Kasano a Nakapapati ti “Daan a Tulag”?
Kapitulo 4
Kasano a Nakapapati ti “Daan a Tulag”?
Kadagiti sumaganad a sumagmamano a kapitulo, pagsasaritaantayo ti sumagmamano a pammabasol dagiti moderno a mammabalaw iti Biblia. Kunat’ dadduma a konkontraen ti Biblia ti saona ken “di nasientipikuan,” ket dagitoy a pammabasolda maud-udinto a masalaysay. Ngem umuna, amirisenyo ti masansan a pammabasolda a ti Biblia ket pinagtitiponda laeng a sarsarita idi ugma. Adda ngata nalagda a rason dagita a mangsupsuppiat iti Biblia? Kas pangrugian, kitaentayo man ti Hebreo a Kasuratan, ti makunkuna a Daan a Tulag.
1, 2. Aniat’ kasasaad ti pannakalakub ti Jerico, ket aniadat’ saludsod a rumsua a nainaig iti dayta?
LINAKUBDA ti kadaanan a siudad. Dagiti rimmaut bimmallasiwda iti Karayan Jordan a kas reprep ket itan nagpakarsodan iti saklang dagiti nangato a pader ti siudad. Ngem karkarna a taktikat’ pannakigubatda! Inaldaw iti innem nga aldaw, ti rimmaut nga armada nagmartsa iti likmut ti siudad, a siuulimek malaksid iti grupo dagiti padi a kaduada nga agpuypuyot kadagiti tangguyob. Itan, iti maika-7 nga aldaw, ti armada siuulimek a nagmartsa a namimpito iti likmut ti siudad. Apagamuan, dagiti padi pinuyotandat’ tangguyobda iti amin a bilegda. Nagsat ti kinaulimek ti armada gaput’ makatitileng nga ikkis ti gubat, ket narpuog ti kasla torre a pader ti siudad nga inalikubkob ti tapok, ket awanen sarikedked dayta a siudad.—Josue 6:1-21.
2 Kastoy ti panangdeskribir ti libro ni Josue, ti maika-6 a librot’ Hebreo a Kasuratan, ti pannakarba ti Jerico a naangay agarup 3,500 a tawenen ti napalabas. Ngem talaga kadi a napasamak dayta? Adu a masirib a mammabalaw ti sitatalged a sumungbat ti saan. * Kunada a ti libro ni Josue, agraman lima nga immuna a librot’ Biblia, ket naglaon kadagiti estoria idi ugma a sa la naisurat adu a siglon kalpasan a naangay dagita naibaga a pasamak. Adu nga arkeologot’ sumungbat met ti saan. Sigun kadakuada, idi napan dagiti Israelita idiay dagat’ Canaan, nalabit nga awan pay idit’ Jerico.
3. Apay nesesita a pagsasaritaantayo no ti Biblia naglaon ti pudno a historia wenno saan?
3 Serioso a pammabasol dagitoy. Bayat a basaenyo ti Biblia, madlawyo a dagiti isursurona ket natalged ti pannakainaigdat’ historia. Ti Dios nakilangen kadagiti pudno a lallaki, babbai, pamilia, ken nasion, ket dagiti bilinna nayawatda iti historikal nga ili. Dagiti moderno nga eskolar nga agduadua a ti Biblia ket historikal pagduaduaanda met ti kinapateg ken kinatalged ti mensahena. No ti Biblia talaga a Saot’ Dios, ngarud ti historiana masapul a mapagtaklinan ket saan koma a naglaon laeng kadagiti estoria ken sarsarita. Dagitoy a mammabalaw adda ngata rasonda tapno karitenda ti historikal a kinapudnona?
Masirib a Pammabalaw—Kasanot’ Katalgedna?
4-6. Aniat’ sumagmamano a teoria ni Wellhausen no iti masirib a pammabalaw?
4 Ti masirib a pammabalawdat’ Biblia nangrugi a sisasaet idi maika-18 ken -19 a siglo. Kalpasan ti kaguduat’ maika-19 a siglo, ni Julius Wellhausen nga Aleman a mammabalaw iti Biblia pinaglatakna ti teoria a ti innem nga umuna a librot’ Biblia, agraman Josue, naisuratda idi maika-5 a siglo K.K.P.—agarup sangaribo a tawen kalpasan dagidiay pasamak a nadeskribir dita. Kinunana, nupay kasta, a linaon dagitat’ material a datin a naisurat.1 Daytoy a teoria nayimprenta iti maika-11 nga edision ti Encyclopædia Britannica, a naipablaak idi 1911, nga inlawlawagna: “Ti Genesis naputar kalpasan ti pannakaidistierro a ti gubuayan ti material ket dagiti padi a naggaput’ pannakaidistierro (P) ken dagiti immun-una a gubuayan a saan a padi a dakkel ti nakaigiddiatanna manipud P no iti lenguahe, estilo ken relihiuso a panangmatmat.”
5 Ni Wellhausen ken dagiti pasurotna minatmatanda nga amin a historia a nairekord iti rugrugi a paset ti Hebreo a Kasuratan ket “saan a literal a historia, no di ket popular a tradision iti napalabas.”2 Dagidiay immun-una a salaysay imbilangda laeng kas panangiladawan iti naud-udi a historia ti Israel. Kas pangarigan, imbagada a ti panagbinnusor da Jacob ken Esau saan a talaga a napasamak, no di ket iladawanna ti panagbinnusor ti Israel ken Edom kadagiti naud-udi a panawen.
6 Maitunos iti daytoy, dagitoy a mammabalaw kunada nga awan pulos inawat ni Moises a bilin tapno aramidenna ti lakasa ti tulag ket ti tabernakulo, a sentro ti panagdaydayaw dagiti Israelita idiay let-ang, awan a talaga. Mamatida met a sa la naan-anay a naipasdek ti autoridad ti Aaronico a kinapadi sumagmamano la a tawen sakbay a dinadael dagiti taga Babilonia ti Jerusalem, a kuna dagiti mammabalaw a napasamak idi rugi ti maika-6 a siglo K.K.P.3
7, 8. Aniadat’ “pammaneknek” ni Wellhausen kadagiti teoriana, ket natalgedda kadi?
7 Aniat’ “pammaneknekda” kadagitoy nga ideyada? Dagiti masirib a mammabalaw kunada a kabaelanda a bingaybingayen ti teksto a linaon dagiti immuna a librot’ Biblia sigun iti sumagmamano a nagduduma a dokumento. Ti kangrunaan a prinsipio nga usarenda isut’ panangipapanda, a no iti sapasap a panagsao, aniaman a bersikulot’ Biblia nga agusar iti Hebreo a sao a Dios (’Elo·himʹ) a bukbukodna ket insurat ti maysa a mannurat, ngem ti aniaman a bersikulo nga usarenna ti nagan ti Dios, a Jehova, insurat ti sabali—a kasla ket ti mannurat dina mabalin nga usaren nga agpada dagita a termino.4
8 Umarngi dita, no ti maysa a pasamak ket saan la a namimpinsan a naisurat iti maysa a libro, pammaneknekda dayta a nasursurok ngem dua ti nagsurat, numan pay dagiti kadaanan a Semitico a literatura ket addaan kakasta nga ehemplo ti panangulit-ulit. Mainayon pay, ipapanda a no nagbaliw ti estilo kaipapananna a sabalin ti mannurat. Ngem, uray dagiti moderno a mannurat masansan a sabasabalit’ estilo ti panagsuratda sigun iti nagduduma a periodo ti karerada, wenno no sabali a suhetot’ tratarenda. *
9-11. Aniadat’ sumagmamano a nalatak a pagkapuyan ti moderno a masirib a pammabalaw?
9 Adda kadi talaga a pammaneknekda kadagitoy a teoriada? Awan a pulos. Kinunat’ maysa a komentarista: “Ti pammabalaw, uray daydiay kalaingan, ket pattapatta ken temporario, banag a mabalin a baliwan wenno mapaneknekan a kamali santo masuktan iti sabali. Panagwatwat daytoy ti saririt, nga agpannuray kadagiti amin a panagduadua ken panagpugto a di maisina kadagita a panagwatwat.”5 Nangnangruna, ti masirib a panangbabalawdat’ Biblia, ket nakaro unay a “pattapatta ken temporario”.
10 Impakita ni Gleason L. Archer, Jr., ti sabali pay a biddut ti panagrasrason ti masirib a pammabalaw. Ti problema, kunana, a ta “ti grupo ni Wellhausen nangrugida a buyogen ti panangipapan (nupay dida pulos pinaneknekan dayta) a ti relihion ti Israel ket natauan laeng ti punganayna a kas kadagiti sabali, ket inlawlawagda a produkto la dayta ti ebolusion.”6 Iti sabali a pannao, ni Wellhausen ken dagiti pasurotna nangrugida iti kapanunotan a ti Biblia ket sao laeng ti tao, sada intuloyen ti nagrason nanipud dita.
11 Idi 1909, napaliiw ti The Jewish Encyclopedia ti dua pay a pagkapuyan ti teoria ni Wellhausen: “Ti argumento nga isut’ nagistay nangallukoyan ni Wellhausen kadagiti amin a kontemporario a mammabalaw iti Biblia ket naibatay iti dua a kapanunotan: umuna, a dagiti ritual agbalinda a nalablabor no bumaybayag ti relihion; maikadua, a dagidiay dadaan nesesita nga inasikasoda dagidiay immun-una a periodo ti itatanor dagiti ritual. Ti immun-una a kapanunotan maikontra iti ebidensia nga adda kadagiti kultura idi ugma, ket ti maikadua saan a suportaran ti ebidensia dagiti ritual a kodigo kas ti masarakan idiay India.”
12. Kasanot’ kasasaad ti moderno a masirib a pammabalaw no iti lawag nga itden ti arkeolohia?
12 Adda kadi pamuspusan a pangsubok iti masirib a pammabalaw tapno mapaneknekan no husto wenno saan dagiti teoriana? Intuloy a kinuna ti The Jewish Encyclopedia: “Dagiti panangmatmat ni Wellhausen dandani naibasarda a namimpinsan iti literal a pananganag, ket masapul a mapakuyogan iti panagsukimat sigun iti punto de bista ti institusional nga arkeolohia.” Bayat ti pannagnat’ tawen, pinasingkedan kadi ti arkeolohia dagiti teoria ni Wellhausen? Isungbat ti The New Encyclopædia Britannica: “Ti pammabalaw nga itden ti arkeolohia ad-adda a pinasingkedanna ti kinatalged ti kadawyan a historikal a detalye uray dagiti kadadaanan a periodo [ti historia ti Biblia] ket inlaksidna ti teoria a dagiti linaon ti Pentateuch [dagiti historikal a rekord dagiti immuna a librot’ Biblia] ket mangiladawan laeng kadagiti simmaruno a periodo.”
13, 14. Nupay nakapuy ti pundasionna, apay a silalatak nga inakseptarda ti masirib a pammabalaw ni Wellhausen?
13 Yantangay kastat’ biddutna, apay a popular ti masirib a pammabalaw kadagiti nasaririt a tattao itatta? Ngamin saritaenna kadakuada dagiti banag a kayatda a denggen. Inlawlawag ti maysa nga eskolar idi maika-19 a siglo: “Iti bukodko, inabrasak nga ad-adda daytoy a libro ni Wellhausen ngem ti aniaman a sabali; yantangay ti makadukot a problema ti historia ti Daan a Tulag nagparang kaniak a nasolbaren iti wagas a maikanatad iti prinsipio ti natauan nga ebolusion a kapilitan nga iyaplikarko iti historia dagiti amin a relihion.”7 Nabatad, ti masirib a pammabalaw immanamong kadagiti panagil-ilemna bilang ebolusionista. Ket, talaga, dagita dua a teoria pareho a kalat ti ragragpatenda. No kasano a ti ebolusion laksidennat’ panamati iti maysa a Namarsua, kasta met a ti masirib a pammabalaw ni Wellhausen kaipapananna a ti maysa dinan masapul a patien ti Biblia kas impaltiing ti Dios.
14 Sigun itoy nasaririt a maika-20 a siglo, ti kapanunotan a ti Biblia saan a Saot’ Dios no di iti tao ket magusgustuan dagiti nasaririt. * Nalaklakada a patien a dagiti padto naisuratda kalpasan ti pannakatungpalda imbes ket nga akseptarenda a pudno dagita. Kaykayatda nga ilawlawag a dagiti salaysay ti Biblia a milagro ket, sarsarita laeng idi ugma, wenno estoriat’ lallakay, imbes ket nga amirisenda koma ti posibilidad a dagita talaga a napasamakda. Ngem ti kasta a panangmatmat ket mangidumduma ket awan natalged a rasonna tapno ilaksidna ti Biblia a kas pudno. Grabe ti biddut ti masirib a pammabalaw, ket ti panangrautna iti Biblia dina napaneknekan a ti Biblia saan a Saot’ Dios.
Suportaran Kadit’ Arkeolohia ti Biblia?
15, 16. Ti kaaddat’ asino nga agturay idi ugma a nadakamat iti Biblia ti pinasingkedan ti arkeolohia?
15 Ti arkeolohia mas nataltalged ti pannakaibasarna a panagadal ngem ti masirib a pammabalaw. Dagiti arkeologo, gaput’ panagkabakabda kadagiti tidtidda dagiti nagkauna a sibilisasion, iti adu a wagas pinarang-aydat’ pannakatarustayo no kasanot’ wagasda idi ugma. Gapuna, saan a pakasdaawan a dagiti rekord ti arkeolohia ket maitunosdat’ nabasatayo iti Biblia. No dadduma, intandudo pay ti arkeolohia ti Biblia maibusor kadagiti mangbabbabalaw iti dayta.
16 Kas pangarigan, sigun iti libro ni Daniel, ti naudi a nagturay idiay Babilonia sakbay a natnag kadagiti Persiano nanaganan Belsasar. (Daniel 5:1-30) Yantangay saan a nadakdakamat ni Belsasar malaksid iti Biblia, pinabasolda a nagkamali ti Biblia ket awan kasta a tao a nagbiag idi. Ngem idi maika-19 a siglo, nakatakkuatdat’ sumagmamano a babassit a cylinder a nakitikitan ti cuneiform a letra kadagiti reggaay ti umabagatan nga Iraq. Nakatakkuatdat’ kararag para iti salun-at ti inauna nga anak ni Nabonidus, ari ti Babilonia. Ti nagan daytoy nga anak? Belsasar.
17. Kasanotay a mailawlawag a ti Biblia awagannan Belsasar nga ari, idinto ta kaaduan a sinurat a naikitikit ket awagandat’ prinsipe?
17 No kasta adda Belsasar idi! Ngem ari ngata daytoy idi natnag ti Babilonia? Kaaduan a dokumento a nasarakanda kalpasanna ket dinakamatda nga isut’ anak ti ari, prinsipe a sumandi nga agturay. Ngem daydiay cuneiform a dokumento a nanaganan “Bersikulo a Salaysay ni Nabonidus” nayonannat’ lawag ti pudpudno a posision ni Belsasar. Inreport dayta: “Isu [ni Nabonidus] inyawatnat’ ‘Kampamento’ iti kalakayan (nga anakna), ti inauna, dagiti tropa uray adinot’ yanda iti pagilian imbilinna nga agpasakupda (iti pammilinna). Impalubosna (amin) kenkuana, intaleknat’ kinaari kenkuana.”8 No kasta naitalek ti kinaari ken Belsasar. Sigurado, kaipapanan amin dayta nga isu ket ari! * Daytoy a relasion da Belsasar ken ni amana, ni Nabonidus, ilawlawagna, no apay nga iti daydi ultimo a bankete idiay Babilonia, intukonna a pagbalinen ni Daniel a maikatlo nga agturay iti pagarian. (Daniel 5:16) Yantangay ni Nabonidus isut’ umuna nga agturay, ni Belsasar a mismot’ maikadua nga agturay iti Babilonia.
Dadduma a Mangsuporta nga Ebidensia
18. Ania nga impormasion ti itden ti arkeolohia a mangpasingked ti kinakappia ken kinabaknang nga imbunga ti panagturay ni David?
18 Talaga, adun a kabakab dagiti arkeologot’ mangpasingked ti historikal a kinaapag-isut’ Biblia. Kas pangarigan, ireport ti Biblia a kalpasan a nagun-odan ni Ari Salomon ti kinaari manipud ken amana, ni David, tinagiragsak ti Israel ti napalalo a kinabaknang. Mabasatayo: “Ti Juda ken Israel aduda, kas kadagiti darat nga adda iti igid ti baybay iti kinaruay, a mangmanganda ken agin-inumda ken agragragsakda.” (1 Ar-ari 4:20) Kas mangsuporta itoy a sao, mabasatayo: “Ti ebidensiat’ arkeolohia ipalgakna a naruay ti populasion ti Juda bayat ken kalpasan ti maika-10 a siglo B.C. idi a ti kappia ken kinabaknang nga inted ni David isut’ makagapu iti pannakabangon dagiti adu a kabbaro nga ili.”10
19. Ania pay a kanayonan nga impormasion ti itden ti arkeolohia maipapan iti panagginnubat ti Israel ken Moab?
19 Kalpasan dayta, ti Israel ken Juda nagbalinda a dua a nasion, ket pinarmek ti Israel ti kabangibang a dagat’ Moab. Naminsan ti Moab, iti sidong ni Ari Mesa, immalsa, ket ti Israel nakialiansa iti Juda ken ti kabangibang a pagarian ti Edom tapno gubatenda ti Moab. (2 Ar-ari 3:4-27) Karkarna, idi 1868 idiay Jordan, adda natakkuatanda nga stela (tapi a bato a nakitikitan) iti lenguahe a Moabita a naglaon ti bukod a salaysay ni Mesa iti dayta a gubat.
20. Aniat’ kunaen ti arkeolohia kadatayo no iti panangdadael dagiti Asirio iti Israel?
20 Sa, idi tawen 740 K.K.P., impalubos ti Dios a dagiti Asirio dadaelendat’ makin-amianan a pagarian ti Israel. (2 Ar-ari 17:6-18) No maipapan iti makunat’ Biblia itoy a pasamak, inkomento ni arkeologo a Kathleen Kenyon: “Mabalin nga agsuspetsa ti maysa a dadduma kadagitoy ket pangngarig laeng.” Ngem kasta kadi? Innayonna: “Ti ebidensia a nagun-od ti arkeolohia maipapan iti pannakarba ti pagarian ti Israel ket dandani mas nabiag ngem ti rekord idiay Biblia. . . . Ti naan-anay a pannakatalipupos ti Samaria ken Hazor nga ili ti Israel ken ti naigiddato a pannakaduprak ti Megiddo isut’ napudno nga ebidensia ti arkeolohia a ti mannurat [ti Biblia] saan a naglastog.”11
21. Aniada a detalye ti itden ti arkeolohia no iti panangsakup dagiti taga Babilonia iti Juda?
21 Kalpasanna pay, kunat’ Biblia a ti Jerusalem iti sidong ni Ari Joaquin linakub dagiti taga Babilonia ket naabak. Nairekord daytoy a pasamak idiay Babylonian Chronicle, cuneiform a tapi a nadiskobre dagiti arkeologo. Maipapan itoy, mabasatayo: “Ti ari ti Akkad [Babilonia] . . . linakubna ti siudad ti Juda (iahudu) ket ti ari pinarmekna ti siudad iti maikadua nga aldaw ti bulan ti Addaru.”12 Ni Joaquin impandat’ Babilonia sa naibalud. Ngem kalpasanna, sigun iti Biblia, isut’ napalusotan sa naikkan ti abastona a taraon. (2 Ar-ari 24:8-15; 25:27-30) Suportaran daytoy dagiti dokumento ti administrasion a nasarakan idiay Babilonia, a nakalista dagiti rasion a naited ken “Yaukîn, ari ti Juda.”13
22, 23. No iti sapasap, aniat’ relasion ti arkeolohia ken dagiti historikal a salaysay ti Biblia?
22 No maipapan iti relasion ti arkeolohia ken ti historikal a salaysay ti Biblia, inkomento ni Propesor David Noel Freedman: “Iti sapasap, nupay kasta, ti arkeolohia ad-adda a sinuportaranna ti historikal a kinahusto ti salaysay ti Biblia. Ti nalawa a kronolohikal a balabala manipud kadagiti patriarka inggat’ B[aro a] T[ulag] maidanggay iti natakkuatan ti arkeolohia. . . . Dagiti madiskobredantot’ masanguanan mainanama a sustenirenda ti agdama a takder a ti linaon ti Biblia ket nairamut iti historia, ken simamatalek a nayallatiw, nupay saan a historia daytoy sigun iti kritikal wenno sientipiko a sentido.”
23 Sa, no maipapan kadagiti ganuat dagiti masirib a mammabalaw a manglais iti Biblia, kunana: “Ti inggakat dagiti moderno nga eskolar a panangbalbaliw ti urnos ti historia a linaon ti Biblia—e.g., ti panangmatmat ni Wellhausen a ti panawen dagiti patriarka ket panangiladawan iti nagbingay a monarkia; wenno ti dida panamati iti historia ni Moises agraman iti exodo ken ti panangbalbaliw ni Noth ken dagiti pasurotna iti historia ti Israel—dida nalasat ti pannubok ti arkeolohia ngem ti biblia nakapasa.”14
Pannakarbat’ Jerico
24. Aniat’ impormasion nga ited ti Biblia kadatayo no iti pannakarba ti Jerico?
24 Kaipapananna kadi daytoy a ti arkeolohia anamonganna a kanayon ti Biblia? Saan, adda sumagmamano a pagsuppiatanda. Maysa isut’ dramatiko a pannakaparmek ti Jerico a nadeskribir iti rugi daytoy a kapitulo. Sigun iti Biblia, ti Jerico isut’ damo a siudad a pinarmek ni Josue idi indauluanna dagiti Israelita a simrek iti dagat’ Canaan. Ti kronolohiat’ Biblia ipasimudaagna a ti siudad narba idi umuna a kaguduat’ maika-15 a siglo K.K.P. Kalpasan ti pannakaparmekna, pinuoranda a naan-anay ti Jerico sa naglangalang iti ginasgasut a tawen.—Josue 6:1-26; 1 Ar-ari 16:34.
25, 26. Aniada a dua a nagduma a konklusion ti nagteng dagiti arkeologo kas resultat’ panangkabakabda ti Jerico?
25 Sakbay ti maikadua a gubat sangalubongan, ti disso nga impapanda a Jerico ket nakabakab ni Propesor John Garstang. Nadiskobrena a ti siudad nakaug-ugma ket namin-adun a nadadael sa nabangon manen. Natakkuatan ni Garstang nga iti maysa kadagitoy a pannakadadael, narpuog dagiti paderna a kasla naginggined, ket ti siudad naan-anay a napuoran. Kuna ni Garstang a naangay daytoy idi agarup 1400 K.K.P., saan unay nga adayo iti dayta impasimudaag ti Biblia a petsa a pannakadadael ti Jerico babaen ken Josue.15
26 Kalpasan ti gubat, ni Kathleen Kenyon, sabali nga arkeologo, nagkabakab met idiay Jerico. Kinunana a dagidiay narba a pader a nabirukan ni Garstang ginasgasut a tawen ti edadda a nasapsapa ngem ti impapan ni Garstang. Ngem natakkuatan ni Kenyon ti dakkel a pannakarpuog ti Jerico idi maika-16 a siglo K.K.P. ngem kunana nga awan siudad iti disso ti Jerico bayat ti maika-15 a siglo—idi a ti Biblia kinunana a rinaut ni Josue dayta a daga. Inreportna pay a posible nga adda sabali a pannakadadael a naangay dita a disso idi 1325 K.K.P. ket insingasingna: “No ti pannakadadael ti Jerico ket nainaig iti iraraut nga indauluan ni Josue, daytoy [naud-udi] a petsa isut’ isingasing ti arkeolohia.”16
27. Apay a ditay koma maaburido no adda pagsubangan ti arkeolohia ken ti Biblia?
27 Kaipapanan kadi daytoy a kamali ti Biblia? Saan a pulos. Laglagipentay koma nga idinto ta ti arkeolohia ket ikkannatayo ti tawa tapno matan-awantayo ti napalabas, saan a kanayon a nalawag a tawa dayta. No dadduma talaga a nalibeg dayta. Kas napaliiw ti maysa a komentarista: “Ti ebidensia nga itden ti arkeolohia ket, daksanggasat, pirsa-pirsay, ket ngarud limitado.”17 Nangnangruna a kasta kadagidiay nagkauna a periodo ti historia ti Israel, a dita saan a nabatad ti ebidensiat’ arkeolohia. Kinapudnona, naliblibeg pay ti ebidensia idiay Jerico, yantangay nakarot’ panagreggaayna dita a disso.
Limitasion ti Arkeolohia
28, 29. Aniadat’ limitasion ti arkeolohia nga inadmitir dagiti eskolar?
28 Admitiren a mismo dagiti arkeologo a ti siensiada ket limitado. Ilawlawag, kas pangarigan, ni Yohanan Aharoni: “No maipapan iti panangipatarus iti historia wenno historia-geograpia, ti arkeologo lumaktawen iti ruar ti eksakto a siensia, ket masapul nga isut’ agpannuray iti pangngeddengna ken dagiti teoria tapno maragpatna ti kompleto a historikal a ladawan.”18 No maipapan kadagiti petsa a naituding kadagiti nagduduma a nadiskobreda, innayonna: “Laglagipentay koma a kanayon, no kasta, a saan nga amin a petsa ket absoluto ket adda nadumaduma a rukod a panagsuspetsa dita,” nupay mamati a dagiti arkeologo itatta ket nataltalged ti panagpetsada ngem dagidi nagkauna.19
29 Iyimtuod ti The World of the Old Testament: “Kasanot’ kinaprangkesa wenno kinasientipiko ti wagas ti arkeolohia?” Insungbatna: “Mas prangkesa dagiti arkeologo no iti panangkabakabda kadagiti ebidensia ngem iti daydiay panangipatarusda kadagita. Ngem ti bukodda a natauan a kapanunotan apektarannat’ metodo nga usarenda no iti panagipatarusda. Uray ananuenda kapilitan a dadaelenda ti ebidensiada bayat nga agkabakabda iti tukok ti daga, ket iti kasta dida masubok ti ‘eksperimentoda’ gapu ta didan maulit dayta. Daytoy ti mangisalsalumina iti arkeolohia no kadagiti adu a siensia. Mainayon pay, agbanag a ti panangireport iti arkeolohia ket trabaho a narikut ken adut’ pagkamalianna.”20
30. Kasano a matmatan dagiti estudiantet’ Biblia ti arkeolohia?
30 No kasta makatulong unay ti arkeolohia, ngem kas iti aniaman a natauan a ganuat, agerrado. Nupay amirisentayo a siinteres dagiti teoria ti arkeolohia, ditay koma matmatan dagita kas nakalaglagdan a kinapudno. No ti wagas a panangipatarus dagiti arkeologo kadagiti nakabakabda ket maikontrat’ Biblia, saantay koma a dagdagusen nga ipapan a kamalin ti Biblia ket umiso dagiti arkeologo. Namin-adun a nagbaliwbaliw ti interpretasionda.
31. Ania a baro a singasing ti di pay nabayag nga indatagda no iti pannakarba ti Jerico?
31 Makapainteres ta idi 1981 inadal manen ni Propesor John J. Bimson ti pannakadadael ti Jerico. Sinukimatna a nalaing ti umap-apuy a pannakadadael ti Jerico a naangay—sigun ken Kathleen Kenyon—idi ngalay ti maika-16 a siglo K.K.P. Sigun ken Bimson, dayta a pannakadadael saan laeng nga apag-isu unay iti salaysay ti Biblia a panangduprak ni Josue iti dayta a siudad no di ket ti panangiladawan ti arkeolohia iti Canaan no iti sapasap ket apaghusto unay iti panangdeskribir ti Biblia iti Canaan idi rimmaut dagiti Israelita. Gapuna, insingasingna a nagkamali ti petsa nga inted ti arkeolohia ket indatagna a daytoy a pannakadadael talaga a naangay idi ngalay ti maika-15 a siglo K.K.P., iti las-ud ti panagbiag ni Josue.21
Ti Biblia Pudno a Historia
32. Aniat’ napaliiw a pagannayasan ti dadduma nga eskolar?
32 Daytoy ti mangiladawan a dagiti arkeologo masansan nga agsisimparatda. Saan, ngarud, a nakaskasdaaw a dadduma kadakuadat’ umanamong iti Biblia idinto ta dagiti dadduma ket suppiatenda dayta. Kaskasdi, dadduma nga eskolar ket raraemendan ti kinahistoriko ti Biblia no iti sapasap, no saan man a tunggal detalye dayta. Ni William Foxwell Albright inrepresentarna ti maysa a dasig ti kapanunotan idi insuratna: “Immadu dagidiay nangapresiar ti kinahusto ti relihiuso a historia ti Israel, agpadpada no iti sapasapna ken kadagiti detalyena. . . . Kas pananggupgop, mabalintay manen a trataren ti Biblia manipud rugi inggat’ ungto a kas natalged a dokumento a naglaon ti relihiuso a historia.”22
33, 34. Kasanot’ pannangted a mismo ti Hebreo a Kasuratan ti ebidensia a dayta ket apag-isu no iti historia?
33 Kinapudnona, ti Biblia a mismo awitnat’ pammasingked ti umno a historia. Dagiti pasamak nainaigda kadagiti espesipiko a tiempo ken petsa, saan a kas kadagidiay kaaduan a mitolohia ken sarsarita idi ugma. Adu kadagiti pasamak a nairekord iti Biblia a suportaran dagiti naikitikit a surat a napetsaan kadagidi a tiempo. No adda pagdumaan ti Biblia ken dadduma a kitikit idi ugma, dayta ket maigaput’ rurod dagidi kadaanan nga agturay a mangirekord ti mismo a pannakaabakda ken gaput’ tarigagayda a mangitan-ok kadagiti balligida.
34 Kinapudnona, adu kadagita a kadaanan a kitikit ket saan a historia no di ket opisial a propaganda. Maidilig dita, dagiti mannurat iti Biblia imbataddat’ karkarna a kinaprangkesada. Dagiti nalatak nga inapoda a kas kada Moises ken Aaron naipalgakda agraman pagkapuyan ken paglainganda. Uray dagiti basol ni David a naindaklan nga ari sipupudnoda met a naipalgak. Dagiti kamali ti interamente a nasion naulit-ulit a naibutaktak. Daytoy a kinaprangko irekomendana ti Hebreo a Kasuratan kas napudno ken matalek ket nayonannat’ bileg ti sinaon Jesus, nga idi agkararag iti Dios, kunana: “Ti saom kinapudno.”—Juan 17:17.
35. Aniat’ di naaramid dagiti rasionalistiko a managpanunot, ket aniat’ matmatan dagiti estudiantet’ Biblia kas mangpaneknek ti pannakaipaltiing ti Biblia?
35 Intuloy a kinuna ni Albright: “Iti uray ania a kasasaad ti Biblia natantan-ok ti linaonna ngem ti amin a nagkauna a relihiuso a literatura; ket natantan-ok latta ngem dagiti amin a simmaruno a literatura gaput’ kinasimple ti mensahena ken kinasapasap [no iti pannakatarus] ti panangawat dagiti tao iti dayta iti amin a daga ken tiempo.”23 Daytoy ‘natan-ok a mensahe,’ imbes a ti testimonia dagiti eskolar, ti mangpaneknek ti pannakaipaltiing ti Biblia, kas makitatayto kadagiti sumarsaruno a kapitulo. Ngem laglagipentay koma ditoy a dagiti moderno a rasionalistiko a managpanunot dida napaneknekan a ti Hebreo a Kasuratan ket di napudno a historia, idinto ta mismo a dagitoy a surat itdenda amin nga ebidensia a hustoda. Kasta ngata met laeng ti makuna no iti Nakristianuan a Griego a Kasuratan, ti “Baro a Tulag”? Daytat’ amirisentayo iti sumaganad a kapitulo.
[Footnotes]
^ par. 2 Ti “masirib a pammabalaw” (wenno “the historical-critical method”) ket termino a mangdeskribir iti panangadaldat’ Biblia gaput’ panangsirarakda kadagiti detalye no asinot’ autor, naggubuayan ti material, ken petsat’ pannakaputar ti tunggal libro.
^ par. 8 Kas pangarigan, ni John Milton nga Ingles a dumadaniw insuratna ti nadaeg a nobela a daniwna a “Paradise Lost” iti nagpaiduma nga estilo iti daydiay “L’Allegro” a daniwna. Ket dagiti napolitikaan a polietona sabali pay nga estilot’ pannakaisuratda.
^ par. 14 Kaaduan a nasaririt itatta kaykayatdat’ agbalin a rationalistic. Sigun iti diksionario, ti rasionalismo kaipapanannat’ “panagtalged iti rason a pangibasaran ti pammaneknek iti relihiuso a kinapudno.” Dagiti rasionalista padasenda nga ilawlawag ti isuamin sigun kadagiti natauan a termino imbes ket nga amirisenda koma ti posibilidad ti ibaballaet ti Dios.
^ par. 17 Makapainteres, ta adda estatua ti kadaanan nga agturay a natakkuatanda idiay amianan a Siria idi 1970’s a mangipakita a pagaammoda a ti maysa nga agturay ket naawagan ari idinto ta, no iti estrikto a panangipapan, nababbaba a titulot’ ik-ikutanna. Estatua daytat’ agturay sadi Gozan ket Asiriano ken Aramaico ti naikitikit. Ti Asiriano a kitikit inawaganna dayta a tao kas gobernador ti Gozan, ngem daydiay katupagna nga Aramaico a kitikit inawagannat’ ari.9 No kasta saan a kabarbaro a banag a ni Belsasar ket naawagan prinsipe a sumandi nga agturay sigun kadagiti opisial a kitikit ti Babilonia idinto ta isut’ naawagan ari sigun iti Aramaico a surat ni Daniel.
[Salsaludsod]
[Blurb iti panid 53]
Maigiddiat kadagiti nailubongan a historia, ti Biblia prangkesa nga irekordna dagiti natauan a biddut dagiti mararaem a tattao a kas kada Moises ken David
[Kahon iti panid 44]
Ti Pateg ti Arkeolohia
“Itden ti arkeolohia ti sampol dagiti kadaanan a rimienta ken basihas, pader ken patakder, armas ken adorno. Kaaduan kadagitoy ti maurnos sigun ti kronolohia ken mainaganan a sitatalged kadagiti maikanatad a termino ken konteksto a nailas-ud iti Biblia. Iti daytoy a sentido siuumiso nga italimeng ti Biblia a nakasurat ti kadaanan a kultural a kasasaadna. Dagiti detalyet’ estoria ti Biblia saan a dagiti naarte a produkto ti arapaap ti autor no di ket isudat’ natalged a ladawan ti lubong a nakaangayan dagita a nairekord a pasamak, nailubongan man wenno namilagruan.”—The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land.
[Kahon iti panid 50]
Kabaelan ken Di Kabaelan ti Arkeolohia
“Ti arkeolohia dina interamente a paneknekan wenno laksiden ti Biblia, ngem adda nakapatpateg unay a maitulongna. Adut’ nakabakabna a paset ti material a lubong a nadakamat ti Biblia. No maammuantayo, kas pangarigan, ti material a naaramat iti maysa a balay, wenno ti itsura ti ‘nangato a disso,’ pabaknangennat’ pannakatarustayo iti dayta a teksto. Maikadua, nayonanna ti historikal a rekord. Ti Moabite Stone, kas pangarigan, itdenna ti makimbangir nga estoria a nadakamat idiay 2 Ar-ari 3:4ff. . . .Maikatlo, ipalgakna ti biag ken pammati dagiti kaaruba ti kadaanan nga Israel—a dayta ket paginteresan met, ken isut’ mangilawlawag kadagiti ideya a timmanoran ti interamente a pammati ti kadaanan nga Israel.”—Ebla—A Revelation in Archaeology.
[Ladawan iti panid 41]
Nagduduma nga estilot’ panagsurat ni Milton, saan a maymaysa. Patien kadi dagiti masirib a mammabalaw a dagiti librona ket gapuanan ti nagduduma a mannurat?
[Ladawan iti panid 45]
Ireport ti “Bersikulo a Salaysay ni Nabonidus” nga intalek ni Nabonidus ti kinaari iti inaunana
[Ladawan iti panid 46]
Ti Moabite Stone itdenna ti bersion ni Ari Mesa no iti gubat ti Moab ken Israel
[Ladawan iti panid 47]
Dagiti opisial a rekord ti Babilonia suportaranda ti salaysay ti Biblia maipapan iti pannakarbat’ Jerusalem
