Ti “Baro a Tulag”—Historia wenno Sarsarita?
Kapitulo 5
Ti “Baro a Tulag”—Historia wenno Sarsarita?
“Ti Baro a Tulag nadeskribir ita a kas libro a kaingetan ti pannakaeksaminna kadagiti literatura ditoy lubong.” Kastat’ sinao ni Hans Küng idiay librona nga “On Being a Christian.” Ket isut’ husto. Iti kallabes a 300 a tawen, saanda la nga ineksamin ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan. Naan-anay a binukiradda dayta ken inanagda amin a kabassitan a pasetna nga ad-adda ngem ti uray ania a literatura.
1, 2. (Iramanyo ti introduksion.) (a) Kasanot’ pannakatrato ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan iti kallabes a 300 a tawen? (b) Ania dagiti karkarna a konklusion dagiti dadduma a nangimbestigar iti dayta?
KARKARNAT’ konklusion dagiti dadduma a nangeksamin iti dayta. Idi maika-19 a siglo, ni Ludwig Noack sadi Alemania kinunana a ti Ebanghelio ni Juan naisurat idi 60 K.P. babaen iti dungdunguen a disipulo—a sigun ken Noack, isun Judas! Ni Joseph Ernest Renan a Pranses insingasingna a ti panagungar ni Lazaro nalabit bugos nga inyurnos a mismon Lazaro tapno pasingkedanna ti panagkuna ni Jesus nga isu ket managmilagro, idinto ta ni Gustav Volkmar a teologo nga Aleman impilitna a dayta historikal a Jesus ket di koma pulos mabalin a nagparang tapno kunaenna nga isut’ Mesias.1
2 Iti sabali a dasig, inkeddeng ni Bruno Bauer nga awan a talagat’ nagbalin a Jesus! “Imbagana a dagiti talaga a nangbiag iti immuna a Kinakristiano isuda Philo, Seneca, ken dagiti Gnostics. Idiay konklusionna kinunana nga awan a pulos ti makuna a historikal a Jesus. . . a ti punganay ti relihion Kristiana naangay idi arinunos ti maikadua a siglo ket nagtaud dayta iti Judaismo nga Stoicismo ti dominante a pasetna.”2
3. Aniat’ kaskasdi nga agdama nga opinion dagiti adu no iti Biblia?
3 Itatta, mammanon ti addaan kastat’ kakarona nga ideya. Ngem no basaenyo ti insurat dagiti moderno nga eskolar, aduda pay laeng dagiti mamati a ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan naglaondat’ estoria, sarsarita, ken panaglastog. Pudno kadi daytoy?
Kaanoda a Naisurat?
4. (a) Apay nasken nga ammuentayo no kaanot’ pannakaisurat dagiti libro ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan? (b) Aniat’ dadduma nga opinion no iti tiempo a pannakaisurat ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan?
4 Adu a tiempot’ masapul santo tumanor dagiti sarsarita ken estoria. Gapuna ti saludsod a, Kaanot’ pannakaisurat dagitoy a libro?, ket nasken. Ni Michael Grant, a historiador, kunana a dagiti historikal a linaon ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan nairugida “tallo pulo wenno uppat a pulo a tawen kalpasan ti ipapatay ni Jesus.”4 Ni William Foxwell Albright a biblikal nga arkeologo insitarna ni C. C. Torrey a nagkuna “nga amin nga Ebanghelio naisuratda sakbay ti 70 A.D. ket awan linaon dagita a di mabalin a naisurat dua pulo a tawen manipud Crucifixion.” Sigun iti bukod nga opinion ni Albright nakompleto dagiti insuratda “di naladladaw ngem agarup 80 A.D.” Dagiti dadduma medio nagdumat’ pattapattada, ngem kaaduan kadakuadat’ umanamong a nakompletot’ pannakaisurat ti “Baro a Tulag” idi agngudon ti immuna a siglo.
5, 6. Ania komat’ konklusiontayo iti kinapudno a ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan ket naisurat di nagbayag kalpasan ti pannakapasamak dagita a nairekord?
5 Aniat’ kaipapanan daytoy? Imbagan Albright: “Ti la makunatayo a ta ti periodo nga adda iti nagbaetan ti dua pulo ken lima pulo a tawen ket ababa unay tapno adda uray sangkabassit man laeng a pannakabalbaliw ti kangrunaan a linaonna agraman ti espesipiko a balikas dagiti sinaon Jesus.”5 Innayon ni Propesor Gary Habermas: “Dagiti Ebanghelio asidegda unay iti dayta tiempo nga inrekordda, idinto ta dagiti kadaanan a historia masansan a deskribirendat’ pasamak a naangay sinigsiglo kasakbayanna. Kaskasdi, dagiti moderno a historiador sibaballigi a mabukelda dagiti pasamak uray kadagitoy kadaanan a periodo.”6
6 Iti sabali a pannao, dagiti historikal a paset ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan mas nakapapatida ngem dagiti historia a nailubongan. Sigurado, kadagiti sumagmamano a dekada a nagbaetan dagiti pasamak iti immuna a Kinakristiano ken dayta pannakairekordda, awan panawen tapno tumanor pay ken sapasap a maakseptar dagiti sarsarita ken estoria.
Testimoniat’ Nakasaksi
7, 8. (a) Siasinoda pay lat’ sibibiag bayat ti pannakaisurat ken pannakaiwaras ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan? (b) Ania komat’ konklusiontayo mayataday iti komento ni Propesor F. F. Bruce?
7 Nangnangruna a pudno daytoy yantangay adu kadagita a salaysay itdendat’ testimonia dagiti nakasaksi. Kinuna ti mannurat ti Ebanghelio ni Juan: “Daytoy isu daydi adalan [ti adalan nga inay-ayat ni Jesus] a mangpaneknek kadagitoy a banag ken insuratna dagitoy a banag.” (Juan 21:24) Ti nangisurat iti libro ni Lucas kunana: “Kas iti panangsaritada kadakami dagiti nanipud idi damo saksida a nakakita ken ministroda iti mensahe.” (Lucas 1:2) Ni apostol Pablo, idi nasaonat’ maipapan kadagidiay nakasaksit’ panagungar ni Jesus, kunana: “Dagiti ad-adu [kadakuada] addada pay agingga ita, ngem dagiti dadduma naturogdan ken patay.”—1 Corinto 15:6.
8 Nainaig ditoy, nabatad ti napaliiw ni Propesor F. F. Bruce: “Saan a nalaklaka laeng a kas kunaen ti dadduma a mannurat ti mangimbento kadagiti sao ken aramid ni Jesus kadagidi a nasapa a tawen, idi nga adu pay dagiti disipulona a sibibiag, ta malagipdat’ napasamak ken di napasamak. . . . Di mabalin a basta agerra-errado lattan dagidi disipulona (malaksid pay daydiay sipapakinakemda a balibaliktaden dagiti pudno a pasamak), nga isudat’ sidadaras nga ibutaktak dagidiay sidadaan a mangaramid ti kasta. Maisupadi, maysa kadagiti kabilgan a punto no iti orihinal nga apostoliko a panangaskasaba isut’ natalged a panangipalagipda iti ammo dagidiay dumdumngeg; ta dida la kinuna, ‘Saksikami kadagitoy a banag,’ no di ketdi pay, ‘Kas pagaammoyo met a mismo’ (Aramid 2:22).”7
Matalek Ngatat’ Tekstona?
9, 10. No iti biang ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan, aniat’ masiguradotayo?
9 Posible kadi a dagitoy testimonia dagiti nakasaksi ket umisot’ pannakairekordda ngem idi agangay binaliwanda ida? Iti sabali a pannao, naisingit ngata dagiti sarsarita ken estoria kalpasan a nakompleto ti orihinal a linaonda? Nalpastayon a nakita a ti teksto a linaon ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan nasaysayaat ti kasasaadna ngem ti aniaman a sabali a kadaanan a literatura. Da Kurt ken Barbara Aland, eskolar ti Griego a teksto ti Biblia, inlistada ti dandani 5,000 a manuskrito a nakalasat nanipud idi ugma ingga ita, dadduma ket agedad ti maika-2 a siglo K.P.8 Ti kaaduan a testimonia daytoy a nagadu nga ebidensia a ta ti tekstona talaga a natalged. Sa, nagadu dagiti kadaanan a patarus—ti kalakayan agedad ti agarup tawen 180 K.P.—a tumulong a mamaneknek a husto ti tekstona.9
10 Gapuna, iti uray ania a panangtrato, masiguradotayo a dagiti estoria ken sarsarita idi ugma dida nakasingit iti Nakristianuan a Griego a Kasuratan kalpasan a naileppas dagiti orihinal a mannurat ti libroda. Ti teksto nga imettayo bale pumada met laeng iti insurat dagidi orihinal a mannurat, ket mapasingkedan ti kinaapag-isuna gapu ta inakseptar dayta dagiti Kristiano a sibibiag iti daydi a periodo. Masiguradotay kadi, ngarud, a ti Biblia ket historikal babaen ti panangidiligtay dayta kadagiti kadaanan a historia? Wen, ngem iti limitado a pamay-an.
Ebidensia a Dokumentado
11. Kasanot’ kawadwad ti panangsuporta ti makinruar a dokumentado nga ebidensia no iti historikal a salaysay ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan?
11 Kinapudnona, no kadagiti pasamak iti kabibiag ni Jesus ken dagiti apostolna, malaksid ti naggaput’ Biblia limitado ti ebidensia a dokumentado. Talaga a kastat’ ekspektarentayo, yantangay idi immuna a siglo, bassit la a grupo dagidi Kristiano sa dida met nakinamin iti politika. Ngem ti ebidensia nga itden ti sekular a historia mayataday ti mabasatayo iti Biblia.
12. Aniat’ nasao ni Josephus maipapan ken Juan a Mammautisar?
12 Kas pangarigan, kalpasan a ni Herodes Antipas nakarot’ pannakaabak ti militarna, ni Josephus a Judio a historiador, a nagsurat idi 93 K.P., kunana: “Sigun kadagiti dadduma a Judio ti pannakaduprak ti armada ni Herodes nagparang a nadiosan nga ibabales, ket sigurado a nainkalintegan nga ibabales gaput’ panangtratarna ken Juan a nanagan Bautista. Ta isu ket pinapatay ni Herodes, nupay isu ket naimbag a tao ken insurona dagiti Judio nga agbiagda a sililinteg, nga alagadendat’ kinahustisia iti padada a tao ken kinasantoda iti Dios.”10 Gapuna ni Josephus pinasingkedanna ti kunat’ Biblia a ni Juan a Mammautisar ket nalinteg a tao a nangikaskasabat’ panagbabawi ken pinapatay ni Herodes.—Mateo 3:1-12; 14:11.
13. Kasano a pinasingkedan ni Josephus a ni Santiago ken mismo a ni Jesus ket historikal?
13 Nadakamat pay ni Josephus ni Santiago, ti kabsat ni Jesus iti ina, a sigun iti Biblia, saan a simmurot ken Jesus idi damo ngem kalpasanna nagbalin a prominente a panglakayen sadi Jerusalem. (Juan 7:3-5; Galacia 1:18, 19) Inrekordna kas dokumento ti pannakaarestar ni Santiago sigun kadagitoy a sao: “[Ni Ananus a nangato a padi] inummongna dagiti hues ti Sanhedrin sana imparang iti sanguananda ti tao nga agnagan Santiago, ti kabsat ni Jesus a naawagan Kristo, ken dadduma pay.”11 Idi insuratna dagitoy a sao, pinasingkedan manen ni Josephus a “ni Jesus, a naawagan Kristo” ket pudno, historikal a persona.
14, 15. Aniat’ pinasingkedan ni Tacitus no iti rekord ti Biblia?
14 Dagiti dadduma a mannurat idi ugma nadakamatda met dagiti banag a nailanad idiay Griego a Kasuratan. Kas pangarigan, ti Ebanghelio sawenna kadatayo a ti panangaskasaba ni Jesus idiay Palestina ket nagsayaat ti panangawatda. Idi isut’ sinentensiaan ni Poncio Pilato a matay, nariribukan ken naupay dagiti pasurotna. Di nagbayag kalpasanna, dagitoy met la nga adalan situtured a pinunnodat’ Jerusalem iti mensahe a nagungaren ti Apoda. Iti las-ud ti sumagmamano a tawen, ti Kinakristiano nagsaknapen iti intero nga Imperio ti Roma.—Mateo 4:25; 26:31; 27:24-26; Aramid 2:23, 24, 36; 5:28; 17:6.
15 Ti mangsaksi a pudno daytoy isun Tacitus a Romano a historiador, a kabusor ti Kinakristiano. Idi nagsurat kalpasan unay ti 100 K.P., sinaritanat’ nadangkok a panangidadanes ni Nero kadagiti Kristiano sana innayon: “Ni Kristo, a namunganay iti dayta a nagan, nadusat’ pannakapapatay idi turay ni Tiberio, gaput’ panangsentensia ni Poncio Pilato a procurador, ket dayta a makadangran nga anito simmardeng biit, ngem nakagarut met la manen, saan la nga idiay Judea, ti kampo dayta a sakit, no di ket mismo idiay [Roma a] kabisera.”12
16. Ania a historikal a pasamak a nadakamat iti Biblia ti dinakamat met ni Suetonius?
16 Idiay Aramid 18:2 nadakamat ti mannurat ti Biblia a “ni Claudio [a Romano nga emperador] binilinna nga isuamin a Judio pumanawda idiay Roma.” Ni Suetonius a Romano a historiador idi maika-2 a siglo nadakamatna met daytoy a panangpatalaw. Idiay librona a The Deified Claudius, kinuna ti historiador: “Yantangay dagiti Judio kanayonda a manggulo babaen ti panangsugsog ni Chrestus, [ni Claudio] pinapanawna ida manipud Roma.”13 No ti Chrestus ditoy ket kaipapanannan Jesu-Kristo ket no dagiti pasamak idiay Roma isut’ nagbalin a padron kadagiti dadduma a siudad, ngarud dagiti gulo saan nga aktual a babaen ti panangsugsog ni Kristo (kayatna a sawen, dagiti pasurot ni Kristo). Imbes ketdi, isu daytat’ narungsot a tignay dagiti Judio a maibusor iti matalek a trabaho a panangaskasaba dagiti Kristiano.
17. Aniada a rekord ti nabasa ni Justin Martyr idi maika-2 a siglo ti nangpasingked iti salaysay ti Biblia a milagro ken ipapatay ni Jesus?
17 Ni Justin Martyr, a nagsurat idi ngalay ti maika-2 a siglo, insuratnat’ maipapan iti pannakatay ni Jesus: “No talaga a napasamak dagitoy, isut’ masiertoyo manipud Ar-aramid ni Poncio Pilato.”14 Sa, sigun ken Justin Martyr, dagitoy met la a rekord dinakamatdat’ milagro ni Jesus, a maipapan iti dayta kinunana: “A talaga nga inaramidna dagitoy, maammuanyo iti Ar-aramid ni Poncio Pilato.”15 Pudno, dagitoy nga “Ar-aramid,” wenno opisial a rekord, awandan. Ngem nabatad nga adda dagita idi maika-2 a siglo, ket ni Justin Martyr sitatalek a kinaritna dagiti nagbasat’ librona nga inda siertuen ti kinapudnot’ sinaona.
Ebidensiat’ Arkeolohia
18. Aniat’ pammasingked ti arkeolohia no iti kaadda ni Poncio Pilato?
18 Dagiti nadiskobret’ arkeolohia linawaganda met wenno pinasingkedanda dagidiay nabasatayo iti Griego a Kasuratan. Gapuna, idi 1961 ti nagan a Poncio Pilato natakkuatanda a naikitikit idiay reggaay ti maysa a Romano a teatro sadi Cesarea.16 Idi dida pay natakkuatan dayta, limitado lat’ ebidensia, malaksid ti addat’ Biblia, nga adda kasta idi a Romano nga agturay.
19, 20. Asinoda a persona idiay Biblia a nadakamat ni Lucas (idiay Lucas ken Aramid) ti pinasingkedan ti arkeolohia?
19 Idiay Ebanghelio ni Lucas, mabasatayo a ni Juan a Mammautisar inruginat’ ministeriona “idi . . . ni Lisanias nagturay iti distrito ti Abilinia.” (Lucas 3:1) Nagduaduaan dagiti dadduma dayta a sarita gapu ta nadakamat ni Josephus ni Lisanias a nagturay iti Abilinia ken natay idi 34 K.K.P., mabayag pay sakbay a mayanak ni Juan. Nupay kasta, nakutkot dagiti arkeologo ti maysa a sinurat idiay Abilinia a dinakamatnat’ sabali a Lisanias a tetrarca (agturay iti distrito) bayat ti panagturay ni Tiberio, a nagturay kas Cesar idiay Roma idi inrugi ni Juan ti ministeriona.17 Nalabit isu daytoy ti Lisanias a nadakamat ni Lucas.
20 Idiay Aramid mabasatayo a da Pablo ken Bernabe naibaonda nga agmisionero idiay Chipre ket sadiay adda naam-ammoda a proconsul nga agnagan Sergio Paulo, “lalaki a manakem.” (Aramid 13:7) Idi ngalay ti maika-19 a siglo, nakabakabda idiay Chipre (Cyprus) ti sinurat a napetsaan 55 K.P. a nangdakamat iti daytoy a mismo a tao. Maipapan itoy, kuna ni arkeologo G. Ernest Wright: “Maymaysa daytoy a reperensiatayo maipapan itoy a proconsul malaksid ti adda iti Biblia ket makapainteres ta ni Lucas siuumiso ti intedna a nagan ken titulo.”18
21, 22. Aniada a relihiuso nga ugali a nairekord iti Biblia ti pinasingkedan dagiti kabakab ti arkeolohia?
21 Idi adda ni Pablo idiay Atenas, napaliiwna ti altar a dedikado “Iti Dios a Di Ammo.” (Aramid 17:23) Nadiskobreda dagiti altar a Latin ti sinuratna a dedikado iti didiosen a di ammo nga adda kadagiti teritoriat’ Imperio ti Roma. Adda natakkuatanda idiay Pergamo a Griegot’ sinuratna, a kas koma ti adda idiay Atenas.
22 Kalpasanna, bayat ti kaaddan Pablo idiay Efeso, sirurungsot a binusor dagiti mammanday ti pirak, a ti sueldoda ket nagtaud iti inda panagaramid kadagiti altar ken ladawan ni diosa nga Artemis. Ti Efeso nadakamat a kas “agbambantay ti templo ni naindaklan nga Artemis.” (Aramid 19:35) Maitunos itoy, nadiskobreda ti sumagmamano a terra-cotta ken marmol a rebulto ni Artemis idiay dati a disso ti kadaanan nga Efeso. Iti kallabes a siglo, kinabakabda dagiti natda iti dayta a nagdakkel a templo.
Aweng ti Kinapudno
23, 24. (a) Adinot’ pakabirukantayo iti katatalgedan a pammaneknek ti kinapudno dagiti naisurat iti Nakristianuan a Griego a Kasuratan? (b) Ania a kalidad a naipakadawyan iti rekord ti Biblia ti mamaneknek a dayta ket pudno? Iladawanyo.
23 No kasta, ti historia ken arkeolohia ipakitada, ken bale pasingkedanda, dagiti historikal nga elemento ti Griego a Kasuratan. Ngem, manen, ti katalgedan a pammaneknek ti kinapudno dagitoy a surat masarakan a mismo kadagita a libro. No basaenyo ida, saanda a kasla sarsarita idi ugma. Addaandat’ aweng ti kinapudno.
24 Umuna, prangkesada unay. Utobenyo ti nairekord maipapan ken Pedro. Ti nakababain a pannakapaayna a magnat’ rabaw ti danum detaliado. Sa, kinuna ni Jesus iti daytoy mararaem unay nga apostol: “Pumanawka iti sanguanak, Satanas!” (Mateo 14:28-31; 16:23) Malaksid pay, kalpasan ti sibibileg a panagprotestana nga uray no amin a kakaduana ket tallikudandan Jesus, isu dinto pulos tumallikud, ni Pedro nakaturog bayat ti panagguardiana sa kalpasanna inlibaknat’ namitlo ti Apona.—Mateo 26:31-35, 37-45, 73-75.
25. Aniada a pagkapuyan dagiti apostol ti sipaprangko nga imbutaktak dagiti mannurat iti Biblia?
25 Ngem saan a ni Pedro laeng ti naibutaktak ti pagkapuyanna. Ti prangko a rekord dina kinaluban ti panagsusuppiat dagiti apostol no asinot’ katan-okan kadakuada. (Mateo 18:1; Marcos 9:34; Lucas 22:24) Inramanna met nga imbaga maipapan iti ina da apostol Santiago ken Juan nga indawatna ken Jesus nga itdenna kadagiti annakna dagiti kasayaatan a posision idiay Pagarianna. (Mateo 20:20-23) Ti “dakkel a suppiat” da Bernabe ken Pablo simamatalek met a nakadokumento.—Aramid 15:36-39.
26. Ania a detalye iti panagungar ni Jesus ti nainayon laeng no pudno a pasamak dayta?
26 Nakadidillaw, met, ta ti libro ni Lucas ibagana kadatayo a “dagiti babbai, a simmursurot kenkuana nanipud Galilea,” isudat’ damo a nakadamag iti panagungar ni Jesus. Karkarna unay daytoy a detalye iti dayta dominadot’ lallaki a sosiedad idi immuna a siglo. Kinapudnona, sigun iti rekord, ti kinuna dagidi babbai “nagparang a kasla kinamaag” kadagidi apostol. (Lucas 23:55–24:11) No ti historia iti Griego a Kasuratan ket di pudno, agparang nga inimbentoda dayta. Ngem apay nga agimbento ti asinoman ti estoria a naalas a pakasarsaritaan dagidiay mararaem nga indibidual? Sa la nainayon dagita a detalye no pudpudnoda.
Ni Jesus—Pudno a Persona
27. Kasano a pinaneknekan ti maysa a historiador ti historikal a kaadda ni Jesus?
27 Adu dagiti nangmatmat ken Jesus sigun iti pannakadeskribirna idiay Biblia a kas simbolo laeng. Ngem napaliiw ni historiador Michael Grant: “No ipakattayo iti Baro a Tulag, a talaga ngarud a kasta, ti isu met la a pagrukodan nga impakattayo kadagiti kadaanan a sinurat a naglaon kadagiti historikal a material, ditayto mabalin a laksiden ti kaadda ni Jesus a kas met ti ditay panangilaksid iti kaadda dagiti nagadu a pagano a persona a ti kinaagpaypaysoda bilang historikal a tattao ket pulos a di pagduaduaan.”19
28, 29. Apay a dakkel ti kaipapananna no ti uppat nga Ebanghelio idatagda ti nagkaykaysa a ladawan ti personalidad ni Jesus?
28 Agminar iti Biblia, saan la a ti kaadda ni Jesus no di agraman ti personalidadna, a buyogen ti nabatad nga aweng ti kinapudno. Saan a nalaklaka lat’ mangimbento iti karkarna a bida sa idatag ti natunos a ladawan dayta a bida iti intero a maysa a libro. Bale imposible nga uppat a nagduduma a mannurat ti mangputar iti isu met la nga isu a bida santo situtunos nga iladawanda dayta a bida no sinsinan la dayta. Yantangay ti Jesus a nadeskribir iti amin nga uppat nga Ebanghelio ket nabatad a maymaysa a persona isut’ mangallukoy nga ebidensiat’ kinapudno dagiti Ebanghelio.
29 Inadaw ni Michael Grant ti maikanatad unay a saludsod: “Kasano a posible, nga iti intero a salaysay dagiti Ebanghelio nga awan laksidna, rimsua ti nakabatbatad a ladawan ti maysa a naimnas a baro a nakipulpulapol kadagiti amin a klaset’ babbai, agraman dagidiay dakes ti damagda, nga awan a pulos ti sentimientona, panaginkukunana, wenno panagsintirna, ngem kakasdi, iti tunggal kaso, tinaginayonna ti simple a kinatarnaw ti kababalinna?”20 Ti kakaisuna a sungbat a ta talaga nga adda idi ti kasta a lalaki ket nagtignay sigun iti sawen ti Biblia.
No Apay Dida Mamati
30, 31. Apay nga adut’ di mangakseptar iti historikal a kinaumisot’ Nakristianuan a Griego a Kasuratan nupay kompletot’ pammaneknek?
30 Yantangay adda ti natalged nga ebidensia tapno kunaentayo a ti Griego a Kasuratan ket napudno a historia, apay a kunaen dagiti dadduma a saan a pudno dayta? Apay nga adu dagidiay mangakseptar a kas pudno dagiti paset dayta ngem, kaskasdi, dida kayat nga akseptaren amin a linaonna? Kangrunaanna ngamin ta ti Biblia inrekordna dagiti banag a di kayat a patien dagiti moderno a nasaririt. Sawenna, kas pangarigan, a ni Jesus agpadpada a tinungpalna ken insawangna dagiti padto. Kunaenna pay nga isu nagaramid kadagiti milagro ket kalpasan ti ipapatayna nagungar.
31 Iti daytoy managduadua a maika-20 a siglo, di nakapapati dagiti kasta. Maipapan kadagiti milagro, napaliiw ni Propesor Ezra P. Gould: “Adda kondision nga ipapan dagiti mammabalaw a nainkalintegan para kadakuada . . . a dagiti milagro dida mapasamak.”21 Dadduma dagiti mangakseptar a ni Jesus mabalin nga adda panangagas a naibungana, ngem daytay panangagas a psychosomatic, ‘ti isip iturayanna ti banag.’ No maipapan kadagidiay dadduma a milagro, ilawlawag dagiti kaaduan nga imbento la dagita wenno pudpudno a pasamak isuna laeng ta tiritir ti pannakaibagada.
32, 33. Kasanot’ panangpadas dagiti dadduma nga idispresio ti milagro a panangpakan ni Jesus iti dakkel a bunggoy, ngem apay di nainkalintegan dayta?
32 Kas ehemplo iti daytoy, amirisenyo daydi panangpakan ni Jesus iti umariwekwek a nasurok 5,000 iti sumagmamano la a tinapay ken dua nga ikan. (Mateo 14:14-22) Ni Heinrich Paulus nga eskolar idi maika-19 a siglo insingasingna a kastoy ti napasamak: Nakita ni Jesus ken dagiti apostolna a nagadu a taot’ immaribungbong kadakuada ket mabisindan. Gapuna kinayatnat’ mangipakita ti nasayaat a pagulidanan dagidiay nabaknang a nailaok kadakuada. Inruarna ti sangkabassit a taraon a balonna ken balon dagiti apostolna ket inramanna dayta kadagiti umariwekwek. Idin, dagidi adda balonna sinurotdat’ ulidanna ket inramanda met ti taraonda. Idi agangay, nabsug amin nga umariwekwek.22
33 Ngem no kasta a talagat’ napasamak, nakaskasdaaw dayta a pammaneknek iti bileg ti naimbag nga ulidan. Apay ket ngarud nga inda tiritiren ti kasta a makapainteres ken nakabagbagas nga estoria tapno agparang a kasla supernatural a milagro dayta? Talaga, dagiti amin a kasta a ganuat a mangdespresio kadagiti milagro imbes nga admitiren a milagro ket mamatauddat’ ad-adu a problema ngem ti marisutda. Sa naibasar amin dagita iti palso a pamunganayan. Mamunganayda babaen iti panangipapan nga imposible dagiti milagro. Ngem apay ketdin a kasta koma?
34. No ti Biblia talaga a naglaon ti umiso a padto ken dagiti salaysay ti pudno a milagro, aniat’ paneknekan daytoy?
34 Sigun kadagiti nakapapati unay nga estandarte, dagiti Hebreo ken Griego a Kasuratan ket agpadada a napudno a historia, kaskasdi a naglaondat’ padto ken milagro. (Idiligyo ti 2 Ar-ari 4:42-44.) Ania, ngay, no pudno dagiti padto? Ket anian no talaga a napasamak dagiti milagro? No kasta Dios a talagat’ makinggapuanan ti pannakaisurat ti Biblia, ket pudno a saona dayta, saan a saot’ tao. Iti sabali a kapitulo, salaysayentayto ti kuestion a nainaig iti padto, ngem umun-una nga amirisentayo dagiti milagro. Nainkalintegan kadi iti daytoy maika-20 a siglo a patientayo a talaga a napasamak dagiti milagro kadagidi immun-una a siglo?
[Salsaludsod]
[Blurb iti panid 66]
Apay a kinuna ti Biblia a babbai ti immuna a nakadamag ti panagungar ni Jesus no di met talaga a napasamak daytoy?
[Kahon iti panid 56]
Ti Moderno a Pammabalaw Mapagduaduaan
Kas ehemplo ti di kinasiguradot’ moderno a pammabalawdat’ Biblia, amirisenyo dagitoy komento ni Raymond E. Brown maipapan iti Ebanghelio ni Juan: “Idi arinunos ti napan a siglo ken karrugi daytoy a siglo, limmasat dagiti eskolar iti periodot’ napalalo a panagduaduada maipapan itoy nga Ebanghelio. Naladaw ti panangpetsada iti Juan, nga impandat’ maud-udi a paset ti maika-2 a siglo. Yantangay produkto dayta ti Hellenistico a lubong, impapanda nga awan a pulos ti historikal a pategna ket bassit lat’ pannakainaigna dayta iti daydi Palestina idi tiempon Jesus ti Nasaret . . .
“Awan uray maysa la a takderda a di nabaliwan gaput’ nagsasagadsad a di namnamaen nga arkeolohikal, dokumentario, ken tekstual a diskobreda. Dagitoy a diskobreda isudat’ nangituggod kadatayo a nangkarit a sisasaririt kadagiti pammabalawda a nagbalinen a kasla nakapapati ken iti intay panangbigbig a nagkapuy ti pamunganayan a nangsuporta iti napalalo a managduadua a pananganagda iti Juan. . . .
“Ti petsa ti Ebanghelio insublida iti arinunos ti immuna a siglo wenno nasapsapa pay. . . . Nalabit ti kakasdaawan amin, dadduma nga eskolar ti mangisingsingasing manen a ni Juan nga anak ni Zebedeo nalabit isut’ nangisurat iti Ebanghelio”!3
Apay dida patien a ni Juan isut’ nangisurat iti libro a gagangay a naibaga nga insuratna? Ngamin ta di mayataday dayta kadagiti datin nga ideya nga ik-ikutan dagiti mammabalaw.
[Kahon iti panid 70]
Sabali Pay a Panangatakedat’ Biblia
Insurat ni Timothy P. Weber: “Dagiti natakkuatan ti masirib a pammabalaw intuggodna ti panagduadua dagiti komon a tao a mangtarus iti aniaman [idiay Biblia] . . . . Inyebkas ni A. T. Pierson ti pannakaupay dagiti adu a mangaskasaba idi kinunana a ‘kas ti Romanismo, [ti masirib a pammabalaw] bale inikkatnan ti Saot’ Dios kadagiti komon a tao gaput’ panangipapanna nga eskolar laeng ti makabael a mangipatarus iti dayta; idinto ta ti Roma isaadna ti padi iti nagbaetan ti tao ken iti Sao, ti pammabalaw isaadna ti edukado a manangsukimat iti nagbaetan ti manamati ken dayta Bibliana.’”23 No kasta, ti moderno a masirib a pammabalaw naibutaktak a kas sabali pay a panangatakedat’ Biblia.
[Ladawan iti panid 62]
Daytoy nga altar sadi Pergamo agminar a naidedikar kadagiti “dios a di ammo”
[Ladawan iti panid 63]
Reggaay daydi nadaeg a templo ni Artemis nga impaspasindayag dagidi taga Efeso
[Ladawan iti panid 64]
Sipupudno nga inreport ti Biblia a ni Pedro inlibakna ni Jesus
[Ladawan iti panid 67]
Nabatad nga inrekord ti Biblia ti “dakkel a suppiat” da Pablo ken Bernabe
[Ladawan iti panid 68]
Ti di agbaliwbaliw a pannakailadawan ken Jesus idiay uppat nga Ebanghelio isut’ natalged a prueba a pudno dagita
[Ladawan iti panid 69]
Kaaduan a moderno a mammabalaw ipapanda a di mapasamak dagiti milagro
