Kapitulo 9

Dagiti Padto a Pimmudno

Dagiti tao dida kabaelan nga ipadto a sigurado ti masanguanan. Kadarato a mapaay a nakapimpiman dagiti pammadlesda. Gapuna a ti libro a naglaon kadagiti padto a pimmudno masapul a tignayennat’ atensiontayo. Ti Biblia isut’ kasta a libro.

1. (Iramanyo ti introduksion.) Aniat’ mapaneknekan gapu ta pimmudno dagiti padto nga inrekord ti Biblia?

ADU a padtot’ Biblia ti pimmudno a detaliado gapuna a kinuna dagiti mammabalaw a naisurat dagita kalpasan ti kaitungpalanda. Ngem palso dagita nga ibagbagada. Ti Dios, gapu ta mannakabalin-amin, kabaelanna a naan-anay ti agipadto. (Isaias 41:21-26; 42:8, 9; 46:8-10) Dagiti padto ti Biblia a pimmudno isudat’ ebidensia a nadiosan ti pannakaipaltiingda, saan ket a naud-udit’ pannakaisuratda. Usigentayo itan ti sumagmamano a karkarna a padto a pimmudno​—a mangnayon pay iti pammaneknek a ti Biblia Saot’ Dios, saan ket nga iti tao laeng.

Pannakaidistierro idiay Babilonia

2, 3. Aniat’ makagapu nga impakita ni Ari Ezekias dagiti amin a gameng iti balayna ken pagturayanna kadagiti embahador ti Babilonia?

² Ni Ezekias nagari iti Jerusalem iti unos ti 30 a tawen. Idi 740 K.K.P. nasaksianna ti pannakadadael ti makin-amianan a kaarubana nga Israel iti ima ti Asiria. Idi 732 K.K.P. napasaranna ti panangispal ti Dios, idi a ti pamuspusan ti Asirio a mangparmek iti Jerusalem  ket di nagballigi, sa didigrat’ nagbanagan dayta a rimmaut.​—Isaias 37:33-38.

³ Itan, sinangaili ni Ezekias ti delegasion nga imbaon ni Merodach-baladan, ari ti Babilonia. Iti pamarang, dagiti embahador napanda komustaen ni Ezekias gaput’ iyuungarna iti grabe a sakit. Ngem, nalabit ni Merodach-baladan nadlawna a ni Ezekias ket mabalin a kaaliansana a maibusor iti sangalubongan a pannakabalin ti Asiria. Saan a pulos nga inupay ni Ezekias ti kasta nga ideya idi impabuyana kadagiti bimmisita a taga Babilonia amin a kinabaknang ti balayna ken ti pagturayanna. Nalabit, uray isu, kayatna met nga adda kaaliansana di la ket ta agsubli dagiti Asirio.​—Isaias 39:1, 2.

4. Ania a makadidigra a resultat’ biddut ni Ezekias ti impadto ni Isaias?

⁴ Ni Isaias isut’ kalatakan a propeta idi a tiempo, ket dagdagus a nailasinna ti kinadarasudos ni Ezekias. Ammona a ni Jehova, isut’ kasiguraduan a depensa ni Ezekias, saan ket a ti Babilonia, ket imbagana  kenkuana a daytoy panangipabuyana iti Babilonia kadagiti kinabaknangna agtungpalto iti didigra. “Dumteng dagiti aldaw,” kunan Isaias, “intono amin nga adda iti balaymo ken dayta nga inurnong dagiti ammam agingga ita nga aldaw maipandanto idiay Babilonia.” Inkeddeng ni Jehova: “Awanto ti mabati.”​—Isaias 39:5, 6.

5, 6. (a) Aniat’ kunan Jeremias a namasingked iti padto ni Isaias? (b) Kasano a natungpal dagiti padto da Isaias ken Jeremias?

⁵ No idi maika-8 a siglo K.K.P., kasla narigat a matungpal dayta a padto. Ngem, sangagasut a tawen kalpasanna nagbaliw ti situasion. Ti Babilonia sinandianna ti Asiria bilang dominante a pannakabalin ti lubong, ket ti Juda naglaad ti nagbalinanna, no iti relihiuso a panangmatmat, gapuna inikkat ti Dios ti pamendisionna. Ita, sabali a propeta, a ni Jeremias, napaltiingan tapno ulitenna ti pakdaar nga inted ni Isaias. Inwaragawag ni Jeremias: “Iyegkonto [ti Babilonia] a maibusor ditoy a daga ken maibusor kadagiti agnaed kenkuana . . . Ket amin daytoy a daga agbalinto a langalang, banag a pagsiddaawan, ket dagitoy a nasion agserbidanto iti ari ti Babilonia iti pitopulo a tawen.”​—Jeremias 25:9, 11.

⁶ Agarup uppat a tawen kalpasan nga insawang ni Jeremias dayta a padto, dagiti taga Babilonia pinagbalindat’ Juda a paset ti imperioda. Tallo a tawen kalpasan dayta, impa-Babiloniadat’ sumagmamano a Judio a kautibo, agraman paset ti kinabaknang ti templo ti Jerusalem. Walo a tawen kalpasanna, immalsa ti Juda ket rinaut manen ni Nabucodonosor, ari ti Babilonia. Iti daydi, nadadael ti siudad ken ti templona. Amin a kinabaknangna, ken dagiti Judio a mismo, imbaludda ida idiay adayo a Babilonia, kas impadto da Isaias ken Jeremias.​—2 Cronicas 36:6, 7, 12, 13, 17-21.

7. Kasano a pasingkedan ti arkeolohia ti kaitungpalan dagiti padto da Isaias ken Jeremias maipapan iti Jerusalem?

 ⁷ Napaliiw ti The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land nga idi nalpas ti iraraut ti Babilonia, “interamente a nadadael ti siudad [ti Jerusalem].”​¹ Kinuna ni arkeologo W. F. Albright: “Pinasingkedan dagiti panagkabakab ken panagsirarak idiay Juda a dagiti ili ti Juda saan laeng a naan-anay a dinadael dagiti Caldeo iti namindua nga irarautda, no di ket saan idan a nagnaedan dagiti simmaruno a kaputotan​—masansan saanen a pulos sigun iti historia.”​² No kasta, pinasingkedan ti arkeolohia ti nakaal-alingget a kaitungpalan daytoy a padto.

Nagbanagan ti Tiro

8, 9. Aniat’ impadto ni Ezequiel maibusor iti Tiro?

⁸ Ni Ezequiel ti sabali pay a mannurat idi ugma a nangirekord kadagiti padto nga impaltiing ti Dios. Nagipadto nanipud arinunos ti maika-7 inggat’ karrugi ti maika-6 a siglo K.K.P.​—nga isu dagidi tawen a nagturong iti pannakadadael ti Jerusalem ken dagidi immuna a dekada a pannakaidistierro dagiti Judio idiay Babilonia. Adda dagiti moderno a mammabalaw nga umanamong a dayta a libro naisurat agarup iti dayta a tiempo.

⁹ Inrekord ni Ezequiel ti nagpaiduma a padto maipapan iti pannakadadael ti Tiro a makin-amianan a kaaruba ti Israel, a daydi pannakigayyemna iti ili ti Dios nagbalin ketdi nga ibubusor. (1 Ar-ari 5:1-9; Salmo 83:2-8) Insuratna: “Kastoy ti kuna ni Soberano nga Apo Jehova, ‘Adtoy bumusorak kenka, O Tiro, ket pasang-atekto dagiti adu a nasion a maibusor kenka, kas iti baybay pasang-atenna dagiti dalluyonna. Ket isuda sigurado a rebbaendanto dagiti bakud ti Tiro ket rakrakendanto dagiti torrena, ket kuskusekto ti tapukna kenkuana ket isu pagbalinekto a nasilap, bato a nalukasan. . . .  Ket ikabildanto dagiti batom ken ti tarikayom ken ti tapukmo iti tengnga dagiti danum.’”​—Ezequiel 26:3, 4, 12.

10-12. Kaano nga ultimo a natungpal ti padton Ezequiel, ken kasano?

¹⁰ Talaga kadi a napasamak daytoy? Ay ket, sumagmamano a tawen kalpasan nga insawang ni Ezequiel ti padto, ni Nabucodonosor nga ari ti Babilonia, rinautna ti Tiro. (Ezequiel 29:17, 18) Ngem, saan a nalaklaka nga iraraut daydi. Dadduma a paset ti Tiro naisaad ditoy kontinente (ti maaw-awagan Daan a Tiro). Ngem ti sabali a paset ti siudad adda idiay isla nga agarup 800 metro manipud kontinente. Linakub ni Nabucodonosor dayta nga isla iti 13 a tawen ingga a nagpasakup kenkuana.

¹¹ Kamaudiananna natungpal, nupay kasta, amin a detalyet’ impadto ni Ezequiel idi 332 K.K.P. Idi, ni Alejandro a Dakkel, ti konkistador a taga Macedonia, agdamana a rarauten ti Asia. Ti Tiro, a natalged iti dayta isla a dissona, limmaban a situtured kenkuana. Ni Alejandro dina kayat ti mangibati iti nabileg a kabusor idiay likudanna, ngem dina met kayat a busbosen ti adu a tawen a manglakub iti Tiro, a kas iti inaramid ni Nabucodonosor.

 ¹² Kasanona a rinisut daytoy a problema militar? Nangaramid iti rangtay a daga, wenno tambak, a dumanon iti isla, tapno makamartsa dagiti soldadona ket marautda ti isla a siudad. Ngem, amirisenyo no aniat’ inusarna a pagtambak. Inreport ti The Encyclopedia Americana: “Babaen ti panangusarna kadagiti reggaay ti kadaanan a paset ti siudad, nga immun-unana a dinuprak, nangaramid ti dakkel a tambak idi 332 tapno mapagsilpona ti isla ken ti kontinente.” Kalpasan ti nabibiit la a pananglakub, nadadael dayta isla a siudad. Maysa pay, natungpal amin a detalye ti padto ni Ezequiel. Uray ‘dagiti bato ken tarikayo ken tapuk’ ti Daan a Tiro ‘naisaadda iti mismo a tengnga ti danum.’

13. Kasano a dineskribir ti biahero idi maika-19 a siglo ti disso ti kadaanan a Tiro?

¹³ Kastoy ti inkomento ti maysa a biahero idi maika-19 a siglo iti nabati a paset ti kadaanan a Tiro idi tiempona: “Iti daydi orihinal a Tiro idi panawen ni Salomon ken dagiti propeta ti Israel, awan nabatin malaksid dagiti bato a panteon a natagaan iti bakrang ti bantay, ken dagiti pader a pamuon . . . Uray ti isla, a pinalawa ni Alejandro a Dakkel, idi linakubna ti siudad a tinambakanna ti danum a nagbaetan ti isla ken ti kontinente, saanen a mailasin a paset ti naug-ugma a periodo malaksid kadagiti Krusada. Ti moderno nga ili, a bale kabbaro amin a pasetna, nagsaad idiay makin-amianan a paset daydi isla, ket ti dadduma a pasetna dandani sinaknapan dagiti reggaay nga awanan porma.”​³

Naisublat Met ti Babilonia

14, 15. Aniada a padto ti inrekord da Isaias ken Jeremias maibusor iti Babilonia?

¹⁴ Idi maika-8 a siglo K.K.P., ni Isaias, a propeta a nangipakdaar ti um-umay a panangsakup ti Babilonia kadagiti Judio, adda pay karkarna nga impadtona: ti  interamente a pannakaikisap ti Babilonia a mismo. Impadtona ti nakabatbatad a detalye daytoy: “Adtoy tignayekto dagiti Medo a bumusor kadakuada . . . Ket ti Babilonia, nga arkos dagiti pagarian, nga imnas ti kinatangsit dagiti Caldeo, isunto ti kasla idi panangrebba ti Dios iti Sodoma ken Gomorra. Isu dinto matagitauan uray kaano, ket dinto met mataenganen manipud iti kaputotan agingga iti kaputotan.”​—Isaias 13:17-20.

¹⁵ Ni propeta Jeremias impadtona met ti pannakarba ti Babilonia, a matungpalto adu a tawen kalpasanna. Inramanna pay ti maysa a makapainteres a detalye: “Ti tikag adda kadagiti danumna, ket mamagaandanto. . . . Dagiti mannakabalin a lallaki ti Babilonia inidianda ti makigubat. Isuda nagtugawda kadagiti sarikedkedda. Ti bilegda naibusen.”​—Jeremias 50:38; 51:30.

16. Kaano, ken asinot’ nangparmek iti Babilonia?

¹⁶ Idi 539 K.K.P., nagpatingga ti panawen a panagturay ti Babilonia kas kangrunaan a pannakabalin toy lubong idi nagmartsa dita a siudad ni Ciro a maingel  nga agturay iti Persia, a kaduana ti armada ti Media. Ngem, nabaked a kalaban ti natakkuatan ni Ciro. Ti Babilonia linikmut dagiti dadakkel a pader ket kasla di mabalin a serken. Ti dakkel a karayan Eufrates, linasatna ti siudad ket timmulong unay iti depensana.

17, 18. (a) Kasano a “ti tikag adda kadagiti danum [ti Babilonia]”? (b) Apay a “dagiti mannakabalin a lallaki” ti Babilonia “inidianda ti makigubat”?

¹⁷ Dineskribir ni Herodotus a Griego a historiador ti panangrisut ni Ciro iti problema: “Isu ket nangisaad kadagiti soldado idiay lugar a ti karayan sumrek iti siudad, ken kadagiti sabali pay a soldado idiay pangrugian ti karayan, nga imbilinna a serkenda ti ili a magnada idiay karayan, apaman a narabawen daytoy . . . Babaen iti kanal inturongna ti Eufrates idiay danaw [artipisial a danaw nga impakali ti dati nga ari ti Babilonia], a kapitakan idi, agingga a rimmabaw unay ti karayan ket mabalinen a pagnaan. Apagapaman dagiti Persiano a nabati idiay igid ti karayan ti Babilonia a nairanta iti dayta, linasatda ti karayan, nga apaga-sellang ti immababawanna, ket nakastrekda iti ili.”​⁴

¹⁸ Iti kastoy a wagas narba ti siudad, kas impakdaar da Jeremias ken Isaias. Ngem amirisenyo ti detaliado a kaitungpalan ti padto. Literal nga adda ‘panagtikag dagiti danumna, ket namagaanda.’ Daydi panages-es dagiti danum ti Eufrates isut’ gapu a nakastrek ni Ciro iti siudad. ‘Dagidi mannakabalin a lallaki ti Babilonia inidianda aya ti makigubat,’ kas impakdaar ni Jeremias? Ti Biblia​—ken da Herodotus ken Xenophon a Griego a historiador​—inrekordda a dagiti taga Babilonia madamada nga agdadaya idi naangay ti iraraut ti Persiano.​⁵ Ti Nabonidus Chronicle, opisial a kitikit a cuneiform, kunana a ti tropa ni Ciro sinerrekda ti  Babilonia nga “awan laban” a napasamak, a nalabit kayatna a sawen awan dakkel a gubat a naangay.​⁶ Masinunuo, dagiti mannakabalin a lallaki ti Babilonia awan nabaelanda a nangsalaknib kenkuana.

19. Natungpal kadi ti padto a ti Babilonia “dinto met mataenganen”? Ilawlawagyo.

¹⁹ Daydiay ngay naipakpakauna a ti Babilonia “dinto met mataenganen”? Saan a dagus a natungpal dayta idi 539 K.K.P. Ngem natungpal nga apaghusto ti padto. Kalpasan ti pannakarbana, ti Babilonia ket nagsaadan ti adu a yaalsa, ingga idi 478 K.K.P. nga isut’ panangdadael ni Xerxes kenkuana. Idi ngudot’ maika-4 a siglo, inggakat ni Alejandro a Dakkel a bangonen dayta, ngem isut’ natay idi rugrugi pay laeng dayta a plano. Nanipud idin, nagrakaya lattan ti siudad. Addada pay la dagiti nagnaed dita idi umuna a siglo ti Kadawyan a Panawentayo, ngem itatta nagabsuon a reggaay laengen idiay Iraq ti nabati iti kadaanan a Babilonia. Uray pay no mabangon manen ti paset dagiti reggaayna, ti Babilonia disso laeng a buyaen dagiti turista, saan ket a sibibiag, naimnas a siudad. Ti naglangalang a buyana paneknekanna ti ultimo a kaitungpalan dagiti naipaltiing a padto a maibusor kenkuana.

Panagmartsa dagiti Pannakabalin ti Lubong

20, 21. Ania a padtot’ nakita ni Daniel a panagmartsa dagiti pannakabalin ti lubong, ket kasano a natungpal daytoy?

²⁰ Idi maika-6 a siglo K.K.P., bayat a naidistierro dagiti Judio idiay Babilonia, adda sabali a propeta, ni Daniel, a napaltiingan a mangirekord kadagiti karkarna a sirmata a nangipadtot’ masanguanan a turongen dagiti pasamak ti lubong. Adda padto, a dineskribir ni Daniel ti sumagmamano a simboliko nga animal a nagsisinnukatda iti sangalubongan nga eksena. Adda anghel a nangilawlawag a dagitoy nga animal  iladawanda ti panagmartsa dagiti pannakabalin ti lubong nanipud iti dayta a tiempo inggat’ masanguanan. Kunana maipapan kadagiti maudi a dua nga animal: “Daydi karnero a lalaki a nakitam nga adda idi dua a sarana itakderanna dagiti ari ti Media ken Persia. Ket ti burangen a kalding a lalaki itakderanna ti ari ti Grecia; ket ti dakkel a sara nga adda kenkuana iti baet dagiti matana, itakderanna ti umuna nga ari. Ket daydi nabungtol nga iti saadna timmakder ti uppat, uppat a pagarian tumakderdanto iti nasion, ngem saan a mairaman ti pannakabalinna.”​—Daniel 8:20-22.

²¹ Eksakto unay ti kaitungpalan daytoy propetiko a panagwanawan. Ti Imperio ti Babilonia pinarmek ti Medo-Persia, ket 200 a tawen kalpasanna, simmublat  ti Griego a pannakabalin ti lubong. Ti Imperio ti Grecia indauluan ni Alejandro a Dakkel, “ti dakkel a sara.” Nupay kasta, idi natay ni Alejandro, dagiti heneralna nagiinnagawandat’ pannakabalin, ket idi agangay ti nakalawlawa nga imperio nabingbingay iti uppat a babbabassit nga imperio, “uppat a pagarian.”

22. Iti nainaig a padto ti panagmartsa dagiti pannakabalin ti lubong, aniat’ naipadto a kanayonan a pannakabalin ti lubong?

²² Idiay Daniel kapitulo 7, adda umarngi a sirmata nga adayo met a masanguanan ti minatmatanna. Ti Nababiloniaan a pannakabalin ti lubong nailadawan kas leon, ti Persiano kas uso, ket ti Griego kas leopardo nga uppat ti payak iti likudanna ken uppat ti ulona. Sa, nakita pay ni Daniel ti sabali nga atap nga animal, “nakakigkigtot ken maingel ken napalalo ti pigsana . . . , ket adda idi sangapulo a sarana.” (Daniel 7:2-7) Daytoy maikapat nga atap nga animal inladawanna ti maingel nga Imperio ti Roma, a nangrugi a timmanor agarup tallo a siglo kalpasan ti panangirekord ni Daniel itoy a padto.

23. Kasano a ti maikapat nga atap nga animal iti padto ni Daniel “maidumanto kadagiti amin a pagarian”?

²³ Impadto ti anghel maipapan iti Roma: “Maipapan iti maikapat nga animal, isunto ti maikapat a pagarian ditoy daga, isu a maidumanto kadagiti amin a pagarian; ket lamutennanto amin toy daga ket ibaddebaddeknanto ket tumekennanto.” (Daniel 7:23) Kuna ni H. G. Wells, iti librona nga A Pocket History of the World: “Daytoy baro a pannakabalin ti Roma a rimsua  a nangdominar iti lumaud a lubong idi maikadua ken umuna a siglo B.C. ket adut’ nakaidumaanna kadagiti amin a dadakkel nga imperio a nagturturayen ditoy sibilisado a lubong.”​⁷ Nangrugi kas republika ket nagtultuloy kas monarkia. Maisupadi kadagiti immuna nga imperio, saan a gapuanan daytoy ti maymaysa a konkistador no di ket sirurungsot a timmanor iti unos dagiti adu a siglo. Napapaut ti panagbayagna ket ad-adu a teritoria ti sinakupna ngem ti aniaman nga immun-una nga imperio.

24, 25. (a) Kasano a nagparang ti sangapulo a sara ti atap nga animal? (b) Ania a panagsinnalisal dagiti sara ti atap nga animal ti impakpakauna ni Daniel?

²⁴ Ngem, daydiay ngay sangapulo a sara daytoy dakkel nga animal? Kuna ti anghel: “No maipapan iti sangapulo a sara, agtaud ditoy a pagarian tumakderto ti sangapulo nga ari; ket iti kalpasanda tumakderto ti sabali, ket maidumanto kadagiti immun-una, ket parmekennanto ti tallo nga ari.” (Daniel 7:24) Kasano a natungpal daytoy?

²⁵ Ay ket, idi nangrugi a kimmapuy ti Imperio ti Roma idi maika-5 a siglo K.P., saan a dagdagus a sinandian ti sabali a pannakabalin ti lubong. Imbes ketdi, nagrakaya ket nagbalin nga adu a pagarian, “sangapulo nga ari.” Nagultimuanna, ti Imperio nga Ingles (British) pinarmekna ti tallo nga imperio a kalabanna nga España, Francia, ken ti Olandia ket isut’ nagbalin a pannakabalin ti lubong. Kasta ngarud ti panangipababa ti kabbaro a ‘sara’ kadagidiay “tallo nga ari.”

Dagiti Padto ni Daniel​—Kalpasan ti Pannakapasamakda?

26. Sigun kadagiti mammabalaw, kaano a naisurat ti Daniel, ken apay?

²⁶ Ipasimudaag ti Biblia a ti libro ni Daniel naisurat  idi maika-6 a siglo K.K.P. Nupay, kasta, eksakto unay ti kaitungpalan dagiti padtona gapuna kunaen dagiti mammabalaw a naisurat dayta idi agarup 165 K.K.P., nga idi sumagmamanon a padto ti natungpalen.​⁸ Nupay awan sabali a pudno a rasonda a mangipilit a kasta, malaksid ngamin ti pannakatungpal dagiti padto ni Daniel, daytoy naladaw unay a petsa a panagsurat ni Daniel isut’ idatdatagda kas napasingkedan a petsa no kadagiti adu a libro a reperensia.

27, 28. Aniadat’ sumagmamano a kinapudno a mamaneknek a ti Daniel saan nga idi 165 K.K.P. ti pannakaisuratna?

²⁷ Ngem, maikontra iti kasta a teoria, masapul a timbangentay dagiti pudno a pasamak. Umuna, ti libron Daniel nadakamat dagiti adu a libro dagiti Judio a naparnuay bayat ti maika-2 a siglo K.K.P., kas iti umuna a libro ti Macabeo. Sa, nairaman dayta idiay Greek Septuagint version, ti patarus a nangrugi idi maika-3 a siglo K.K.P.​⁹ Maikatlo, dagiti paset ti kopia ti Daniel naibilangda kadagiti masansan a matakkuatan a libro iti Dead Sea Scrolls​—ket dagitoy a manuskrito patienda nga agarup 100 K.K.P. ti petsada.​¹⁰ Nabatad, di nagbayag kalpasan a naisurat ti Daniel, nalatak idin ken mararaemen: napigsa a pammaneknek a nabayagen a naisurat sakbay ti ibagbaga dagiti mammabalaw a pannakaisuratna.

²⁸ Mainayon pay, naglaon ti Daniel kadagiti historikal a detalye a saan koma a naam-ammuan ti mannurat idi maika-2 a siglo. Nagpaiduma ti kaso ni Belsasar, ari ti Babilonia a natay idi narba ti Babilonia idi 539 K.K.P. Dagiti kangrunaan a gubuayan ti pannakaammotayo iti pannakatnag ti Babilonia malaksid iti Biblia isu da Herodotus (maika-5 a siglo), ni Xenophon (maika-5 ken maika-4 a siglo), ken ni Berossus (maika-3 a siglo). Awan kadagitoy ti nakaam-ammo ken Belsasar.​¹¹  Kasano ketdin a ti mannurat idi maika-2 a siglo adda impormasionna nga awan kadagidi immun-una nga autor! Ti rekord maipapan ken Belsasar idiay Daniel kapitulo 5 natalged a pammaneknek nga insurat ni Daniel ti librona sakbay nga insurat dagitoy a mannurat dagiti libroda. *

29. Apay nga imposible a ti libro a Daniel naisurat kalpasan ti kaitungpalan dagiti impadtona?

²⁹ Kamaudiananna, adut’ padto ni Daniel a natungpal nabayag kalpasan ti 165 K.K.P. Maysa kadagitoy isut’ padto maipapan iti Imperio ti Roma, a nadakamat itay. Sabali pay isu ti karkarna a padto maipapan iti yaay ni Jesus, ti Mesias.

Yaay Daydiay Napulotan

30, 31. (a) Ania a padton Daniel ti nangipakpakauna ti tiempo a panagparang ti Mesias? (b) Kasanotay a makalkulo, sigun iti padto ni Daniel, ti tawen a panagparang ti Mesias?

³⁰ Daytoy a padto nairekord iti Daniel, kapitulo 9, ket mabasa a kastoy: “Pitopulo a lawas [dagiti tawen, wenno 490 a tawen] naikeddengda kadagiti tattaom ken iti nasantuan nga ilim.” * (Daniel 9:24, The Amplified Bible) Aniat’ mapasamak bayat dagitoy 490 a tawen?  Mabasatayo: “Manipud iti iruruar ti bilin a mangpabaro ken mangbangon iti Jerusalem agingga [ti yaay] daydiay napulotan, a prinsipe, addanto pito a lawas [dagiti tawen], ken innem a pulo ket dua a lawas [dagiti tawen].” (Daniel 9:25, AB) No kasta padto daytoy iti panawen a yaay “daydiay napulotan,” ti Mesias. Kasano a natungpal dayta?

³¹ Ti bilin a mangpabaro ken mangbangon iti Jerusalem ‘rimmuar’ idi “maikaduapulo a tawen ni Artaxerxes nga ari” ti Persia, nga isu, idi 455 K.K.P. (Nehemias 2:1-9) Idi agngudon ti 49 a tawen (7 a lawas dagiti tawen), naisublin ti adu a dayag ti Jerusalem. Sa kuentaentayo ti kompleto a 483 a tawen (7 ken 62 a lawas dagiti tawen) nanipud 455 K.K.P., dumanontayo iti 29 K.P. Kinapudnona, isu daytoy “ti maikasangapulo ket lima a tawen ti panagturay ni Tiberio Cesar,” ti tawen a ni Jesus binautisaran ni Juan a Mammautisar. (Lucas 3:1) Idi a tiempo, ni Jesus naiyam-ammo iti publiko kas Anak ti Dios ket inrugina ti ministeriona a panangikasaba ti naimbag a damag iti nasion dagiti Judio. (Mateo 3:13-17; 4:23) Nagbalin idin, a “daydiay napulotan,” wenno Mesias.

32. Sigun iti padton Daniel, kasanot’ kaatiddog ti naindagaan a ministerio ni Jesus, ket aniantot’ maangay inton ngudo dayta?

³² Inayon ti padto: “Ket kalpasan ti innem a pulo ket dua a lawas [dagiti tawen] magupedto daydiay napulotan.” Kunana pay: “Ket mangaramidto ti nalagda ken natalged a tulag kadagiti adu iti maysa a lawas [pito a tawen]; ket iti tengnga ti lawasna pasardengennanto ti sakripisio ken daton.” (Daniel 9:26, 27, AB) Maitunos itoy, impamaysa ni Jesus ti nangasaba “kadagiti adu,” dagiti nainlasagan a Judio. Adda okasion, a kinasabaanna met dagiti Samaritano, a namatidat’ paset ti Kasuratan isuna laeng ta adda sektada a naisina iti kaaduan  a Judaismo. Sa, “iti tengnga ti lawasna,” kalpasan ti tallo ket gudua a tawen a panangaskasabana, inyawatna ti biagna kas sakripisio ket iti kasta ‘naguped.’ Kayuloganna daytoy ti panagngudo ti Linteg Mosaico agraman dagiti sakripisiona ken dagiti sagut a daton. (Galacia 3:13, 24, 25) No kasta, gaput’ ipapatayna, pinasardeng ni Jesus “ti sakripisio ken daton.”

33. Kasanot’ kapautna a nakilangen ni Jehova a naipamaysa kadagiti nainlasagan a Judio, ket ania a pasamak ti nangtandat’ panagngudo daytoy a periodo?

³³ Kaskasdi, iti simmuno a tallo ket gudua a tawen ti kabbaro a kongregasion Kristiano, Judio laeng ti kinaskasabaanda ket, kalpasanna, kadagiti kabagianda a Samaritano. Idi 36 K.P., nupay kasta, idi ngudon ti 70 a lawas dagiti tawen, naiturong ni apostol Pedro a nangasaba iti maysa a Gentil, ni Cornelio. (Aramid 10:1-48) Itan, ti “tulag kadagiti adu” saanen a limitado laeng kadagiti Judio. Ti pannakaisalakan naikaskasaba metten kadagiti di nakugit a Gentil.

34. Maitunos iti padton Daniel, aniat’ napasamak iti nainlasagan nga Israel gaput’ panangilaksidda iti Mesias?

³⁴ Yantangay ti nasion a Judio inlaksidda ni Jesus ket nakinumoda a nangpapatay kenkuana, saan ida a sinalakniban ni Jehova idi immay dagiti Romano a nangdadael iti Jerusalem idi 70 K.P. Iti kasta, natungpal pay ti kanayonan a sao ni Daniel: “Ket ti ili ti sabali a prinsipe nga umayto rakrakennanto ti siudad ken ti santuario. Ti panungpalanna umayto a buyogen ti layus, ket agingga iti kanibusanan maaramidto ti gubat.” (Daniel 9:26b, AB) Daytoy maikadua a “prinsipe” isu ni Tito, ti Romano a heneral a nangdadael ti Jerusalem idi 70 K.P.

Padto a Naipaltiing

35. Aniada pay a padto maipapan ken Jesus ti pimmudno?

³⁵ Iti kastoy, ti 70 a lawas a padto ni Daniel natungpal  iti karkarna nga eksakto a wagas. Kinapudnona, adu a padto a nairekord iti Hebreo a Kasuratan ti natungpal idi immuna a siglo, ket adu kadagita ti nainaig ken Jesus. Ti lugar a nakayanakanna, ti regtana para iti balay ti Dios, ti panangaskasabana, ti pannakaliputna gaput’ 30 a pedaso a pirak, ti wagas ti ipapatayna, pannakagasanggasat dagiti kawesna​—amin dagitoy a detalye naipadto idiay Hebreo a Kasuratan. Ti kaitungpalanda pinaneknekanna nga awan duadua a ni Jesus isut’ Mesias, ket imparangarangna manen a dagiti padto naipaltiingda.​—Mikias 5:2; Lucas 2:1-7; Zacarias 11:12; 12:10; Mateo 26:15; 27:35; Salmo 22:18; 34:20; Juan 19:33-37.

36, 37. Aniat’ maadaltayo gapu ta pimmudno dagiti padto ti Biblia, ket ania a panagkompiansa ti itdenna kadatay daytoy?

³⁶ Kinapudnona, amin a padtot’ Biblia a tiemponan a matungpal pimmudnoda. Napasamakda nga eksakto sigun iti imbagat’ Biblia. Nabileg nga ebidensia daytoy a ti Biblia Saot’ Dios. Gapu ta apaghusto dagitoy saan ngarud a sirib laeng ti tao ti nagtaudan dagita a naiyebkas a padto.

³⁷ Ngem adda dadduma a padtot’ Biblia a di natungpal kadagidi a panawen. Apay ngay? Ngamin nairantada a matungpal iti kaaldawantayo, ken uray iti masanguanantayo. Gapu ta mapagtalkan dagidi kadaanan a padto agkompiansatay met a dagitoy sabali a padto di bumurong pumudnodanto. Kas makitatayto iti sumaganad a kapitulo, talaga a pumudnonto dagitoy.

[Footnotes]

[Salsaludsod]

[Blurb iti panid 133]

Amin a padto a tiemponan a matungpal pimmudnoda. Napasamakda nga eksakto iti wagas nga imbagat’ Biblia a pakaangayanda

[Ladawan iti panid 118]

Nadiskobre dagiti arkeologo nga interamentet’ panangdadael ni Nabucodonosor iti Jerusalem

[Ladawan iti panid 121]

Retrato ti moderno a Tiro. Awan nabatin iti daydi Tiro a nakita dagiti propetat’ Israel

[Ladawan iti panid 123]

Dagiti turista a bumisita iti disso daydi kadaanan a Babilonia masaksiandat’ kaitungpalan dagiti padto a maibusor iti dayta a siudad

[Dagiti Ladawan iti panid 126]

Dagiti padto ni Daniel a panagmartsa dagiti pannakabalin ti lubong apaghusto unay ti pannakatungpalda gapuna kunaen dagiti moderno a mammabalaw a naisurat dagita kalpasan ti pannakatungpalda

BABILONIA

PERSIA

GRECIA

ROMA

BRITANIA

[Ladawan iti panid 130]

Impadto ni Daniel ti eksakto a tiempo a panagparang ti Mesias idiay Israel