mga pipila ka tuig lamang antes sa kalaglagan sa Jerusalem pinaagi sa mga Babilonyahanon, diin ang maong mga mananaway mituo nga nahitabo sa sinugdanan sa ika-unom ka siglo W.K.P.³

7, 8. Unsang “mga pruweba” ang nabatonan ni Wellhausen alang sa iyang mga teoriya, ug lig-on ba sila?

 ⁷ Unsang “pruweba” ang ilang nabatonan alang niining mga ideya? Ang matukiong mga mananaway miangkon nga makaarang sa pagbahin sa teksto sa unang mga basahon sa Bibliya ngadto sa usa ka gidaghanon sa nagkalainlaing mga dokumento. Ang usa ka pasukaranang prinsipyo nga ilang gigamit mao ang pagpakaaron nga, sa linangkob nga pagkasulti, ang bisan unsang bersikulo sa Bibliya nga naggamit sa Hebreohanong pulong alang sa Diyos (’Elo·himʹ) sa iyang kaugalingon gisulat sa usa ka magsusulat, samtang ang bisan haing bersikulo nga nagtumong sa Diyos pinaagi sa iyang ngalan, Jehova, mahimong gisulat sa lain​—nga daw ang usa ka magsusulat dili makagamit sa duruha ka termino.⁴

⁸ Mao man usab, sa bisan unsang panahon ang usa ka hitabo itala kapin sa makausa sa usa ka basahon, kini gihuptan ingon nga usa ka pruweba sa kapin sa usa ka magsusulat nga nagsulat, bisan pa ang karaan Semitic nga literatura duna sa uban susamang mga panig-ingnan sa pagsublisubli. Dugang pa, gipakaingon kini nga ang bisan unsang kausaban sa estilo nagkahulogan sa kausaban sa magsusulat. Apan, bisan ang modernong-pinulongan nga mga magsusulat sagad nagsulat sa nagkalahi nga estilo sa nagkalahi nga panahon sa ilang mga karera, o sa dihang sila nagsulat mahitungod sa lahi nga ulohan. b

9-11. Unsa ang pipila ka talagsaong kahuyangan sa moderno matukiong pagpanaway?

⁹ Duna ba ing bisan unsa matuod nga pruweba alang niining mga teoriya? Wala gayod. Usa ka tigkomento nakamatikod: “Ang pagpanaway, bisan sa kinamaayohan niini, usa ka banabana ug sulaysulay, usa ka butang nga  lagmit kanunay usbon o mapamatud-an nga sayop ug pagapulihan sa laing butang. Kini usa ka pamansay sa pangatarungan, ubos sa tanang mga duda ug mga panaghap nga dili kalikayan sa maong mga pamansay.”⁵ Ang matukiong pagpanaway sa Bibliya, labi na “banabana ug sulaysulay” sa hilabihan ra.

¹⁰ Si Gleason L. Archer, Jr., nagpakita sa lain pasukaranang depekto sa pangatarungan sa matukiong pagpanaway. Ang suliran, nagkanayon siya, mao nga “ang panghunahunang Wellhausen misugod uban sa purong pagpakaingon (nga wala ngani sila maningkamot sa pagpamatuod) nga ang relihiyon sa Israel may yano tawhanong kagikan sama sa uban, ug kini ikapatin-aw ingon nga usa ka yanong produkto sa ebolusyon.”⁶ Sa ato pa, si Wellhausen ug ang iyang mga sumusunod misugod uban sa pagpakaingon nga ang Bibliya yanong pulong sa tawo, ug unya sila nangatarungan gikan didto.

¹¹ Balik sa 1909, namatikdan sa The Jewish Encyclopedia ang duha pa ka kahuyangan sa teoriya ni Wellhausen: “Ang mga argumento pinaagi diin si Wellhausen halos sa bug-os nakadani sa bug-os nga kahugpongan sa katalirongang mga mananaway sa Bibliya gipasukad sa duha ka pangangkon: una, nga ang rituwal nahimong mas makuti sa kaugmaran sa relihiyon; ikaduha, nga ang  mas karaang mga tinubdan kinahanglan maylabot uban sa mas unang mga ang-ang sa kaugmaran sa rituwal. Ang unang pangangkon batok sa ebidensiya sa karaang mga kultura, ug ang ulahi wala makakaplag ug pagpaluyo sa ebidensiya sa mga kodigo sa rituwal sama niadtong sa Indiya.”

12. Unsa ang kahimtang sa moderno matukiong pagpanaway sa kahayag sa arkiyolohiya?

¹² Duna ba ing bisan unsang paagi sa pagsulay sa matukiong pagpanaway sa pagtino kon ang mga teoriya ba niini husto o dili? Nagpadayon sa pag-ingon ang The Jewish Encyclopedia: “Ang mga pagpanlantaw ni Wellhausen gipasukad halos sa bug-os sa literal nga pag-analisar, ug nanginahanglan nga pakapinan sa usa ka pagsusi gikan sa panlantaw sa institusyonal nga arkiyolohiya.” Samtang ang katuigan nagpangagi, ang arkiyolohiya ba nagsilbi sa paglig-on sa mga teoriya ni Wellhausen? Nagtubag ang The New Encyclopœdia Britannica: “Ang arkiyolohikal nga pagpanaway nagsilbi sa paglig-on sa pagkakasaligan sa naandang mga detalye sa kasaysayan bisan sa kinakaraanang mga hugna sa panahon [sa kasaysayan sa Bibliya] ug sa wala pagpanumbaling sa teoriya nga ang mga asoy sa Pentateuch [ang makasaysayanhong mga rekord sa kinaunahang mga basahon sa Bibliya] yanong aninag lamang sa usa ka mas ulahi nga hugna sa panahon.”

13, 14. Walay sapayan sa huyang mga patukoranan niini, ngano ang matukiong pagpanaway ni Wellhausen sa gihapon kanat nga gidawat?

¹³ Tungod sa kahuyangan niini, ngano ang matukiong pagpanaway labihan ka popular taliwala sa mga intelektuwal karon? Tungod kay kini nagtug-an kanila sa mga butang gusto nilang pamatian. Usa ka eskolar sa ika-19 ka siglo mipatin-aw: “Sa personal, giabiabi ko kining basahon ni Wellhausen labi sa bisan unsang lain pa; kay ang agpasonong suliran sa kasaysayan sa Daang Tugon mipadayag kanako nga sa kaulahian nasulbad ra sa usa  ka paagi nga nahiuyon sa prinsipyo sa tawhanong ebolusyon diin ako napugos sa pagpadapat sa kasaysayan sa tanang relihiyon.”⁷ Dayag, nga ang matukiong pagpanaway miuyon uban sa iyang mga pagpihig ingon nga usa ka ebolusyonista. Ug, sa pagkamatuod, ang duruha ka teoriya nag-alagad sa susamang katuyoan. Maingon nga ang ebolusyon nagtangtang sa panginahanglan sa pagtuo sa usa ka Maglalalang, busa ang matukiong pagpanaway ni Wellhausen nagkahulogan nga ang usa wala kinahanglana nga motuo sa Bibliya ingon nga dinasig sa Diyos.

¹⁴ Niining rasyonalistikong ika-20 ka siglo, ang pagpakaingon nga ang Bibliya dili pulong sa Diyos kondili iya sa tawo gikahimut-an sa mga intelektuwal. c Mas masayon alang kanila ang pagtuo nga ang mga tagna gisulat tapos sa ilang katumanan inay kay sa pagdawat kanila ingon nga matuod. Sila nagpalabi sa pagpatin-aw sa mga asoy sa Bibliya sa mga milagro ingon nga mga tinumutumo, mga leyendo, o mga kasugiran sa katigulangan, inay kay sa pagpalandong sa posibilidad nga sila sa pagkamatuod nahitabo. Apan ang maong panlantaw mapihigon ug wala naghatag sa lig-ong katarungan sa pagsalikway sa Bibliya ingon nga matuod. Ugdang ang depekto sa matukiong pagpanaway, ug ang pagdam-ag niini sa Bibliya napakyas sa pagpasundayag nga ang Bibliya dili mao ang Pulong sa Diyos.

Ang Arkiyolohiya ba Nagpaluyo sa Bibliya?

15, 16. Ang paglungtad sa kinsang karaang magmamando nga gihisgotan sa Bibliya ang gilig-on sa arkiyolohiya?

¹⁵ Ang arkiyolohiya usa ka natad sa pagtuon nga labi pang lig-ong gipasukad kay sa matukiong pagpanaway. Ang mga arkiyologo, pinaagi sa pagkubkob taliwala sa  mga nanghibilin sa nangaging mga buhilaman, sa daghang mga paagi nakapauswag sa atong pagsabot sa paagi sa mga butang sa karaang mga panahon. Busa, dili kini makapatingala nga ang arkiyolohikal nga rekord sa masubsob harmonya uban sa kon unsa ang atong mabasa sa Bibliya. Usahay, ang arkiyolohiya nagbindikar sa Bibliya batok sa mga mananaway niini.

¹⁶ Pananglitan, sumala sa basahon ni Daniel, ang kataposang magmamando sa Babilonya una kini nahulog sa mga Persiyahanon ginganlag Belsasar. (Daniel 5:​1-30) Sanglit kay walay makitang paghisgot kang Belsasar gawas sa Bibliya, ang pasangil gihimo nga ang Bibliya sayop ug nga kining tawhana sukad wala gayod naglungtad. Apan sulod sa ika-19 ka siglo, daghan gagmay nga mga silindro nga gikulit sa cuneiform ang nadiskobrehan sa pipila ka kagun-oban sa habagatang Iraq. Kini nakaplagan nga naglakip sa usa ka pag-ampo alang sa kahimsog sa kinamagulangang anak nga lalaki ni Nabonidus, hari sa Babilonya. Ang ngalan sa iyang anak nga lalaki? Belsasar.

17. Sa unsang paagi atong ikapatin-aw ang kamatuoran nga ang Bibliya nagtawag kang Belsasar nga usa ka hari, samtang ang kadaghanan sa mga kinulit nagtawag kaniya nga usa ka prinsipe?

 ¹⁷ Busa adunay usa ka Belsasar! Bisan pa, usa ba siya ka hari sa dihang nahulog ang Babilonya? Kadaghanan sa mga dokumento nga sa kaulahian nakaplagan nagpunting kaniya ingon nga anak nga lalaki sa hari, ang prinsipe nga manununod sa korona. Apan ang usa ka dokumentong cuneiform gihubit nga “Garay nga Kasaysayan ni Nabonidus” mihatag sa dugang dan-ag sa puwesto ni Belsasar. Kini mitaho: “Siya [si Nabonidus] mipiyal sa ‘Kampo’ ngadto sa iyang kinamagulangan (nga anak nga lalaki), ang panganay, ang mga tropa sa bisan diin nga dapit sa kayutaan iyang gisugo ubos sa iyang (kamandoan). Iyang gitugyan (ang tanang butang), iyang gipiyal ang pagkahari ngadto kaniya.”⁸ Busa si Belsasar gipiyalan sa pagkahari. Tino nga, sa tanang tumong ug katuyoan, kana naghimo kaniya nga hari! d Kining relasyon taliwala kang Belsasar ug sa iyang amahan, si Nabonidus,  nagpatin-aw ngano si Belsasar, sa panahon nianang pangataposang bangkete sa Babilonya, mitanyag sa paghimo kang Daniel ang ikatulong magmamando sa gingharian. (Daniel 5:16) Sanglit si Nabonidus mao ang unang magmamando, si Belsasar sa iyang kaugalingon mao lamang ang ikaduhang magmamando sa Babilonya.

Ubang Nagpaluyo nga Ebidensiya

18. Unsang kasayuran ang gihatag sa arkiyolohiya sa paglig-on sa kalinaw ug kauswagan nga resulta sa paghari ni David?

¹⁸ Sa pagkamatuod, daghang arkiyolohikal nga mga diskobre ang nagpasundayag sa kasaysayanhong pagkasibu sa Bibliya. Pananglitan, ang Bibliya nagtaho nga tapos si Haring Solomon nakapuli sa pagkahari gikan sa iyang amahan, si David, ang Israel nagpahimulos sa dakong kauswagan. Atong mabasa: “Ang Juda ug ang Israel daghan, sama sa balas nga anaa sa lapyahan sa dagat sa pagkadaghan, nangaon ug nanginum ug nagkalipay.” (1 Hari 4:20) Sa pagpaluyo niining pahayag, atong mabasa: “Ang arkiyolohikal nga ebidensiya nagbutyag nga dunay pagdaghan sa populasyon sa Juda sulod ug sa tapos sa ikanapulo ka siglo B.C. sa dihang ang  kalinaw ug kauswagan nga dala ni David naghimo niini nga posible ang pagtukod sa daghan bag-ong mga lungsod.”¹⁰

19. Unsang dugang kasayuran ang gihatag sa arkiyolohiya mahitungod sa panagsangka taliwala sa Israel ug sa Moab?

¹⁹ Sa ulahi, ang Israel ug ang Juda nahimong duha ka nasod, ug ang Israel misakop sa silingang yuta sa Moab. Sa usa ka panahon ang Moab, ubos ni Haring Mesa, mialsa, ug ang Israel miporma sa usa ka alyansa uban sa Juda ug sa silingang gingharian sa Edom sa pagpakiggubat batok sa Moab. (2 Hari 3:​4-27) Takos tagdon, niadtong 1868 sa Jordan, usa ka stela (usa ka linilok papan nga bato) ang nadiskobrehan nga gikulit sa Moabihanong pinulongan uban sa kaugalingong asoy ni Mesa niining panagsangka.

20. Unsa ang gitug-an kanato sa arkiyolohiya mahitungod sa kalaglagan sa Israel pinaagi sa mga Asiryahanon?

²⁰ Unya, sa tuig 740 W.K.P., gitugtan sa Diyos ang rebelyoso amihanang gingharian sa Israel nga laglagon sa mga Asiryahanon. (2 Hari 17:​6-18) Nagpamolong mahitungod sa asoy sa Bibliya niining hitabo, mikomento ang arkiyologong si Kathleen Kenyon: “Ang usa mahimong magsuspetso nga ang pipila niini naghingapin ra.” Apan mao ba? Midugang siya: “Ang arkiyolohikal nga ebidensiya  sa pagkahulog sa gingharian sa Israel halos mas buhi pa kay sa nianang asoy sa Bibliya. . . . Ang bug-os nga pagkapapha sa Israelinhong mga lungsod sa Samaria ug sa Hasor ug sa nagduyog nga kalaglagan sa Megiddo mao ang matuod arkiyolohikal nga ebidensiya nga ang magsusulat [sa Bibliya] wala ra naghingapin.”¹¹

21. Unsang mga detalye mahitungod sa pagsakop sa Juda pinaagi sa mga Babilonyahanon ang gihatag sa arkiyolohiya?

²¹ Sa ulahi pa, ang Bibliya nagtug-an kanato nga ang Jerusalem ubos ni Haring Joachin gilikosan sa mga Babilonyahanon ug napildi. Kining hitabo gitala sa Babilonyahanong Kronikas, usa ka papan nga cuneiform nga nadiskobrehan sa mga arkiyologo. Niini, atong mabasa: “Ang hari sa Akkad [Babilonya] . . . milikos sa siyudad sa Juda (iahudu) ug nabihag sa hari ang siyudad sa ikaduhang adlaw sa bulan sa Addaru.”¹² Si Joachin gidala sa Babilonya ug gibilanggo. Apan sa ulahi, sumala sa Bibliya, siya gibuhian gikan sa bilanggoan ug gihatagan ug bahin sa pagkaon. (2 Hari 24:​8-15; 25:27-30) Kini gipaluyohan sa administratibong mga dokumento nga nakaplagan sa Babilonya, nga nagtala sa mga rasyon nga gihatag kang “Yaukîn, hari sa Juda.”¹³

22, 23. Sa linangkob, unsa ang relasyon taliwala sa arkiyolohiya ug sa makasaysayanhong mga talaan sa Bibliya?

²² Mahitungod sa relasyon taliwala sa arkiyolohiya ug sa mga asoy sa kasaysayan sa Bibliya, si Propesor David Noel Freedman mikomento: “Sa linangkob, bisan pa, ang arkiyolohiya may hilig sa pagpaluyo sa kasaysayanhong pagkabalido sa biblikanhong sugilanon. Ang halapad kronolohikal nga laraw gikan sa mga patriarka ngadto sa mga panahon sa B[ag-ong] T[ugon] takdo uban sa arkiyolohikal nga kasayuran. . . . Ang umaabot nga mga diskobre lagmit nga motukod sa karon kasarangan nga baroganan nga ang biblikanhong tradisyon makasaysayanhong nakagamot, ug matinumanong gipasa, bisan pa kini dili kasaysayan sa kritikal o sa siyentipikonhong diwa.”

 ²³ Unya, mahitungod sa mga paningkamot sa matukiong mga mananaway sa pagdaut sa dungog sa Bibliya, siya miingon: “Ang gisulayang mga pagtukod-usab sa biblikanhong kasaysayan pinaagi sa modernong mga eskolar​—pananglitan, ang panlantaw ni Wellhausen nga ang patriarkal nga panuigon maoy usa ka larawan sa nabahin nga monarkiya; o ang pagsalikway sa pagkakasaysayanhon ni Moises ug sa exodo ug sa misangpot nga pagtukod-usab sa Israelinhong kasaysayan ni Noth ug sa iyang mga sumusunod​—wala makapasar sa arkiyolohikal nga kasayuran maingon man sa biblikanhon nga sugilanon.”¹⁴

Ang Pagkahulog sa Jerico

24. Unsang kasayuran ang gihatag kanato sa Bibliya mahitungod sa pagkahulog sa Jerico?

²⁴ Nagkahulogan ba kini nga ang arkiyolohiya nag-uyon sa Bibliya sa tagsa ka kaso? Wala, kay dunay pipila ka panagsupak. Ang usa mao ang dramatikong pagbihag sa Jerico nga gihubit sa sinugdan niining kapitulo. Sumala sa Bibliya, ang Jerico mao ang unang siyudad nga gibihag ni Josue samtang siya nanguna sa mga Israelita ngadto sa yuta sa Canaan. Ang kronolohiya sa Bibliya nagpasabot nga ang siyudad nahulog sa unang katunga sa ika-15 ka siglo W.K.P. Tapos sa pagbihag, ang Jerico bug-os nga gisunog uban sa kalayo ug unya gibiyaan nga wala puy-i sulod sa gatosan ka katuigan.​—Josue 6:​1-26; 1 Hari 16:34.

25, 26. Unsang duha ka nagkalahi nga konklusyon ang naabot sa mga arkiyologo ingon nga resulta sa pagkubkob sa Jerico?

²⁵ Una pa sa ikaduhang gubat sa kalibotan, ang dapit nga gituhoan nga mao ang Jerico gikubkob ni Propesor John Garstang. Nadiskorehan niya nga ang siyudad karaan kaayo ug nalaglag na ug natukod na pag-usab sa makadaghan. Nakaplagan ni Garstang nga sulod sa usa niining mga kalaglagan, ang mga paril nahugno nga daw  pinaagi sa linog, ug ang siyudad bug-os nga gisunog uban sa kalayo. Si Garstang mituo nga kini nahitabo sa mga 1400 W.K.P., nga dili ra halayo kaayo gikan sa Biblikanhong gipasabot nga petsa alang sa kalaglagan sa Jerico pinaagi ni Josue.¹⁵

²⁶ Tapos sa gubat, ang laing arkiyologo, si Kathleen Kenyon, mihimog dugang pagkubkob sa Jerico. Midangat siya sa konklusyon nga ang nahugnong mga paril nga giila ni Garstang may petsa gikan sa gatosan ka katuigan nga mas una kay sa iyang gihunahuna. Giila niya ang usa ka dakong kalaglagan sa Jerico sa ika-16 ka siglo W.K.P. apan miingon nga wala ing siyudad sa dapit sa Jerico sulod sa ika-15 ka siglo​—sa dihang ang Bibliya nag-ingon nga si Josue misakop sa yuta. Nagpadayon siya sa pagtaho sa posible nga mga ilhanan sa laing kalaglagan nga mahimong nahitabo sa dapit sa 1325 W.K.P. ug misugyot: “Kon ang kalaglagan sa Jerico kinahanglan ilangkit sa pagsakop ubos ni Josue, kining [ulahi] mao ang petsa nga gisugyot sa arkiyolohiya.”¹⁶

27. Ngano ang kalahian taliwala sa arkiyolohiya ug sa Bibliya wala kinahanglana nga magsamok kanato?

 ²⁷ Nagkahulogan ba kini nga sayop ang Bibliya? Wala gayod. Kinahanglan atong hinumduman nga samtang ang arkiyolohiya naghatag kanato ug usa ka bintana sa kagahapon, dili kini kanunay klaro nga bintana. Usahay kini tataw nga mangiob. Ingon sa namatikdan sa usa ka tigkomento: “Ang arkiyolohikal nga ebidensiya, sa makaluluoy, tipik-tipik, ug busa limitado.”¹⁷ Labi na kini matuod sa mas unang mga hugna sa panahon sa kasaysayan sa Israel, diin ang arkiyolohikal nga ebidensiya dili klaro. Sa pagkamatuod, ang ebidensiya labi na dili klaro sa Jerico, sanglit ang dapit kinutkut na kaayo.

Ang mga Limitasyon sa Arkiyolohiya

28, 29. Unsa ang pipila sa mga limitasyon sa arkiyolohiya nga admitido sa mga eskolar?

²⁸ Ang mga arkiyologo mismo admitido sa mga limitasyon sa ilang siyensiya. Si Yohanan Aharoni, pananglitan, mipatin-aw: “Kon kini kasaysayanhon o kasaysayanhon-geograpikanhon nga interpretasyon na, ang arkiyologo nagtunob gawas sa ginsakpan sa eksaktong mga siyensiya, ug kinahanglan mosalig siya sa mga paghukom sa balor ug sa mga pangagpas aron makadangat sa usa ka malukupon kasaysayanhon nga hulagway.”¹⁸ Mahitungod sa mga petsa nga gitudlo sa nagkalainlaing mga diskobre, siya midugang: “Busa, kinahanglan kanunay natong hinumduman, nga dili ang tanang mga petsa absoluto ug sa nagkalahing mga ang-ang gisuspetsahan,” walay sapayan nga siya nagbati nga ang karon nga mga arkiyologo mahimong mas masaligon sa ilang pagpametsa kay sa kaso sa miagi.¹⁹

²⁹ Nangutana ang The World of the Old Testament: “Unsa ka kawalay pihig o kamatuod siyentipikonhon ang arkiyolohikal nga metodo?” Kini nagtubag: “Ang mga arkiyologo mas dili mapihigon kon nagakubkob sa kamatuoran kay sa pag-interpretar kanila. Apan ang ilang tawhanong  pagkalinga mag-apektar sa mga metodo nga ilang gamiton sa ‘pagkubkob,’ usab. Dili nila matabang nga madaot ang ilang ebidensiya samtang sila nagkubkob paubos latas sa mga sapaw sa yuta, busa sila bisan kanus-a dili makasulay sa ilang ‘experimento’ pinaagi sa pagsubli niini. Kini naghimo sa arkiyolohiya nga uniko taliwala sa mga siyensiya. Dugang pa, kini naghimo sa arkiyolohikal nga pagtaho ingon nga usa ka labing pugoso ug punog-lit-ag nga katungdanan.”²⁰

30. Giunsa paglantaw sa mga estudyante sa Bibliya ang arkiyolohiya?

³⁰ Busa ang arkiyolohiya mahimong makatabang kaayo, apan sama sa bisan unsang tawhanong paningkamot, kini masayop. Samtang kita nag-isip sa arkiyolohikal nga mga teoriya uban ang interes, bisan kanus-a dili kita mag-isip kanila ingon nga kamatuoran nga dili malalis. Kon ang mga arkiyologo mointerpretar sa ilang mga kaplag sa usa ka paagi nga nagsupak sa Bibliya, kinahanglan dili kini awtomatikong ipakaingon nga sayop ang Bibliya ug husto ang mga arkiyologo. Ang ilang mga interpretasyon nahibaloan na nga nagkausab.

31. Unsang bag-ong sugyot ang dili pa dugay gihimo mahitungod sa pagkahulog sa Jerico?

³¹ Makapainteres sa pagmatikod nga niadtong 1981 si Propesor John J. Bimson misud-ong usab sa kalaglagan sa Jerico. Suod nga gitun-an niya ang kalayonhong kalaglagan sa Jerico nga nahitabo​—sumala kang Kathleen Kenyon​—sa tungatunga sa ika-16 ka siglo W.K.P. Sumala kaniya, dili lamang kanang kalaglagan takdo sa talaan sa Bibliya sa paglaglag ni Josue sa siyudad apan ang arkiyolohikal nga hulagway sa Canaan sa linangkob hingpit nga takdo uban sa hubit sa Canaan sa Bibliya sa dihang ang mga Israelita misulong. Busa, siya nagsugyot nga ang arkiyolohikal nga pagpetsa sayop ug naghunahuna nga kining kalaglagan sa pagkamatuod nahitabo sa tungatunga sa ika-15 ka siglo W.K.P., sulod sa panahon sa kinabuhi ni Josue.²¹

 Matuod nga Kasaysayan ang Bibliya

32. Unsang hilig ang namatikdan taliwala sa pipila ka eskolar?

³² Kini nag-ilustrar sa kamatuoran nga ang mga arkiyologo sagad nagkalahi taliwala sa ilang kaugalingon. Nan, dili kini kahibulongan nga ang pipila nagsupak sa Bibliya samtang ang uban nag-uyon niini. Bisan pa niana, ang pipila ka eskolar nakadangat sa pagtahod sa pagkamakasaysayanhon sa Bibliya sa kinatibuokan, kon dili sa tagsa ka detalye. Si William Foxwell Albright nagrepresentar sa usa ka linya sa panghunahuna sa dihang siya misulat: “Duna ing katibuokan nga pagbalik sa pagpabili sa pagkasibu, sa linangkob ug sa matud-anon nga detalye, sa relihiyosong kasaysayan sa Israel. . . . Agig sumada, karon makaarang na kita sa pagtratar sa Bibliya gikan sa sinugdan hangtod sa kataposan ingon nga usa ka kasaligang dokumento sa relihiyosong kasaysayan.”²²

33, 34. Sa unsang paagi ang Hebreohanong Kasulatan mismo naghatag ebidensiya sa pagkatukma sa kasaysayan?

³³ Sa pagkamatuod, ang Bibliya sa iyang kaugalingon naundan sa patik sa tukmang kasaysayan. Ang mga hitabo gilangkit sa tino nga mga panahon ug mga petsa, dili sama sa kadaghanan sa karaang mga tinumutumo ug mga leyendo. Daghang mga hitabo nga gitala sa Bibliya gipaluyohan sa mga kinulit nga penetsahan gikan sa maong mga panahon. Kon diin dunay kalahian taliwala sa Bibliya ug sa pipila ka karaang kinulit, ang kalahian sagad ikapasangil ngadto sa kawalay gana sa karaang mga magmamando sa pagtala sa ilang kaugalingong kapildihan ug sa ilang tinguha sa pagpadako sa ilang kalamposan.

 ³⁴ Sa pagkamatuod, daghan niadtong karaang mga kinulit dili kasaysayan kay sila opisyal nga propaganda. Kon itandi, ang mga magsusulat sa Bibliya nagpasundayag sa usa ka talagsaong pagkaprangka. Ang dagkong mga personahe sa mga kagikanan sama kang Moises ug Aaron gibutyag uban sa tanan nilang kahuyangan ug kalig-on. Bisan ang mga kapakyasan sa bantogang haring David sa matinud-anon gibutyag. Ang mga kakulangan sa nasod sa kinatibuokan subsob nga giyagyag. Kining pagkaprangka nagrekumendar sa Hebreohanong Kasulatan ingon nga matinud-anon ug kasaligan ug naghatag gibug-aton sa mga pulong ni Jesus, kinsa, sa dihang miampo sa Diyos, miingon: “Ang imong pulong mao ang kamatuoran.”​—Juan 17:17.

35. Napakyas sa pagbuhat sa unsa ang rasyonalistikong mga tighunahuna, ug sa unsa ang mga estudyante sa Bibliya naglantaw aron sa pagpamatuod sa pagkadinasig sa Bibliya?

³⁵ Si Albright nagpadayon sa pag-ingon: “Sa bisan unsang kaso ang Bibliya habog-torre ra sa kaundan labaw sa tanan mas unang relihiyosong literatura; ug kini sa madanihon habog-torre ra ibabaw sa tanan ulahing literatura diha sa direkta nga pagkayano sa mensahe niini ug sa kamalukupon [kasangkaron] sa pagdani niini sa katawhan sa tanang kayutaan ug panahon.”²³ Kining ‘habog-torre nga mensahe,’ inay kay ang pamatuod sa mga eskolar, ang nagpamatuod sa pagkadinasig sa Bibliya, sama sa atong makita sa ulahing mga kapitulo. Apan matikdan nato dinhi nga ang moderno rasyonalistikong mga tighunahuna napakyas sa pagpamatuod nga ang Hebreohanong Kasulatan dili matuod nga kasaysayan, samtang kining mga sinulat mismo naghatag sa tagsa ka ebidensiya sa ilang pagkatukma. Ang susama ikaingon ba alang sa Kristohanon Gregong Kasulatan, ang “Bag-ong Tugon”? Atong palandongon kini sa mosunod nga kapitulo.

[Mga footnote]

[Mga Pangutana sa Pagtuon]

[Blurb sa panid 53]

Dili sama sa karaan sekular nga mga kasaysayan, ang Bibliya prangka nga nagtala sa tawhanong mga kapakyasan sa tinahod nga mga personahe sama kang Moises ug David

[Kahon sa panid 44]

Ang Bili sa Arkiyolohiya

“Ang arkiyolohiya nagtaganag muwestra sa karaang mga hiraminta ug mga sudlanan, mga paril ug mga tinukod, mga hinagiban ug mga adorno. Ang kadaghanan niini mahimong kronolikanhon nga hikayon ug lig-on nga ipaila uban sa takdo nga mga termino ug mga konteksto sulod sa Bibliya. Niining diwa nga ang Bibliya tukma nga nagtipig sa sinulat nga porma sa karaan kultural nga palibot niini. Ang mga detalye sa biblikanhong mga sugilanon dili minaomao nga mga bunga sa handurawan sa awtor apan hinonoa kasaligan nga mga hulagway sa kalibotan diin ang gitala nga mga hitabo, gikan sa kalibotanon ngadto sa milagroso, nahinabo.”​—The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land.

[Kahon sa panid 50]

Kon Unsa ang Mahimo ug Dili Mahimo sa Arkiyolohiya

“Ang arkiyolohiya nagpamatuod o wala nagpamatuod sa Bibliya sa mga termino nga panghinapos, apan kini duna ing ubang kagamitan, nga may dakong bili. Kini nakabawi sa pipila ka bahin sa materyal nga kalibotan nga giangkon sa Bibliya. Ang mahibalo, pananglitan, sa materyales nga gitukod sa usa ka balay, o kon unsa ang susama sa usa ka ‘taas nga dapit,’ dugang nga nagpadako sa atong pagsabot sa teksto. Ikaduha, kini nagpuno sa kasaysayanhong rekord. Ang Moabinhong Bato, pananglitan, naghatag sa pikas sa asoy nga gihubit sa 2 Hari 3:4ff. . . . Ikatulo, kini nagbutyag sa kinabuhi ug sa hunahuna sa mga silingan sa karaang Israel​—nga makapainteres sa iyang kaugalingon, ug nga nagdan-ag sa kalibotan sa mga ideya diin ang hunahuna sa karaang Israel naugmad.”​—Ebla​—A Revelation in Archaeology.

[Hulagway sa panid 41]

Si Milton misulat sa nagkalahi nga estilo, dili kay usa ra. Mituo ba ang matukiong mga mananaway sa iyang sinulat ingon nga produkto sa pipila ka nagkalahing mga magsusulat?

[Hulagway sa panid 45]

Ang “Garay nga Kasaysayan ni Nabonidus” nagtaho nga si Nabonidus mipiyal sa pagkahari ngadto sa iyang panganay

[Hulagway sa panid 46]

Ang Batong Moabihanon naghatag sa bersiyon ni Haring Mesa sa panagsangka taliwala sa Moab ug sa Israel

[Hulagway sa panid 47]

Ang opisyal Babilonyahanong mga rekord nagpaluyo sa talaan sa Bibliya sa pagkahulog sa Jerusalem