“Testamente Leyintshwa”—I Matimu Kumbe I Nthyeketo Ke?
Ndzima 5
“Testamente Leyintshwa”—I Matimu Kumbe I Nthyeketo Ke?
“Testamente Leyintshwa namuntlha yi nga hlamuseriwa tanihi buku leyi kambisisiweke ku antswa etibukwini ta misava.” Ku vule Hans Küng ebukwini yakwe leyi nge “On Being a Christian.” Naswona a a be kona. Malembe lama tlulaka 300 lama hundzeke, Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ma kambisisiwe swinene ngopfu. Ma avanyisiwe kahle swinene hi swiphemu ivi ma kambisisiwa swinene hi swiphemu leswintsongo ku tlula buku yihi na yihi yin’wana.
1, 2. (Katsa ni xingheniso.) (a) I ku khomiwa ka muxaka muni loku Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ma khomiweke ha kona malembe lama tlulaka 300 lama hundzeke? (b) I makumu wahi lama nga tolovelekangiki lama fikeleriweke hi vakambisisi van’wana?
MAKUMU lama fikeleriweke hi vakambisisi van’wana ma ve lama nga tolovelekangiki. Le ndzhaku eka lembe xidzana ra vu-19, Ludwig Noack le Jarimani u hete hi leswaku Evangeli ya Yohane yi tsariwe hi 60 C.E. hi mudyondzisiwa la rhandzekaka—loyi, hi ku ya hi Noack, a a ri Yudasi! Wanuna wa Mufurwa Joseph Ernest Renan u ringanyete leswaku ku pfuxiwa ka Lazaro kumbexana a ku ri vuxisi lebyi lunghiseleriweke hi Lazaro hi byakwe ku seketela ku tivulela ka Yesu ka leswaku i muendli wa masingita, loko mufundhisi wa le Jarimani Gustav Volkmar a sindzise leswaku Yesu wa matimu a a ta va a nga humelelanga a ri ni ku tivulela ka Vumesiya.1
2 Bruno Bauer, hi tlhelo rin’wana, u tiyise leswaku Yesu a nga kalanga a va kona nikantsongo! “U tiyise leswaku matimba ya xiviri ya ku tumbuluxa eku sunguleni ka Vukriste a ku ri Philo, Seneca na Vagnostic. Eku heteleleni u vule leswaku a ku kalanga ku va na Yesu wa matimu . . . leswaku masungulo ya vukhongeri bya Vukriste ma ve endzhaku eka lembe xidzana ra vumbirhi naswona a ma huma eka Vuyuda laha Vustoic a byi sungule ku fuma kona.”2
3. I mianakanyo yihi ehenhleni ka Bibele leyi vo tala va ha yi pfumelaka?
3 Namuntlha, i vantsongo lava nga ni mianakanyo yo tano leyi hundzeletaka. Kambe loko u hlaya tibuku ta vadyondzi va manguva lawa, u ta kuma vo tala va ha pfumela leswaku Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ma na nthyeketo, xitori ni ku hundzeleta. Xana leswi i ntiyiso?
Ma Tsariwe Rini Ke?
4. (a) Ha yini swi ri swa nkoka ku tiva nkarhi lowu tibuku ta Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ti tsariweke ha wona? (b) Hi yini mianakanyo yin’wana ehenhleni ka nkarhi wa ku tsariwa ka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki?
4 Swi teka nkarhi leswaku switori ni minthyeketo swi va kona. Kutani xivutiso lexi nge, Tibuku leti ti tsariwe rini?, i xa nkoka. Michael Grant, n’wamatimu, u vula leswaku tibuku ta matimu ta Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ti sunguriwe “malembe ya makume manharhu kumbe mune wa makume endzhaku ka rifu ra Yesu.”4 Mutivi wa swa khale wa Bibele William Foxwell Albright u tshahe C. C. Torrey a ri loyi a hetaka “hi leswaku Tievangeli hinkwato ti tsariwe emahlweni ka 70 A.D. ni leswaku ku hava ni xin’we eka tona lexi nga vaka xi nga tsariwanga exikarhi ka malembe ya makume-mbirhi ya ku Vambiwa.” Mianakanyo ya Albright hi byakwe a ku ri leswaku ku tsariwa ka tona a ku hetiwanga “endzhaku ka kwalomu ka 80 A.D.” Van’wana va ta ni mimpimanyeto leyi hambanekenyana, kambe vo tala va pfumela leswaku ku tsariwa ka “Testamente Leyintshwa” ku hetiwe eku heleni ka lembe xidzana ro sungula.
5, 6. Hi fanele ku heta hi ku yini entiyisweni wa leswaku Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ma tsariwe hi ku hatlisa endzhaku ka swiendlakalo leswi ma swi rhekhodaka?
5 Xana leswi swi vula yini ke? Albright wa dlayelela: “Leswi hi nga swi vulaka hi leswaku nkarhi wa le xikarhi ka malembe ya makume mambirhi na tlhanu wa makume i wuntsongo swinene ku pfumelela nthyakiso wihi na wihi lowu xiyekaka wa leswi nga endzeni swa nkoka ni hambi ku ri ka marito lama kongomeke ya tinhlamuselo ta Yesu.”5 Profesa Gary Habermas wa tlhandlekela a ku: “Tievangeli ti le kusuhi swinene ni nguva ya nkarhi lowu ti wu rhekhodaka, kasi matimu ya khale hakanyingi ma hlamusela swiendlakalo leswi endlekeke malembe xidzana yo tala emahlweninyana. Kambe ke, van’wamatimu va manguva lawa va swi kota ku hlamusela swiendlakalo hi laha ku humelelaka hambi ku ri etinguveni leti ta khale ta nkarhi.”6
6 Hi marito man’wana, swiyenge swa matimu swa Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki swi faneriwa hi vumbhoni byo tala swinene bya matimu ya misava. Entiyisweni, eka makume ma nga ri mangani ya malembe exikarhi ka swiendlakalo swa Vukriste byo sungula ni ku rhekhodiwa ka swona hi ku tsariwa, a ku ri hava nkarhi wa leswaku switori ni minthyeketo swi va kona ni ku amukeriwa hinkwako-nkwako.
Vumbhoni Byo Byi Vona Hi Mahlo
7, 8. (a) I vamani lava a va ha hanya loko Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ma tsariwa ni ku hangalasiwa? (b) Hi fanele ku heta hi ku yini ku pfumelelana ni nhlamuselo ya Profesa F. F. Bruce?
7 Leswi ngopfu-ngopfu i ntiyiso hikwalaho ka ntiyiso wa leswaku to tala ta timhaka ta kona ti vulavula hi vumbhoni byo byi vona hi mahlo. Mutsari wa Evangeli ya Yohane u te: “Hi yena mudyondzisiwa [mudyondzisiwa loyi Yesu a a n’wi rhandza] loyi, la vulaka vumbhoni bya timhaka leti, kutani ú ti tsarile.” (Yohane 21:24) Mutsari wa buku ya Luka u ri: “Va ti rungurile hi laha na hina hi nga ti twa ha kona eka lava a va ri timbhoni ta tona ni malandza ya Rito ra Xikwembu ka ha ri eku sunguleni.” (Luka 1:2) Muapostola Pawulo, loko a vulavula hi lava va voneke ku pfuka ka Yesu, u te: “Lavo tala va vona va ha ri kona ni sweswi, kambe van’wana va file.”—1 Vakorinto 15:6.
8 Emhakeni leyi, Profesa F. F. Bruce u endla nkambisiso lowukulu: “Swi nga ha va swi nga olovanga hi laha vatsari van’wana va vonakaka va anakanya ha kona ku hlanganisa marito ni swiendlo swa Yesu emalembeni wolawo yo sungula, laha vo tala swinene va vadyondzisiwa Vakwe a va ri kona, lava a va ta tsundzuka leswi humeleleke ni leswi swi nga humelelangiki. . . . Vadyondzisiwa a va nga ta swi kota ku amukela ku pfumala ku pakanisa (ku nga vuriwi ku lawula ka ku tirhandzela ka timhaka), leswi a swi ta paluxiwa xikan’we-kan’we hi lava a va ta tsaka swinene ku endla tano. Hi laha ku hambaneke, yin’wana ya tinhla letikulu eku chumayeleni ko sungula ka vaapostola i xikombelo lexi tiyisekeke lexi kongomisiwaka evutivini bya vayingiseri; a va vulanga ntsena ku, ‘Hi timbhoni ta swilo leswi,’ kambe va tlhele va ku, ‘Hi laha na n’wina mi tivaka ha kona’ (Mintirho 2:22).”7
Xana Tsalwa Ra Tshembeka Ke?
9, 10. Malunghana ni Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki, i yini lexi hi nga tiyisekaka ha xona?
9 Xana swi nga endleka leswaku vumbhoni lebyi byo byi vona hi mahlo byi rhekhodiwe hi ku pakanisa kambe endzhaku byi thyakisiwa ke? Hi marito man’wana, xana switori ni minthyeketo swi humelerisiwile endzhaku ka loko ku tsala ko sungula ku hetiwile ke? Ana se hi swi vonile leswaku tsalwa ra Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ri le xiyin’weni lexi antswaka ku tlula tibuku tihi na tihi tin’wana ta khale. Kurt na Barbara Aland, vadyondzi va tsalwa ra Xigriki ra Bibele, va xaxameta kwalomu ka maphepha ya 5 000 lama poneke ku sukela eminkarhini ya khale ku ta fikela namuntlha, man’wana ma sukela eku sunguleni swinene eka lembe xidzana ra vumbirhi C.E.8 Vumbhoni lebyi tolovelekeke bya vunyingi lebyi bya vumbhoni hi leswaku tsalwa ri twisiseka hi laha ku faneleke. Tlhandla-kambirhi, ku na ku hundzuluxela ko tala ka khale—ko sungula ku sukela kwalomu ka lembe ra 180 C.E.—loku pfunaka ku kombisa leswaku tsalwa i ra ntiyiso.9
10 Hikwalaho ke, hi ku xiya kwihi na kwihi, hi nga tiyiseka leswaku minthyeketo ni switori a swi nghenanga eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki endzhaku ka loko vatsari vo sungula va hete ku tsala ka vona. Tsalwa leri hi nga na rona entiyisweni ri fana ni leri vatsari vo sungula va ri tsaleke, naswona ku pakanisa ka rona ku tiyisiwa hi mhaka ya leswaku Vakriste va nkarhi wolowo va ri amukerile. Manuku ke, xana hi nga kambela matimu ya Bibele hi ku ma ringanisa ni matimu man’wana ya khale ke? Hi nga swi endla ku fika empin’weni wo karhi.
Vumbhoni Bya Vutsari
11. I ku fikela kwihi laha vumbhoni lebyi vonekaka bya vutsari byi seketelaka timhaka ta matimu lama nga eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki?
11 I ntiyiso, hikuva swiendlakalo evuton’wini bya Yesu ni vaapostola vakwe, vumbhoni bya vutsari handle ka Bibele byi hikiwe ngopfu. Leswi swi fanele ku languteriwa ntsena, tanihi leswi eka lembe xidzana ro sungula, Vakriste a va ri ntlawa lowuntsongo hi xiringaniso lowu nga katsekangiki eka tipolitiki. Kambe vumbhoni lebyi matimu ya misava ya byi nyikelaka byi pfumelelana ni leswi hi swi hlayaka eBibeleni.
12. Josephus u hi byela yini ehenhleni ka Yohane Mukhuvuri?
12 Hi xikombiso, endzhaku ka loko Heroda Antipas a tokote ku hluriwa ka vumbirhi ka nyimpi, Josephus n’wamatimu wa Muyuda, loko a tsala hi 93 C.E., u te: “Eka van’wana va Vayuda ku lovisiwa ka vuthu ra Heroda ku vonake ku ri ku rihisela ka Xikwembu, naswona hakunene a ku ri ku rihisela loko lulama, hikwalaho ka ku khoma kakwe Yohane, loyi a nyikiweke xivongo xa Mukhuvuri. Hikuva Heroda a a n’wi dlele, hambi leswi a a ri munhu wo lulama naswona a a khutaze Vayuda ku hanya vutomi lebyinene, ku tirhisa vululami eka vanhu-kulobye ni ntwelo-vusiwana eka Xikwembu.”10 Xisweswo Josephus u tiyisa mhaka ya Bibele ya leswaku Yohane Mukhuvuri a a ri munhu wo lulama loyi a chumayeleke ku hundzuka ni loyi a dlayiweke hi Heroda.—Matewu 3:1-12; 14:11.
13. Josephus u seketela matimu ya Yakobo ni ya Yesu hi byakwe hi ndlela yihi?
13 Josephus nakambe u boxa Yakobo, makwavo wa Yesu hi mutswari wun’we, loyi, Bibele yi hi byelaka leswaku eku sunguleni a nga n’wi landzanga Yesu kambe endzhaku u ve nkulu la dumeke eYerusalema. (Yohane 7:3-5; Vagalatiya 1:18, 19) U tsala ku khomiwa ka Yakobo hi marito lawa: “[Muprista lonkulu Ananus] u hlengelete vaavanyisi va huvo ya Sanedri ivi a tisa emahlweni ka vona wanuna la vuriwaka Yakobo, makwavo wa Yesu loyi a a vitaniwa Kriste, ni van’wana vo karhi.”11 Loko a tsala marito lawa, hi ku phindha-phindha Josephus u tiyisa leswaku ‘Yesu, loyi a a vuriwa Kriste’ a a ri munhu wa xiviri, wa ntiyiso.
14, 15. I nseketelo wihi lowu Tacitus a wu nyikaka rhekhodo ya Bibele?
14 Vatsari van’wana vo sungula na vona va kombetela eswilweni leswi boxiweke eMatsalweni ya Xigriki. Hi xikombiso, Tievangeli ti hi byela leswaku ku chumayela ka Yesu ePalestina ku amukeriwe ngopfu. Loko a avanyiseriwe rifu hi Pontiyo Pilato, valandzeri vakwe a va pfilunganyekile ni ku vaviseka timbilu. Hi ku anghwetla endzhakunyana, vadyondzisiwa lava va fanaka hi xivindzi va tate Yerusalema hi rungula ra leswaku Hosi ya vona yi pfuxiwile eku feni. Emalembeni ma nga ri mangani, Vukriste a byi hangalake eMfun’weni wa Rhoma hinkwawo.—Matewu 4:25; 26:31; 27:24-26; Mintirho 2:23, 24, 36; 5:28; 17:6.
15 Vumbhoni bya ntiyiso wa leswi byi huma eka Tacitus n’wamatimu wa Rhoma, loyi a a nga ri nakulobye wa Vukriste. Loko a tsala hi ku hatlisa endzhaku ka 100 C.E., u vulavula hi nxaniso wa tihanyi wa Nero eka Vakriste ivi a tlhandlekela a ku: “Christus, musunguri wa vito rero, a a tokote xigwevo xa rifu eku fumeni ka Tiberiyo, hi xigwevo xa muyimeri Pontiyo Pilato, naswona vukholwa-hava lebyi vavisaka byi kambisisiwilenyana, ivi byi tlhela byi ya emahlweni, hayi eYudiya ntsena, xivindzi xa ntungu lowu, kambe ni le ntsindza [Rhoma] hi koxe.”12
16. Hi xihi xiendlakalo xa matimu lexi ku vulavuriweke ha xona eBibeleni lexi nakambe Suetonius a kombeteleke eka xona?
16 Eka Mintirho 18:2 mutsari wa Bibele u kombetela entiyisweni wa leswaku “[mufumi wa Rhoma] Klawudiyo a a lerisile Vayuda hinkwavo leswaku va suka eRhoma.” Suetonius n’wamatimu wa lembe xidzana ra vumbirhi wa Rhoma na yena u kombetela eku hlongoriweni loku. Ebukwini yakwe leyi nge The Deified Claudius, n’wamatimu loyi u ri: “Tanihi leswi Vayuda nkarhi na nkarhi va kavanyeteke ku bumabumeriwa ka Chrestus, u [Klawudiyo] va hlongorile eRhoma.”13 Loko Chrestus laha ku vuriwa Yesu Kriste ni loko swiendlakalo eRhoma swi landzele ntila wa le mitini yin’wana, manuku vuhlaseri entiyisweni a byi nga bumabumeli Kriste (hi leswaku, valandzeri va Kriste). Ematshan’wini ya sweswo, a byi ri ku amukela ka vukari ka Vayuda ka ntirho lowu tshembekaka wa ku chumayela ka Vakriste.
17. I swihlovo swihi leswi a swi ri kona eka Justin Martyr eka lembe xidzana ra vumbirhi leswi seketeleke mhaka ya Bibele ya masingita ya Yesu ni rifu rakwe ke?
17 Justin Martyr, loko a tsala exikarhi ka lembe xidzana ra vumbirhi, u tsale mayelana ni rifu ra Yesu a ku: “Leswaku swilo leswi swi humelerile, u nga tiyiseka eMintirhweni ya Pontiyo Pilato.”14 Tlhandla-kambirhi, hi ku ya hi Justin Martyr, tirhekhodo leti ti fanaka ti boxe masingita ya Yesu, lawa malunghana na wona a nge: “Leswaku U endle swilo sweswo, u nga swi vona eMintirhweni ya Pontiyo Pilato.”15 I ntiyiso, “Mintirho” leyi, kumbe tirhekhodo ta ximfumo, a ya ha ri kona. Kambe entiyisweni a yi ri kona eka lembe xidzana ra vumbirhi, naswona Justin Martyr u tlhontlhe vahlayi vakwe hi ku tiyiseka leswaku va yi kambisisa ku tiyisekisa ntiyiso wa leswi a swi vuleke.
Vumbhoni Bya Vutivi Bya Swa Khale
18. I nseketelo wihi lowu vutivi bya swa khale byi wu nyikaka vukona bya Pontiyo Pilato?
18 Mintshubulo ya vutivi bya swa khale na yona yi kombisile kumbe ku tiyisa leswi hi swi hlayaka eMatsalweni ya Xigriki. Xisweswo, hi 1961 vito ra Pontiyo Pilato ri kumiwe etsalweni leri nga emarhumbini ya holo ya mintlangu ya Rhoma le Khezariya.16 Ku fikela eku tshubuleni loku, a ku ri ni vumbhoni lebyi hikiweke ntsena, handle ka Bibele hi yoxe, bya vukona bya mufumi loyi wa Rhoma.
19, 20. I vanhu vahi va Bibele lava boxiweke hi Luka (eka Luka na Mintirho) lava tiyisiweke hi vutivi bya swa khale?
19 Eka Evangeli ya Luka, hi hlaya leswaku Yohane Mukhuvuri u sungule vutirheli byakwe “[loko] . . . Lisaniya [a] ri hosi ya Abilene.” (Luka 3:1) Van’wana va kanakane nhlamuselo yoleyo hikwalaho ka leswi Josephus a boxeke Lisaniya loyi a fumeke Abilene ni loyi a feke hi 34 B.C.E., emahlweni swinene ka ku tswariwa ka Yohane. Hambi swi ri tano, vativi va swa khale va tshubule tsalwa le Abilene leri boxaka Lisaniya un’wana loyi a a ri hosana (mufumi wa muganga) enkarhini wa ku fuma ka Tiberiyo, loyi a a fuma tanihi Khezari eRhoma loko Yohane a sungule vutirheli bya yena.17 Loyi hi ku olova ku nga ha va ku ve Lisaniya loyi Luka a a vulavula ha yena.
20 Eka Mintirho hi hlaya leswaku Pawulo na Barnaba a va rhumiwe ku ya endla ntirho wa vurhumiwa eKipra naswona kwalaho va hlangane na muyimeri wa vuhosi la vuriwaka Sergiyo Pawulo, “wanuna wo tlhariha.” (Mintirho 13:7) Exikarhi ka lembe xidzana ra vu-19, vuyimburi eKipra byi yimbule tsalwa leri sukelaka eka 55 C.E. leri boxaka wanuna loyi. Ha yena, mutivi wa swa khale G. Ernest Wright u ri: “I nhlamuselo yin’wana leyi hi nga na yona eka muyimeri loyi wa vuhosi ehandle ka Bibele naswona swa tsakisa leswi Luka a hi nyikaka vito ni xithopo xakwe hi ku pakanisa.”18
21, 22. I mikhuva yihi ya vukhongeri ya rhekhodo ya Bibele leyi tiyisiweke hi mintshubulo ya vutivi bya swa khale?
21 Loko a ri le Athena, Pawulo u vule leswaku u xiye altari leyi nyikeriweke “Eka Xikwembu Lexi Nga Tiviwiki.” (Mintirho 17:23) Tialtari leti nyikeriweke hi Xilatini eka swikwembu leswi nga tiviwiki ti tshuburiwile eswiyengeni swa tiko ra Mfumo wa Rhoma. Yin’wana yi kumiwe ePergamo yi ri ni tsalwa leri tsariweke hi Xigriki, hi laha a swi ta va tano ha kona eAthena.
22 Endzhakunyana, loko a ri le Efesa, Pawulo u kanetiwe swinene hi vafuri va swilo swa silivere, lava muholo wa vona a wu kumiwa eku endleni ka tindhumba ni swifaniso swa Artemi xikwembu xa xisati. Efesa a ku kombeteriwa eka rona tanihi ‘muhlayisi wa tempele ya Artemi lonkulu.’ (Mintirho 19:35) Ku pfumelelana ni leswi, swifaniso swo hlayanyana swa vumba ni swa mavula swa Artemi swi tshuburiwile exivandleni xa Efesa ra khale. Eka lembe xidzana leri hundzeke, masalela ya tempele leyikulu hi yoxe ma ceriwile.
Ku Twala Ka Ntiyiso
23, 24. (a) Hi kwihi laha hi kumaka vumbhoni lebyi tiyeke swinene bya ntiyiso wa tibuku ta Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki? (b) Hi yihi mfanelo leyi nga kona erhekhodweni ya Bibele leyi tiyisaka ntiyiso wa yona ke? Kombisa.
23 Hikwalaho ke, matimu ni vutivi bya swa khale swa kombisa, naswona ku fika eka mpimo wo karhi swi tiyisa swilo swa vurunguri swa Matsalwa ya Xigriki. Kambe, nakambe, vumbhoni lebyikulu swinene bya ntiyiso wa matsalwa lawa byi le tibukwini hi toxe. Loko u ti hlaya, a ti twali ti fana ni switori. Ti na mpfumawulo wa ntiyiso.
24 Hi xikombiso, ti ba nhloko ya mhaka swinene. Anakanya hi leswi swi rhekhodiweke ehenhleni ka Petro. Ku hluleka kakwe loku khomisaka tingana ko famba ehenhla ka mati ku nyikiwe hi vuxokoxoko. Endzhaku, Yesu u byela muapostola loyi a xiximiwaka ngopfu a ku: “Suka ka mina Sathana!” (Matewu 14:28-31; 16:23) Ku tlula kwalaho, endzhaku ko landzula hi matimba leswaku hambi loko lavan’wana hinkwavo vo cukumeta Yesu, yena a a nga ta endla tano, Petro u khudzeherile eku rindzeni kakwe ka nivusiku ivi manuku a landzula Hosi yakwe hi makhamba manharhu.—Matewu 26:31-35, 37-45, 73-75.
25. I ku tsana kwihi ka vaapostola loku vatsari va Bibele va ku paluxaka hi ku tiyisa?
25 Kambe Petro a hi yena ntsena loyi ku tsana kakwe ku paluxiwaka. Rhekhodo leyi tiyeke a yi ku fihli ku holova ka vaapostola ehenhleni ka loyi a a ri lonkulu exikarhi ka vona. (Matewu 18:1; Marka 9:34; Luka 22:24) Naswona a yi tshiki ku hi byela leswaku mana wa muapostola Yakobo na muapostola Yohane u kombele Yesu ku nyika majaha yakwe swiyimo leswi tsakeriwaka ngopfu eMfun’weni wa yena. (Matewu 20:20-23) ‘Ku holova lokukulu’ exikarhi ka Barnaba na Pawulo na kona ku tsariwe hi ku tshembeka.—Mintirho 15:36-39.
26. I vuxokoxoko byihi ehenhleni ka ku pfuxiwa ka Yesu lebyi a byi ta va byi katsiwile loko a byo va ntiyiso ntsena?
26 Xin’wana, lexi xiyekaka i ntiyiso wa leswaku buku ya Luka yi hi byela leswaku a ku ri “vavasati lava humeke eGaleliya na [yena],” lava va sunguleke va tiva hi ta ku pfuxiwa ka Yesu. Lebyi i vuxokoxoko lebyi nga tolovelekangiki evandleni leri lawuriwaka hi vavanuna ra lembe xidzana ro sungula. Kunene, hi ku ya hi rhekhodo, leswi vavasati a va swi vula a swi “fana ni ku vungunya” eka vaapostola. (Luka 23:55–24:11) Loko matimu lama ma nga eMatsalweni ya Xigriki ma nga ri ntiyiso, ma fanele ma vumbiwile. Kambe ha yini munhu a a ta vumba xitori lexi kombisaka swivumbeko swo tano leswi xiximiwaka hi ku twisisa ko tano loku nga tsakisiki ke? Vuxokoxoko lebyi a byi ta va byi katsiwile loko a byi ri ntiyiso ntsena.
Yesu—Munhu Wa Xiviri
27. N’wamatimu un’wana u tiyisa vukona bya xiviri bya Yesu hi ndlela yihi?
27 Vo tala va langute Yesu hi laha a hlamuseriweke ha kona eBibeleni tanihi nthyeketo wo ehleketela. Kambe n’wamatimu Michael Grant wa xiya: “Loko hi tirhisa muxaka lowu fanaka wa mimpimanyeto eka Testamente Leyintshwa, hi laha a hi ta wu tirhisa ha kona etibukwini tin’wana ta khale leti nga ni mhaka ya matimu, hi nga ka hi nga ha byi ali vukona bya Yesu ku fana ni leswi hi nga aliki vukona bya vunyingi bya swifaniso swa vuhedeni leswi ntiyiso wa swona tanihi swifaniso swa matimu wu nga kanakaniwiki nikantsongo.”19
28, 29. Hikwalaho ka yini swi ri swa nkoka leswi Tievangeli ta mune ti nyikelaka xifaniso lexi hlanganeke xa vumunhu bya Yesu?
28 A hi vukona bya Yesu ntsena lebyi humelelaka eBibeleni hi mpfumawulo lowu tiyeke wa ntiyiso kambe ni vumunhu byakwe. A swi olovi ku vumba munhu la nga tolovelekangiki ivi endzhaku u nyikela nhlamuselo leyi fanaka ha yena ebukwini hinkwayo. A swi koteki eka vatsari va mune lava hambaneke ku tsala hi munhu un’we ivi va nyikela xifaniso lexi fanaka xa yena ku ri hava ku hambana loko munhu yoloye a nga kalanga a va kona hakunene. Ntiyiso wa leswaku Yesu loyi a hlamuseriweke eka Tievangeli hinkwato ta mune entiyisweni i munhu un’we i vumbhoni lebyi nga ni matimba bya ntiyiso wa Tievangeli.
29 Michael Grant u tshaha xivutiso lexi fanelekaka swinene lexi nge: “Swi endlekisa ku yini leswaku, eka mikhuva hinkwayo ya Tievangeli handle ka mpaxeko, ku va na nhlamuselo leyi hlamarisaka leyi kandziyisiweke hi laha ku tiyeke ya jaha leri nyanyulaka leri fambaka hi ku ntshunxeka exikarhi ka vavasati va tinxaka hinkwato, ku katsa ni lava solekaka hi laha ku nga kanakanisiki, ku ri hava vuthala bya ntlhaveko, leswi nga riki swa ntumbuluko, kumbe ku tivona, kutani hambi swi ri tano, eyinhleni yin’wana ni yin’wana, a hlayisa vutshembeki byo olova bya munhu ke?”20 Nhlamulo leyi nga kona ntsena hi leswaku wanuna wo tano hakunene u ve kona naswona u endle hi ndlela leyi Bibele yi yi vulaka.
Mhaka Leyi Va Nga Pfumeriki Ha Yona
30, 31. Ha yini vo tala va nga ma amukeli Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki tanihi lama pakanisaka hi tlhelo ra matimu ku nga khathariseki vumbhoni hinkwabyo?
30 Tanihi leswi ku nga ni vumbhoni lebyi susumetaka byo vula leswaku Matsalwa ya Xigriki i vurunguri bya ntiyiso, ha yini van’wana va vula leswaku a hi byona? Swi endliwa hi yini leswaku vo tala, hambi loko va amukela swiyenge swa wona swi ri ntiyiso, kambe va ala ku amukela xin’wana ni xin’wana lexi swi nga na swona? Ngopfu-ngopfu i mhaka ya leswi Bibele yi rhekhodaka swilo leswi tintlhari ta manguva lawa ti nga laveki ku swi pfumela. Hi xikombiso, yi vula leswaku Yesu u hetisisile ni ku vula vuprofeta. Nakambe yi vula leswaku u endle masingita ni leswaku endzhaku ka ku fa ka yena u pfuxiwile.
31 Eka lembe xidzana leri ra vu-20 ra ku kanakana, swilo swo tano a swi kholweki. Malunghana ni masingita, Profesa Ezra P. Gould wa xiya: “Ku na ku kanakana kun’we loku van’wana va vaxopaxopi va titwaka va sirheletekile ku ku endla . . . leswaku masingita a ma humeleli.”21 Van’wana va pfumela leswaku Yesu a nga ha va a endle ku hanyisa, kambe ka muxaka wa ku pfilunganyeka ka mianakanyo ntsena, ‘ku ehleketa hi mhaka.’ Malunghana ni masingita laman’wana, vo tala va ma hlamusela tanihi swiendliwa kumbe tanihi swiendlakalo swa xiviri leswi swi hambukisiweke eku hlamuseriweni.
32, 33. Van’wana va ringetise ku yini ku tsongahata singita ra Yesu ro phamela ntshungu lowukulu, kambe hikwalaho ka yini leswi swi nga twali?
32 Tanihi xikombiso xa leswi, xiya xiendlakalo xa loko Yesu a phamele ntshungu wa lava va tlulaka 5 000 hi malofo ma nga ri mangani ni tinhlampfi timbirhi. (Matewu 14:14-22) Mudyondzi wa lembe xidzana ra vu-19 Heinrich Paulus u ringanyete leswaku leswi swi humeleleke hakunene a ku ri leswi: Yesu ni vaapostola vakwe va tikume va rhendzeriwe hi ntshungu lowukulu lowu a wu ri ni ndlala. Kutani u kunguhate ku veka xikombiso lexinene eka vafumi lava nga exikarhi ka vona. U teke swakudyanyana leswi yena ni vaapostola vakwe a va ri na swona kutani a avelana swona ni ntshungu. Hi ku anghwetla, van’wana lava a va te ni swakudya va landzele xikombiso xakwe ivi va avelana swa vona. Eku heteleleni, ntshungu hinkwawo a wu phameriwile.22
33 Kambe, loko leswi ku ri leswi humeleleke hakunene, a byi ri vumbhoni lebyi xiyekaka bya matimba ya xikombiso lexinene. Hikwalaho ka yini mhaka yo tano leyi tsakisaka ni leyinene a yi ta hambukisiwa leswaku yi endliwa yi twala ku fana ni singita leri nga riki ra ntumbuluko ke? Kunene, matshalatshala yo tano hinkwawo yo tsongahata masingita ma ri lama nga riki mahlori ma tisa swiphiqo leswi engetelekeke ku tlula leswi ma swi tlhantlhaka. Naswona hinkwawo ya seketeriwe exisekelweni xo hemba. Va sungula hi ku pfumela leswaku masingita a ma koteki. Kambe hikwalaho ka yini sweswo swi fanele swi va tano?
34. Loko Bibele hakunene yi ri na vuprofeta lebyi pakanisaka ni timhaka ta masingita ya ntiyiso, leswi swi komba yini ke?
34 Hi ku ya hi mimpimanyeto yo tala leyinene, Matsalwa ya Xiheveru ni ya Xigriki hinkwawo i vurunguri bya ntiyiso, kambe hinkwawo ya na swikombiso swa vuprofeta ni masingita. (Ringanisa 2 Tihosi 4:42-44.) Manuku ke, ku vuriwa yini hi loko vuprofeta byi ri bya ntiyiso? Naswona ku vuriwa yini hi loko masingita ma humelerile hakunene? Manuku Xikwembu hakunene a xi kongomisa ku tsariwa ka Bibele, naswona hakunene i rito ra xona, hayi ra munhu. Eka ndzima leyi ya ha taka, hi ta kanela mphikamakaneta ya vuprofeta, kambe xo sungula a hi kambisiseni masingita. Xana swa twala eka lembe xidzana leri ra vu-20 ku pfumela leswaku eka malembe xidzana ya le mahlweninyana masingita ma humelerile ke?
[Swivutiso Swa Dyondzo]
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 66]
Hikwalaho ka yini Bibele yi vika leswaku ku pfuka ka Yesu ku sungule ku tshuburiwa hi vavasati loko leswi swi nga endlekanga hakunene ke?
[Bokisi leri nga eka tluka 56]
Vuxopaxopi Bya Manguva Lawa Byi Kumeke Byi Kayivela
Tanihi xikombiso xa muxaka lowu nga tiyisekiki wa vuxopaxopi bya manguva lawa bya Bibele, xiya tinhlamuselo leti ta Raymond E. Brown ehenhleni ka Evangeli ya Yohane: “Eku heleni ka lembe xidzana leri hundzeke ni le malembeni yo sungula ya lembe xidzana leri, dyondzo yi hundze hi le nkarhini wa ku kanakana loku ku hundzeletaka ehenhleni ka Evangeli leyi. Yohane yi tsariwe ku hundze nkarhi swinene, hambi ku ri ku fika eka hafu ya vumbirhi ya lembe xidzana ra vu-2. Tanihi vuyelo bya misava ya Magriki, yi anakanyiwe yi ri leyi kayivelaka ntikelo wa matimu hi laha ku heleleke ni leyi nga ni ku yelana kuntsongo na Palestina ra Yesu wa Nazareta . . .
“Ku hava na xin’we xa xiyimo xo tano lexi xi nga khumbiwangiki hi nxaxamelo wa vutivi bya swa khale lebyi nga languteriwangiki, mintshubulo ya mapapila ni ya matsalwa. Mintshubulo leyi yi hi vangele ku tlhontlha malangutelo yo xopaxopa hi vutlhari lama ma laveke ku va ya orthodox ni ku xiya ndlela leyi xisekelo lexi hi seketeleke nkambisiso lowu kanakanisaka swinene wa Yohane a xi tsane ha yona. . . .
“Ku tsariwa ka Evangeli ku tlheriseriwe endzhaku eku heleni ka lembe xidzana ro sungula kumbe emahlweninyana. . . . Kumbexana lexi hlamarisaka ngopfu eka hinkwaswo, vadyondzi van’wana a va chavi ni ku tlhela va ringanyeta leswaku Yohane n’wana Zebediya a nga ha va a ve ni nchumu wo karhi lowu yelanaka ni Evangeli leyi”!3
Hikwalaho ka yini swi fanele ku vonaka swi nga tolovelekanga ku pfumela leswaku Yohane u tsale buku leyi yi nyikiweke yena hi ku ya hi mukhuva? I mhaka ya leswi yi nga yelaniki ni mianakanyo leyi vumbiweke ka ha ri emahlweni ya vaxopaxopi.
[Bokisi leri nga eka tluka 70]
Nhlaselo Wun’wana eBibeleni
Timothy P. Weber wa tsala: “Mintshubulo ya vuxopaxopi lebyikulu yi susumetele vanhu vo tala lava nga hava vutshila ku kanakana vuswikoti bya vona byo twisisa xin’wana ni xin’wana [eBibeleni]. . . . A. T. Pierson u phofule ku karhateka ka vaevangeli vo tala loko a vule leswaku ‘ku fana ni Vukhatoliki bya Rhoma, [vuxopaxopi lebyikulu] byi susa Rito ra Xikwembu evanhwini lava tolovelekeke hi ndlela leyi tirhaka hi ku pfumela leswaku i vadyondzi ntsena lava nga yi hlamuselaka; loko Rhoma yi veka muprista exikarhi ka munhu ni Rito, vuxopaxopi byi veka muhlamuseri la dyondzekeke exikarhi ka mupfumeri ni Bibele yakwe.’”23 Xisweswo, vuxopaxopi lebyikulu bya manguva lawa byi paluxiwa tanihi nhlaselo wun’wana wa Bibele.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 62]
Altari leyi leyi nga ePergamo entiyisweni a yi nyikeriwe “eka swikwembu leswi nga tiviwiki”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 63]
Marhumbi ya tempele leyi tshameke yi va ya manyunyu ya Artemi leyi Vaefesa a va tinyungubyisa ha yona
[Xifaniso lexi nga eka tluka 64]
Bibele yi vika hi ku tshembeka leswaku Petro u landzurile leswaku wa n’wi tiva Yesu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 67]
Bibele hi ku tiyisa yi rhekhoda ‘ku holova lokukulu’ exikarhi ka Pawulo na Barnaba
[Xifaniso lexi nga eka tluka 68]
Ku pfumelelana ka ku hlamuseriwa ka Yesu eka Tievangeli ta mune i vumbhoni lebyi tiyeke bya ntiyiso wa tona
[Xifaniso lexi nga eka tluka 69]
Vaxopaxopi vo tala va manguva lawa va honisa va ku masingita a ma humeleli
