Icipandwa 5

“Icipingo Cipya”—Lyashi lya Kale Nelyo Lushimi?

“Icipingo Cipya kuti calondololwa ilelo nge buku lyafwailishiwamo lyawamisha mu fitabo fya mu calo.” E fyalandile Hans Küng mu citabo cakwe “On Being a Christian.” Kabili alilungike. Ukucila pa myaka 300 iyapitapo, Amalembo ya ciGreek aya Bwina Kristu yaliba ayacilapo ukufwailishiwamo. Yaliputaulwa bwino bwino kabili ayacilapo mu kucepesha ukubebetwa ukucila pa fitabo ifili fyonse.

1, 2. (Sanshako imitendekele.) (a) Ni ku misungilwe nshi Amalembo ya ciGreek aya Bwina Kristu yanakilako pa myaka 300 iyapitapo? (b) Kusondwelela nshi ukwa ukweni kwafikwapo na bakafwailisha bamo?

UKUSONDWELELA kwafikililwepo na bakafwailisha bamo kwabo kwaibela. Ku numa mu mwanda wa myaka walenga 19, Ludwig Noack mu Germany asondwelele ukuti Ilandwe lya kwa Yohane lyalembelwe mu 60 C.E. ku musambi watemikwa—uyo, ukulingana kuli Noack, aali Yuda! Umwina France, Joseph Ernest Renan atubulwile ukuti ukubuushiwa kwa kwa Lasaro ukwabulo kutwishika bucenjeshi bwatantikwe na Lasaro umwine ku kwaafwilisha ukuitunga kwa kwa Yesu ukuba kabomba wa fipesha mano, lintu shibutotelo wa ku Germany Gustav Volkmar apampamine pa kuti ilyashi lya kale ilya kwa Yesu talyali mu kucitikako ukwisa pa ntanshi mu kuba no kuitunga kwa buMesia.¹

² Bruno Bauer, pa lubali lumbi, apingwilepo ukuti Yesu tabalile abako nakalya! “Aikatilile ukuti amaka  yatuntulu aya kubomba mu buKristu bwa mu kubangilila yali ma Philo, Seneca, na ba Gnostic. Mu kupelako abilisho kuti takwabalile akubako Yesu wa mu lyashi lya kale . . . ukuti ukutendeka kwa butotelo bwa Bwina Kristu kwali mu kucelwa mu mwanda wa myaka walenga ibili kabili bwafumine ku buYuda uko kuntu ubuStoiki bwali ubwaseeka.”²

3. Litontonkanyo nshi pa lwa Baibolo lintu abengi bacili bakwata?

³ Ilelo, banono baikatilila kuli ishi mfundo shacishamo.  Lelo nga wabelenga imilimo ya basambilila ba muno nshiku, ukasanga abengi bacili basumino kuti Amalembo ya ciGreek aya Bwina Kristu yabamo imilumbe, inshimi, no kukukumya. Bushe ici ca cine?

Ni Lilali Lintu Yalembelwe?

4. (a) Mulandu nshi cabele icacindama ukwishiba lintu amabuku ya Malembo ya ciGreek aya Bwina Kristu yalembelwe? (b) Cinshi caba amatontonkanyo yamo pa lwa nshita ya kulembwa kwa Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek?

⁴ Cisendako inshita ku nshimi ne milumbe ukulunduluka. E co icipusho, Ni lilali aya mabuku yalembelwe?, cili icacindama. Michael Grant, kalemba wa lyashi lya kale, alando kuti ukulemba kwa lyashi lya kale ukwa Amalembo ya ciGreek aya Bwina Kristu kwatendeke “imyaka amakumi yatatu nelyo amakumi yane pa numa ya mfwa ya kwa Yesu.”⁴ Kashula fya mu mushili uwa Baibolo William Foxwell Albright alosesheko kuli C. C. Torrey ngo kusondwelelo kuti “Amalandwe yonse yalembelwe pa ntanshi ya 70 A.D. kabili tamwabamo icili conse muli yene icishali na kulembwa mu kati ka myaka amakumi yabili aya Kutanika.” Itontonkanyo lya pa lwakwe ilya kwa Albright lya kuti ukulembwa kwa yako kwapwishishiwe “te pa numa ukucila mupepi na 80 A.D.” Bambi besa mu kupusanako panono ku fipendo, lelo abengi basumino kuti ukulembwa kwa “Icipingo Cipya” kwapwishishiwe ku mpela ya mwanda wa myaka wa kubalilapo.

5, 6. Cinshi tulingile ukusondwelela ukufuma ku cishinka ca kuti Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek yalembelwe te patali sana pa numa ya fya ficitika yalemba?

⁵ Cinshi ici cipilibula? Albright asondwelelo kuti: “Conse ico twingalanda ca kuti iciputulwa ca nshita pa kati ka myaka amakumi yabili no makumi yasano cili icacepesha nga nshi ku kusuminisha ukubola konse ukwingatesekeshiwa ukwa filimo fifwaikwa nangu fye ni ku milandile yaishibikwa iya nsoso sha kwa Yesu.”⁵ Profesa Gary Habermas alundapo ukuti: “Amalandwe yaba  ayapalamisha ku ciputulwa ca nshita cintu yalemba, lintu ukulembwa kwa malyashi ya kale ilingi line kulondolole ficitika ifyacitikeko imyanda ya myaka mu kubangilila. Lelo, bakalemba ba malyashi ya kale aba muno nshiku baba na maka mu kutunguluka ukufumya ificitika nangu fye ukufuma kuli ifi fiputulwa fya nshita ifya pa kale.”⁶

⁶ Mu mashiwi yambi, imbali sha lyashi lya kale isha Malembo ya ciGreek aya Bwina Kristu shalilinga mu kucefyako ukucetekela kukalamba nga malyashi ya kale aya mu calo. Mu cine cine, mu makumi ya myaka yanono pa kati ka ficitika fya buKristu bwa mu kubangilila no kuba kwa buko mu kulembwa, takwaliko inshita ya nshimi ne milumbe ukulunduluka no kupokelelwa mu kusaalala kwa cibulungwa.

Ubushinino bwa Bansangwapo

7, 8. (a) Ni bani baali bacili abomi lintu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek yalelembwa no kwananishiwa? (b) Cinshi tulingile ukusondwelela mu kumfwana no kulandapo kwa kwa Profesa F. F. Bruce?

⁷ Ici caliba ica cine mu kuibela mu cilolwa ca cishinka ca kuti ifyalembwa ifingi filanda pa lwa bushinino bwa bansangwapo. Kalemba we Landwe lya kwa Yohane atile: “Ni uyu musambi [umusambi untu Yesu atemenwe] e uleshimiko bunte bwa fintu ifi, kabili e wafilembele.” (Yohane 21:24) Kalemba we buku lya kwa Luka atila: “Abo ukufuma pa kutendeka babele bansangwapo kabili bali bakapyunga ba bukombe bapeele ifi kuli ifwe.” (Luka 1:2, NW) Umutumwa Paulo, ukulanda ku lwa abo baikalilo bunte ukubuushiwa kwa kwa Yesu atile: “Icinabwingi [cabo] caikalililo ukufika kuli nomba, lelo bamo balilaala [mu mfwa, NW].”—1 Abena Korinti 15:6.

⁸ Muli uku kulundanako, Profesa F. F. Bruce acita ukubebeta kwaswatuka ukuti: “Tacali icayanguke fyo nga fintu bakalemba bamo bamoneko kutontonkanya ukusanga amashiwi ne ncitilo ya kwa Yesu muli iyo myaka  ya kubangilila, lintu abengi aba basambi Bakwe baali bacilipo, abaali no kwibukisha icacitike ne cishacitikeko. . . . Abasambi te kuti basuminishe ubusanso bwa mpuso (ukukanalanda ulwa kwalula mu kuitemenwa ifishinka), ifyo ifyali no kusansalikwa apo pene kuli abo abengasekelela fye apakalamba ukucite fyo. Mu kupusanako, cimo ica fishinka fyakosa ifya kushimikila kwa butumwa ukwa kubalilapo kwaba kwipukisha kwacetekelwa ku kwishiba kwa bakakutika; tabalandile fye ukuti, ‘Tuli nte sha ifi fintu,’ lelo na kabili, ‘Ifyo mwe bene na kabili mwaishiba’ (Imilimo 2:22).”⁷

Bushe Icalembwa Calicetekelwa?

9, 10. Ukulingana na fintu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek yakuminweko, ni kuli cinshi twingaba abashininkisha?

⁹ Bushe kuti cacitikako kuti ubu bushinino bwa bansangwapo bwalembelwe mu kulungika lelo pa numa ukuboshiwa? Mu mashiwi yambi, bushe inshimi ne milumbe shaliletelwemo pa numa ukulemba kwa kubalilapo kwapwishishiwe? Kale kale natumono kuti icalembwa ca Amalembo ya ciGreek aya Bwina Kristu caba mu mibele yawaminako ukucila pa fitabo ifili fyonse fimbi ifya kale. Kurt na Barbara Aland, abasambilila amalembo ya ciGreek aya Baibolo, batantika mupepi na bamanyuskripiti 5,000 abo bapusunsuka ukufuma ku kale ukutentemuka ukufika ilelo, bamo ukufuma mu kubangilila pamo nga mwanda wa myaka walenga ibili C.E.⁸ Ubushinino bwa cinkumbawile ubwa ubu bwingi bwa bushininkisho bwa kuti amalembo yaba ayaumfwika mu kulinga. Mu kulundapo, kwalibako amabupilibulo ayengi aya pa kale—ayabangilileko ukufuma mupepi no mwaka wa 180 C.E.—ifyo fyafwilisho kushininkisho kuti amalembo yalilungika.⁹

¹⁰ E ico, ku kupenda ukuli konse, kuti twaba abashininkisho kuti imilumbe ne nshimi tafyaingilile mu Malembo ya ciGreek aya Bwina Kristu pa numa ya bakalemba ba kubalilapo bapwishisho mulimo wabo. Icilembo  twakwata mu kushininkisha caba cimo cine nga cimo cintu bakalemba ba ntanshi balembele, kabili ukulungika kwa ciko kwalishininkishiwa ku cishinka ca kuti Abena Kristu baikeleko pali iyo nshita balicipokelele. Bushe kuti, lyene, twabebeta ilyashi lya kale ilya Baibolo ku kulilinganya na malyashi yambi aya pa kale? Ku cipimo cimo, ee.

Ubushininkisho bwa Fyalembwa

11. Kufika ku cipimo nshi ubushininkisho bwa fyalembwa fya ku nse fyafwilisha ifyalembwa fya lyashi lya kale mu Malembo ya Bwina Kristu aya ciGreek?

¹¹ Na kuba, ku fyacitike mu bumi bwa kwa Yesu na batumwa bakwe, ubushininkisho bwa fyalembwa pa mbali ya Baibolo bwaba ubwapelela nga nshi. Ici cili fye no kwenekelwa, apo mu mwanda wa myaka wa kubalilapo, Abena Kristu baali ibumba linono mu kulinganyako ilishaibimbile mu mapolitiki. Lelo ubushininkisho ubo ilyashi lya kale ilya ku calo lipayanya busuminishanya na cintu tubelenga muli Baibolo.

12. Cinshi Josephus atweba pa lwa kwa Yohane Kabatisha?

¹² Ku ca kumwenako, pa numa Herode Antipa aculile ukucimfiwa kwa fita kwaebekeshiwa, kalemba wa lyashi lya kale uwa ciYuda Josephus, ukulemba mu 93 C.E., atile: “Ku baYuda bamo ubonaushi bwa mulalo wa kwa Herode bwamoneke ukuba cilandushi ca bulesa, kabili mu cishinka icilandushi calungama, pa mulandu wa misungile yakwe iya kwa Yohane, uwainikwe Kabatisha. Pantu Herode alimwipeye, nangu cingati aali muntu musuma kabili akonkomeshe abaYuda ukutungulula ubumi bwa bulungami, ku kubelesha ubulungi ukulola ku banabo na bukapepa ukulola kuli Lesa.”¹⁰ Muli fyo Josephus ashininkisha icalembwa ca Baibolo ukuti Yohane Kabatisha aali muntu umulungami uwashimikile ukulapila kabili uwaputunkanishiwe na Herode.—Mateo 3:1-12; 14:11.

13. Ni shani fintu Josephus afwilisha ilyashi lya kale ilya kwa Yakobo na Yesu umwine?

 ¹³ Josephus na kabili alumbula Yakobo, munyina citika wa kwa Yesu, uyo, e fitweba Baibolo, takonkele Yesu pa kubalilapo lelo pa numa abele eluda walumbuka mu Yerusalemu. (Yohane 7:3-5; Abena Galatia 1:18, 19) Alemba ukwikatwa kwa kwa Yakobo muli aya mashiwi ukuti: “[Shimapepo mukalamba Anasi] alongenye bakapingula ba Sanhedrin no kuleta pa ntanshi yabo umuntu we shina lya Yakobo, munyina wa kwa Yesu uwainikwe Kristu, na bambipo.”¹¹ Mu kulemba aya mashiwi, Josephus mu kulundapo ashininkisho kuti “Yesu, uwainikwe Kristu” aali wa cine cine, umuntu wa mu lyashi lya kale.

14, 15. Kwafwilisha nshi Tacitus apeela ku calembwa ca Baibolo?

¹⁴ Bakalemba bambi aba mu kubangilila na bo bene balosha ku fintu fyalumbulwa mu Malembo ya ciGreek. Ku ca kumwenako, Amalandwe yatwebo kuti ukushimikila kwa kwa Yesu mu kushinguluka Palestine kwakumenye ukwankulako kwa mu kusaalala. Lintu apingwililwe ku mfwa kuli Ponti Pilato, abakonshi bakwe balipelenganishiwe kabili balengelwo bulanda. Mu kwangufyanya pa numa, aba basambi bamo bene mu kushipa baiswishemo Yerusalemu no bukombe bwa kuti Shikulwibo alibuushiwe. Mu myaka inono, ubuKristu bwalisalangene ukupulinkana Ubuteko bwa ciRoma.—Mateo 4:25; 26:31; 27:24-26; Imilimo 2:23, 24, 36; 5:28; 17:6.

¹⁵ Ubunte ku cine ca ici bwisa ukufuma kuli kalemba wa lyashi lya kale uwa ciRoma Tacitus, uushali cibusa wa buKristu. Ukulemba mu kwangufyanya pa numa ya 100 C.E., alanda ulwa kupakasa kwa bunkalwe ukwa kwa Nero ukwa Bena Kristu kabili alundapo ukuti: “Christus, kasanga we shina, apitile mu kukanda kwa mfwa mu kuteka kwa kwa Tiberi, ku kupingulwa kwa kwa mushika Ponti Pilato, no kutiine mipashi kwabipisha kwalibebetelwe pa kashita kamo, ku kutendeka fye  umuku na umbi, te mu Yudea mweka, mu mushi wa bulwele, lelo mu musumba ukalamba [Roma] mwine.”¹²

16. Ca kucitika nshi ica mu lyashi lya kale caloshiwako muli Baibolo icaloshiwako na kabili kuli Suetonius?

¹⁶ Pa Imilimo 18:2 kalemba wa Baibolo alosha ku cishinka ca kuti “[kateka wa ciRoma] Claudius akambishe abaYuda bonse ukufuma mu Roma.” Kalemba wa lyashi lya kale uwa mu mwanda wa myaka walenga ibili Suetonius na kabili alosha kuli uku kufumishiwamo. Mu citabo cakwe The Deified Claudius, kalemba wa lyashi lya kale atila: “Apo abaYuda libili libili bacitile ifimfulunganya pa kusonga kwa kwa Chrestus, wene [Claudius] alibatamfishe ukufuma mu Roma.”¹³ Nga ca kuti Chrestus pano alelosha kuli Yesu Kristu kabili nga ca kuti ificitika mu Roma fyakonkele pa cipasho mu misumba imbi, lyene ifimfulunganya tafyali mu cituntulu pa kusonga kwa kwa Kristu (uko e kuti, abakonshi ba kwa Kristu). Ukucila, fyali kwankulako kwa lukaakala lwa baYuda ku mibombele ya citetekelo iya kushimikila kwa Bena Kristu.

17. Ni ntulo nshi shaliko kuli Justin Martyr mu mwanda wa myaka walenga ibili shaafwilishe icalembwa ca Baibolo ica fipesha mano fya kwa Yesu ne mfwa yakwe?

¹⁷ Justin Martyr, ukulemba mu kati ka mwanda wa myaka walenga ibili, alembele mu kulosha ku mfwa ya kwa Yesu ati: “Ukuti ifi fintu fyalicitike, kuti washininkisha ukufuma ku Milimo ya kwa Ponti Pilato.”¹⁴ Mu kulundapo, ukulingana na Justin Martyr, ifi fyalembwa fimo fine fyalumbwile ifipesha mano fya kwa Yesu, ukukuma  kuli ifyo atila: “Ukuti Wene acitile ifyo fintu, fintu wingasambilila ukufuma mu Milimo ya kwa Ponti Pilato.”¹⁵ Ca cine, iyi “Milimo,” nelyo ifyalembwa fya bulashi, tafyabako na kabili. Lelo mu kushininkisha e ko fyali mu mwanda wa myaka walenga ibili, kabili Justin Martyr mu kuicetekela asonsombele ba kabelenga bakwe ku kubebeta fyene ku kushininkisha icine ca fintu alandile.

Ubushininkisho bwa Kushula Ifya mu Mushili

18. Kwafwilisha nshi ukushula ifya mu mushili kupeela ku kubako kwa kwa Ponti Pilato?

¹⁸ Ifya kusanga fya kushula ifya mu mushili na kabili fyalilangisha nelyo ukushininkisha cintu tubelenga mu Malembo ya ciGreek. Muli fyo, mu 1961 ishina lya Ponti Pilato lyalisangilwe mu kulemba kwa kulondolola mu fyapomonwa fya ciyanda ca fyangalo ica ciRoma mu Kaisarea.¹⁶ Ukufikila pali uku kusanga, kwaliko fye ubushininkisho bwapelela nga nshi, pa mbali ya Baibolo iine yeka, ulwa kubako kwa kwa kateka wa ciRoma.

19, 20. Bantu nshi aba mu Baibolo balumbulwa na Luka (muli Luka ne Milimo) bashininkishiwa ku kushula ifya mu mushili?

¹⁹ Mwi Landwe lya kwa Luka, tubelengo kuti Yohane Kabatisha atendeke ubutumikishi bwakwe “ilyo . . . Lusani aali [kateka wa citungu, NW] ku Abilene.” (Luka 3:1) Bamo batwishike uko kulanda pantu Josephus alumbwile Lusani uwatekele Abilene kabili uwafwile mu 34 B.C.E., kale pa ntanshi ya kufyalwa kwa kwa Yohane. Nangu cibe fyo, bakashula ba fya mu mushili balisokolola ifilembo fya kulondolola mu Abilene ukulanda ulwa  kwa Lusani umbi uwali tetrarch (kateka wa citungu) mu kati ka kuteka kwa kwa Tiberi, uwaleteka nga Kaisare mu Roma lintu Yohane atendeke ubutumikishi bwakwe.¹⁷ Uyu kuti mu kwanguka aali e Lusani untu Luka aleloshako.

²⁰ Mu Imilimo tubelengo kuti Paulo na Barnaba batuminwe ku kubombo mulimo wa bumishonari mu Kupro kabili kulya bakumenye mushika we shina lya Sergi Pauli, “umuntu wa mucetekanya.” (Imilimo 13:7) Mu kati ka mwanda wa myaka walenga 19, ukushula mu Kupro kwasokolwele icalembwa ca kulondolola ica kufuma mu 55 C.E. ico cilumbula uyu wine muntu. Ku lwa uyu, kashula wa fya mu mushili G. Ernest Wright atila: “Kwaba kuloshako kumo twakwata kuli uyu mushika ku nse ya Baibolo kabili cili ca kusekesho kuti Luka atupeela mu kulungika ishina lyakwe ne lumbo.”¹⁸

21, 22. Fibelesho nshi ifya butotelo ifya kulembwa kwa Baibolo fyashininkishiwa ku kusanga kwa kushula ifya mu mushili?

²¹ Lintu aali mu Atena, Paulo alandile ukuti alimwene ulufuba ulo lwapeelwe “Kuli Lesa Uushaishibikwa.” (Imilimo 17:23) Imfuba shapeelwe mu ciLatin kuli balesa bashaishibikwa shalisangwa mu mbali sha cifulo ca Buteko bwa ciRoma. Lumo lwasangilwe mu Pergamo mu kuba ne cilembo ca kulondolola icalembelwe mu ciGreek, nga fintu caali no kuba mu Atena.

²² Pa numa, lintu aali mu Efese, Paulo akaanishiwe mu lukaakala kuli ba kafula ba silfere, abo bantu amalipilo yabo yalefuma ku kupanga babenye ne fimpashanya  fya kwa lesa mwanakashi Artemi. Efese aloshiweko nga “kasunga we tempele lya kwa Artemi mukulu.” (Imilimo 19:35, NW) Mu kumfwana ne ci, impendwa ya fimpashanya ne fipasho fya kwa Artemi ifyapangilwa ibumba na mabwe fyalisangwa pa cifulo ca kale ica Efese. Mu kati ka mwanda wa myaka wa kulekeleshako, ifyapomoka fye tempele likalamba iline fyalishulilwe.

Ukumfwika kwa Cine

23, 24. (a) Ni kwi tusanga ubushinino bwakosesha ubwa cine ca kulembwa kwa Malembo ya ciGreek aya Bwina Kristu? (b) Mibele nshi iyabamo mu calembwa ca Baibolo icitilo bunte kuli bucine bwa iko? Langilila.

²³ E co, ilyashi lya kale no kushula ifya mu mushili filalangilila, kabili ku cipimo cimo ukushininkisha, imbali sha lyashi lya kale ilya Amalembo ya ciGreek. Lelo, na kabili, ubushinino bwakosesha ubwa cine ca ifi fyalembwa bwaba mabuku ayene yeka. Lintu wabelenga yene, tayomfwika ukupala inshimi. Yakwata ukumfwika kwa cine.

²⁴ Ku cintu cimo, yaba ayabulwo kulamba nga nshi. Tontonkanya icalembelwe pa lwa kwa Petro. Ukufilwa kwakwe ukwa kulengwe nsoni ku kwenda pa menshi kwalilondololwa. Lyene, Yesu alanda kuli uyu mutumwa wacindikwa apakalamba ukuti: “Kabiye ku numa yandi, we Satana.” (Mateo 14:28-31; 16:23) Na kuba, pa numa ya kukaana mu kukosa ukuti nangu cingati bambi bashile Yesu, wene taali na kucite fyo, Petro aponene mu tulo pali ubu bushiku bwakwe ubwa kulola kabili lyene akeene Shikulu wakwe imiku itatu.—Mateo 26:31-35, 37-45, 73-75.

25. Mabunake nshi aya batumwa yantu bakalemba ba Baibolo mu kukanalamba basansalike?

²⁵ Lelo Petro te eka fye untu amabunake yakwe yasansalikwa. Icalembwa cabulo kulamba tacifimbilikisha pa kukansana kwa batumwa pa lwa wali umukalamba pa kati kabo. (Mateo 18:1; Marko 9:34; Luka 22:24) Nelyo  kuti cishe ukutwebo kuti nyina wa batumwa Yakobo na Yohane aipwishe Yesu ukupeela abana bakwe abaume ififulo fyacilishapo ukusenaminwa mu Bufumu bwakwe. (Mateo 20:20-23) “Akafiisha mutima” pa kati kwa Barnaba na Paulo na kabili mu cishinka kalilembwa.—Imilimo 15:36-39.

26. Kulondolola nshi pa lwa kubuuka kwa kwa Yesu kwali no kusanshiwamo nga ca kuti fye kwali ukwa cine?

²⁶ Icalingo kwishiba, na co, cishinka ca kuti ibuku lya kwa Luka litwebo ukuti cali “banakashi, abaishile nankwe ukufuma ku Galili” bakonkele, abo intanshi baishibe pa lwa kubuuka kwa kwa Yesu. Uku kwaba kulondolola kwacishapo kubo kushili kwa lyonse muli sosaite watekelwe na baume uwa mwanda wa myaka wa kubalilapo. Mu cine cine, ukulingana ku calembwa, fintu abanakashi balelanda “fyamoneke . . . kwati fya cisosesose” ku batumwa. (Luka 23:55–24:11) Nga ca kuti ilyashi lya kale ilya Amalembo ya ciGreek talyali lya cine, lifwile lyashikilwe fye. Lelo mulandu nshi uuli onse engashikile lyashi ukulangisha abantu bacindikwa aba musango yo mu lubuuto lwa musango yo ulushili lwa kutumpika? Uku kulondolola kuti kwasanshiwemo lyeka fye nga ca kuti kwali ukwa cine.

Yesu—Umuntu wa Cine Cine

27. Ni shani fintu kalemba wa lyashi lya kale umo acitilo bunte ku kubako kwa lyashi lya kale ilya kwa Yesu?

²⁷ Abengi bamona Yesu nga fintu alondololwa muli Baibolo nge lyashi lya mutunganya ilya muntontonkanya. Lelo kalemba wa lyashi lya kale Michael Grant atila: “Nga ca kuti twabomfya Icipingo Cipya, nga fintu tulingile, umusango wa cipimo cimo cine tulingile ukubomfiwa  ku fyalembwa fimbi ifya pa kale ifyabamo ifyebo fya lyashi lya kale, te kuti na kabili tusuule ukubako kwa kwa Yesu ukucila fintu twingasuula ukubako kwa bwingi bwa bantu basenshi abo bucine bwabo nga bantu ba mu lyashi lya kale tabubala abutwishikwa.”¹⁹

28, 29. Mulandu nshi cabele cacindama ukuti Amalandwe yane yapeela icikope caikatana ica buntu bwa kwa Yesu?

²⁸ Te kubako fye kweka ukwa kwa Yesu lelo na kabili ubuntu bwakwe bwisa ukupula muli Baibolo mu kuba no kumfwika kwapingulwapo ukwa cine. Tacabe cayanguka ukutendeka umuntu uushili wa lyonse kabili lyene ukupeela ukulangisha kwa mukonkano ukwa wene ukupulinkana ibuku ilituntulu. Cili mupepi icishingacitika kuli bakalemba bapusanapusana bane ku kulemba pa lwa muntu umo wine kabili mu mukonkano ukupanga icikope cimo cine ica wene nga ca kuti uyo muntu tabalile mu cituntulu abako. Icishinka ca kuti Yesu alondolwelwe mu Malandwe yonse yane ukwabulo kutwishika aba muntu umo wine caba bushininkisho bwakosa ubwa bucine bwa Malandwe.

²⁹ Michael Grant ayambula icipusho calinga nga nshi ukuti: “Ni shani cingabo kuti, ukupitila mu fishilano fyonse ifya Malandwe ukwabulo kushako, kwabako ukulangisha kwakosa ukwa mulumendo wa kucebusha ukwenda mu kukakuka pa kati ka banakashi ba misango yonse, ukusanshako abashingacitilwapo ifikansa, ukwabula akeshibilo ka kukuntukilwa, ukwabule cifyalilwa,  nelyo ukulinga, lelo, pa nshita iili yonse, ukusungilila bumpomfu bwayanguka ubwa mibele?”²⁰ Icasuko fye ca kuti umuntu wa musango yo mu cine cine e ko aali kabili abombele mu nshila Baibolo ilandilamo.

Umulandu Bashisuminina

30, 31. Mulandu nshi abengi tabapokelela Amalembo ya ciGreek aya Bwina Kristu nga yalungika mu lyashi lya kale te mulandu no bushininkisho bonse?

³⁰ Apo kwalibako ubushininkisho bwa mucincisho ku kulanda kwa kuti Amalembo ya ciGreek yaba lyashi lya kale ilya cine, mulandu nshi bamo balandilo kuti tayaba? Mulandu nshi untu abengi, lintu bapokelela imbali sha yako nge sha cine, nangu ni fyo bakaano kupokelela icili conse yakwatamo? Caba apakalamba pa mulandu wa fintu Baibolo yalemba e fyo abasambilila ba muno nshiku bashifwaya kusumina. Ilanda, ku ca kumwenako, ukuti Yesu monse mubili afikilishe kabili alandile amasesemo. Na kabili ilando kuti wene acitile ifipesha mano no kuti pa numa ya mfwa yakwe alibuushiwe.

³¹ Muli uyu mwanda wa myaka walenga 20 uwa kutwishika, ifintu fya musango yo fyaba ifishingasuminwa. Ukukuma ku fipesha mano, Profesa Ezra P. Gould atila: “Kwabako icabakwa cimo cintu abalengulula bamo bayumfwa abaebelwa ukucita . . . ukuti ifipesha mano taficitika.”²¹ Bamo bapokelelo kuti Yesu pambi alengele ukundapa, ukulengwa no kufulungamishiwa kwa muntontonkanya, umusango wa ‘kusakamikwa.’ Lelo ku lwa fipesha mano fimbi, abengi bafilondolola mu ukufifumyapo  nge fya kushika nelyo ifya kucitika fya cine cine ifyanyonganikwe mu ku filanda.

32, 33. Ni shani fintu bamo baesha ukulondolola mu kufumyapo ifipesha mano fya kwa Yesu ifya kuliisha ibumba likalamba, lelo mulandu nshi ici tacabamo kupelulula?

³² Pamo nge ca kumwenako ca ici, languluka akashita lintu Yesu aliishishe ibumba lyacila pali 5,000 mu kuba fye ne mikate inono ne sabi libili. (Mateo 14:14-22) Uwasambilila wa mwanda wa myaka walenga ikumi na pabula Heinrich Paulus atubulwile ukuti icacitike mu cituntulu cali ni ci: Yesu na batumwa bakwe baisangile abene beka bashingulwikwe ne bumba likalamba ilyo lyaleumfwe nsala. E co apingwilepo ukwimika ica kumwenako cisuma ku bakankaala pa kati kabo. Abuulile ica kulya cinono cintu wene na batumwa bakwe bakwete no kucakana ne bumba. Mu kwangufyanya, bambi abaletele ica kulya bakonkele ica kumwenako cakwe kabili baakene icabo. Mu kupelako, ibumba lyonse lyalilishiwe.²²

³³ Ici nga ca kuti mu cituntulu e cacitike, nangu cibe fyo, cali bushinino bwaibela ubwa maka ya ca kumwenako cisuma. Mulandu nshi untu ilyashi lya musango yo ilya kusekesha kabili ilyabamo ubupilibulo linganyonganikilwa ku kulilenga ukumfwika ukupala icipesha mano cacila pa cifyalilwa? Mu cine cine, ukubombesha konse ukwa musango yo ku kulondolola mu kufumyapo ifipesha mano ukucila pa kuba ukwa cipesha mano kutambika impika  ishingi ukucila isho kupikulula. Kabili fyonse fyashimpwa pa citendekelo ca bufi. Batendeka ku kutunga kwa kuti ifipesha mano te kuti ficitikeko. Lelo mulandu nshi cingabele fyo?

34. Nga ca kuti mu cine cine Baibolo yakwatamo ubusesemo bwalungikwa ne fyalembwa fya fipesha mano fya cine cine, cinshi ici cishininkisha?

³⁴ Ukulingana ku fipimo fyacishapo kupelulula, yonse yabili Amalembo ya ciHebere na ya ciGreek yaba lyashi lya kale ilya cine cine, lelo yonse yabili yabamo ifya kumwenako fya busesemo ne fipesha mano. (Linganyako 2 Ishamfumu 4:42-44.) Ni shani, lyene, nga ca kuti amasesemo ya cine cine? Kabili ni shani nga ca kuti ifipesha mano mu cituntulu fyalicitikeko? Lyene Lesa aali mu cine cine ku numa ya kulembwa kwa Baibolo, kabili mu cituntulu yaba cebo cakwe, te ca muntu. Mu cipandwa ca ku ntanshi, tuli no kulanshanya pa cipusho ca busesemo, lelo intanshi lekeni tulanguluke pa fipesha mano. Bushe cabamo ukupelulula muli uyu mwanda wa myaka walenga 20 ukusumino kuti mu myanda ya myaka iya mu kubangilila ifipesha mano fyalicitike?

[Amepusho]

[Amashiwi pe bula 66]

Mulandu nshi Baibolo ingacitila lipoti ukubuuka kwa kwa Yesu ukuti kwasangilwe intanshi na banakashi nga ca kuti ici mu cine cine tacacitike?

[Akabokoshi pe bula 56]

Ukulengulula kwa Muno Nshiku Kwasangwa Ukwapelebela

Pamo nge ca kumwenako ca musango ushashininkishiwa uwa kulengulula Baibolo ukwa muno nshiku, languluka uku kulandapo kuli Raymond E. Brown pa lwe Landwe lya kwa Yohane ukuti: “Pa mpela ya mwanda wa myaka wa kulekeleshako kabili mu myaka ya kubangilila iya uyu mwanda wa myaka, ukusambilila kwaile ukupulinkana mu ciputulwa ca nshita ica kucishamo kwa kutwishika pa lwa ili Landwe. Yohane alembelwe mu kucelwa nga nshi, nangu fye ukufika muli citika wa cibili uwa mwanda wa myaka walenga 2. Pamo nge caletwako ica calo ca ciHela, catontonkanishiwe ukuba icabulamo akantu ica mutengo wa lyashi lya kale kabili no kukwata ukwampana kwacepa kuli Palestine wa kwa Yesu wa ku Nasarete . . .

“Takwabako icifulo cimo ica musango yo icishaambukilwako no kukonkana kwa kushula ifya mu mushili ukushaenekelwa, ifyalembwa, ne fya kusanga fyalembwa. Ifi fyasangwa fyatungulula ifwe ku kusonsomba kwabamo amano imimwene yakosa iyo yali apepi no kuba iya ciorthodox no kumona fintu intendekelo yali iyanaka iyo yaafwilishe apakalamba ukulondolola kwa kutwishika ukwa kwa Yohane. . . .

“Ukupeele nshita she Landwe kwaliseshiwa ukuya ku numa ku mpela ya mwanda wa myaka wa kubalilapo nelyo fye mu kubangililako. . . . Pambi ica kusungusha cacilamo pali fyonse, abasambilila bambi baletubulula na kabili ukuti Yohane umwana wa kwa Sebede pambi akwete ica kucita ne Landwe”!³

Mulandu nshi cingamonekela ica cilendo ukusumino kuti Yohane alembele ibuku ukulingana ku cishilano lyapeelwe umucinshi kuli wene? Ni pa mulandu fye wa kuti talilingana ne mfundo shapangilwa limo isha bakalengulula.

[Akabokoshi pe bula 70]

Ukusansa na Kumbi Pali Baibolo

Timothy P. Weber alembo kuti: “Ifyasangwa fya kulengulula kwasumbuka fyapatikishe abengi abantuuntu fye ukutwishika amaka yabo aya kumfwikisha icili conse [muli Baibolo]. . . . A. T. Pierson alumbulwile ukufulunganishiwa kwa bengi baevangelical lintu alondolwele ukuti ukupala ‘ubuRoma, [ukulengulula kwasumbuka] mu kubomba kufumyapo Icebo ca kwa Lesa ukufuma ku bantuuntu fye pa kupokelelo kuti bantu basambilila beka fye bengailondolola; lintu Roma ibika shimapepo pa kati ka muntu ne Cebo, ukulengulula kubika uwa kabepekesho wasambilila pa kati ka wasumina na Baibolo wakwe.’”²³ Muli fyo, ukulengulula kwasumbuka ukwa muno nshiku kwasansalikwa ngo kusansa na kumbi pali Baibolo.

[Icikope pe bula 62]

Ulu lufuba mu Pergamo pambi lwapeelwe “kuli balesa bashaishibikwa”

[Icikope pe bula 63]

Ifyapomoka ifya cali inshita imo itempele lyayemba ilya kwa Artemi lintu abena Efese babelelepo aba cilumba nga nshi

[Icikope pe bula 64]

Baibolo mu bufumacumi icita lipoti ukuti Petro akeene ukwishiba Yesu

[Icikope pe bula 67]

Baibolo mu kabulo kulamba yalemba “akafiisha mutima” pa kati ka kwa Paulo na Barnaba

[Icikope pe bula 68]

Umukonkano wa kulangisha Yesu mu Malandwe yane waba bushinino bwakosa ubwa bucine bwa yako

[Icikope pe bula 69]

Abengi bakalengulula ba muno nshiku bacisenda mu kabepekesho ukuti ifipesha mano taficitika